Hana Arent

559 Pages·2007·2.15 MB·English

by  Goran Bubalo

Hana Arent

Izvori

totalitarizma

Novo izdanje knjige Hane Arent, Izvori totalitarizma, može se naručiti
pouzećem preko Biblioteke ALEXANDRIA ili kupiti direktno u Ženskom
Centru (grupa "Žene na delu"), 11000 Beograd, Tiršova 5a, utorkom i sredom
od 10.oo do 14.oo časova. Cena ovako naručene ili kupljene knjige je niža od
cene koja će biti formirana u knjižarama i iznosi 100 dinara (plus odgovarajući
poštanski troškovi za isporuku pouzećem).

Hannah Arendt
The Origins of Totalitarianism
A Harvest / HBJ Book
Harcourt Brace Jovanovich,
Publishers
San Diego New York London
Johana Hana Arent
rođena je 14. oktobra
1906. godine u Ha- Prevod Sadržaj
noveru u porodici Slavica Stojanović
imućnih Jevre- ja Aleksandra Bajazetov-
poreklom iz Kenigsberga Vučen
(današnjeg Izdavač
Kalinjingrada) u istočnoj Feministička izdavačka
Pruskoj. U tom istom kuća 94
Kenigsbergu o kojem je Beograd 1999.
Imanuel Kant, gotovo ne
napuštajući kućni prag,
napisao da je "takav
grad pravo mesto za
sticanje znanja o ljudima
i svetu, čak i bez
putovanja", Hana Arent Weder dem Vergangenen anheimfallen noch dem
je pro- vela detinjstvo. Zukünftigen. Es kommt darauf an, ganz gegenwärtig zu
Godine 1933., posle sein.
studija u Marburgu, Fraj- Karl Jaspers
burgu i Hajdelbergu, kod

Jasper- sa i Hajdegera,

bila je prinuđena da
Predgovor prvom izdanju
napusti nacističku

Nemačku. Posle bekstva u

tadašnju Čeho- slovačku,
uz pomoć porodice koja je Dva svetska rata u jednoj generaciji, između njih
posedovala kuću sa neprekidni lanac lokalnih ratova i revolucija, za
ulaznim vratima na kojima nisu sledili mirovni ugovori za pobeđene i
nemačkoj, a zadnjim
predah za pobednike – završila su u očekivanju
vratima na čehoslovačkoj
trećeg svetskog rata između preostalih svetskih
terito- riji, Hana Arent
sila. Taj trenutak očekivanja je kao kad zavlada
kratko boravi u Ženevi, a
zatišje pošto zamre svaka nada. Mi se više ne
zatim u Parizu, da bi
nadamo da je mogućna obnova starog svetskog
najzad 1941. godine
utočište na- šla u poretka sa svim njegovim tradicijama ili ponovno
Njujorku. Tačno deset združivanje masa pet kontinenata bačenih u haos

godi- na kasnije u egzilu koji su proizveli nasilje ratova i revolucija i
je napisala Izvore
pojačano raspadanje svega onog što su poštedeli.
totalitarizma (The Origins
Pod veoma različitim uslovima i u nejednakim
of Totalitarianism), delo
okolnostima posmatramo razvoj iste pojave –
koje joj je donelo ono što
neviđeno beskućništvo i nesamerivo duboku
će je pratiti do kraja
iskorenjenost.
života – svetsku slavu i
osporavanje. Slede Naša budućnost nije nikada bila manje predvidjiva,
Ljudska situ- acija (The nikada nismo više zavisili od političkih snaga
Human Condition), kojima se ne može verovati da će slediti pravila
Između prošlosti i
zdravog razuma i sopstvenog interesa – snaga
budućnosti (Between Past
koje, prosuđene normama drugih vekova, liče na
and Future), Aj- hman u
čisto ludilo. Kao da se stanovništvo podelilo na
Jerusalimu (Eichmann in
one koji veruju u ljudsku svemoć (i misle da je sve
Jerusalem), O revoluciji
moguće ako se zna kako da se za to organizuju
(On Revolution), Ljudi u
mračnim vremenima (Men mase) i na one kojima je nemoć postala ključno
in Dark Times) i O nasilju životno iskustvo.
(On Violence). Umrla je 4. Na nivou istorijskog shvatanja i političke misli
oktobra 1975. godine, u
preovladava neosnovana opšta saglasnost da je
tre- nutku kada je
suštinska struktura svih civilizacija na prelomnoj
započela pisanje
tački. Iako naizgled bolje sačuvana u nekim
poslednjeg poglavlja delovima sveta, ona nigde ne može da povede ka
obimne stu- studije Život ostvarivanju pravih mogućnosti veka ili da dâ
duha (Life of Mind).
pravi odgovor na njegove užase. Često se čini kao
da očajnička nada i očajnički strah pre nego
uravnoteženo rasuđivanje i odmereno razumevanje
mogu da dosegnu bliže centru ovakvih događaja.
Oni koji veruju u neizbežnu propast kao i oni koji
su se prepustili površnom optimizmu, uzaludno
zaboravljaju ključne događaje našeg vremena.

Ova knjiga je pisana i protiv pothranjivanja
lakoumnog optimizma i protiv pothranjivanja
površnog očajavanja. Ona drži da su progres i
propast dve strane iste medalje; da i jedno i drugo
spadaju u praznoverje a ne u veru. Napisana je iz
uverenja da je moguće otkriti skrivene mehanizme
koji su sve tradicionalne elemente našeg političkog
i duhovnog sveta rastopili u smešu u kojoj sve kao
da je izgubilo svoju specifičnu vrednost i postalo
nedostupno ljudskom razumevanju, neupotrebljivo
u ljudske svrhe. Postaje neizdrživo iskušenje da se
popusti pukom procesu dezintegracije, ne samo
zato što je taj proces uzeo lažni lik znamenite
“istorijske nužnosti”, nego i zato što je sve izvan
njega počelo da izgleda beživotno, beskrvno,
besmisleno i nestvarno.
Uverenje da sve što se na zemlji događa čoveku
mora biti razumljivo može da nas zavede da

istoriju tumačimo opštim mestima. Razumevati ne
znači poricati okrutnosti, izvoditi presedan iz
besprimernog ili objašnjavati pojave tolikim
analogijama i uopštavanjima da se više ne osećaju
uticaj stvarnosti i šok iskustva. Značajnije bi bio
ispitati i svesno podnositi teret koji nam je navalio
naš vek – bez poricanja i bez poniznog trpljenja.
Ukratko, razumevanje znači spremno se suočiti sa
realnošću i usprotiviti joj se bez premišljanja – ma
kakva ona bila.
U tom smislu mora da bude mogućno suočiti se i
shvatiti okrutnu činjenicu da tako mala (i u
svetskoj politici tako nevažna) pojava kao što je
jevrejsko pitanje i antisemitizam može da postane
katalizator, prvo za nacistički pokret, zatim za
svetski rat i konačno za stvaranje fabrika smrti. Ili
shvatiti grotesknu nesrazmeru između uzroka i
posledica, čime je započela era imperijalizma,
kada su ekonomske teškoće u nekoliko decenija
dovele do dubokih promena političkog stanja u
celom svetu. Ili čudnu kontradikciju između
“realizma” koji cinično proklamuju totalitarni
pokreti i njihovog upadljivog prezrenja prema
celokupnom tkivu realnosti. Ili iritirajući nesklad
između stvarne moći modernog čoveka (veće nego
ikad ranije, toliko velike da sme da prkosi samom
postojanju svog univerzuma) i njegove nemoći da
živi u njemu i da shvati smisao sveta koji je
uspostavio svojom snagom.
Pokušaj totalitarizma da se sve porobi i da se
totalno dominira je destruktivni put bez ikakvog
izlaza. Njegova pobeda može da se podudari sa
razaranjem čovečanstva; gde god vlada, on počinje
da razara ljudsku suštinu. Pa ipak, malo ima koristi
ako okrenemo leđa destruktivnim snagama veka.
Nevolja je što je naše doba tako čudno preplelo
dobro i zlo da bez imperijalističke “ekspanzije radi
ekspanzije” svet nikada ne bi postao jedno; da se
bez buržoaske političke devize “vlast radi vlasti”
razmere ljudske snage možda uopšte ne bi otkrile;
da bismo bez fiktivnog sveta totalitarnih pokreta,
gde su sa neuporedivom jasnoćom određene
suštinske nesigurnosti našeg vremena, možda bili
dovedeni do propasti ne postavši nikad svesni šta
se događa.
I ako je istina da se u poslednjim scenama
totalitarizma pojavljuje apsolutno zlo (apsolutno
jer se više ne može tumačiti ljudski shvatljivim
motivima), tačno je isto tako da bez njega možda
uopšte ne bismo istinski spoznali potpunu prirodu
zla.
Antisemitizam (ne prosta mržnja prema
Jevrejima), imperijalizam (ne prosto osvajanje),
totalitarizam (ne prosta diktatura), jedan za
drugim, jedan brutalniji od drugog, pokazali su da
je ljudskom dostojanstvu potrebno novo jamstvo
koje se može naći samo u novom političkom
principu, u novom zakonu na Zemlji, čiju
punovažnost ovog puta mora shvatiti celo
čovečanstvo, pošto njegova vlast mora biti tačno
ograničena, kontrolisana i utemeljena u iznova
definisanim teritorijalnim entitetima.
Mi ne možemo više sebi da priuštimo da uzimamo
iz prošlosti ono što je bilo dobro i da ga
jednostavno nazivamo svojim nasleđem, da
odbacimo zlo i da o njemu mislimo jednostavno
kao o mrtvom balastu koji će sâmo vreme sahraniti
u zaboravu. Podzemna struja istorije zapadne
civilizacije najzad je izašla na površinu i zaposela
dostojanstvo naše tradicije. To je realnost u kojoj
živimo. I zato su uzaludni svi napori da se
spasemo od neumoljive sadašnjosti u nostalgiji još
netaknute prošlosti ili da predviđamo da će bolja
budućnost doneti zaborav.
Hana Arent
Leto 1950.

Predgovor prvom delu: Antisemitizam

Antisemitizam, svetovna ideologija devetnaestog
veka – koja je po imenu, mada ne i po sadržaju
bila nepoznata pre 1870-ih – i verska mržnja
prema Jevrejima, nadahnuta uzajamnim
netrpeljivim antagonizmom dve sukobljene vere,
očigledno nisu isto; otvoreno pitanje je, čak, do
kog je stepena antisemitizam crpao svoje
argumente i emocionalnu prijemčivost iz verske
mržnje. Tumačenje neprekidnog kontinuiteta
proganjanja, proterivanja i masakara od kraja
Rimskog carstva do srednjeg veka i modernog
doba, sve do naših dana, često ukrašeno idejom
kako moderni antisemitizam nije ništa drugo nego
sekularizovana verzija popularnog
srednjovekovnog praznoverja1, nije manje lažno
(iako je naravno manje štetno) od odgovarajućeg
antisemitskog shvatanja o tajnom jevrejskom
udruženju koje od davnina vlada ili pretenduje da
vlada svetom. Istorijski gledano, procep između
kasnog srednjeg veka i modernog doba u odnosu
prema jevrejskoj stvari još je naglašeniji nego jaz
između rimske antike i srednjeg veka, ili ponor –
često smatran najvažnijim preokretom jevrejske
istorije u dijaspori – koji katastrofe prvog
krstaškog pohoda deli od ranog srednjeg veka. Jer
ovaj procep je trajao skoro dva veka, od petnaestog
do kraja šesnaestog, tokom kojih su odnosi Jevreja
i nejevreja sve vreme bili slabi, jevrejska
“ravnodušnost prema stanju i događajima spoljnog
sveta” bila neprestano jaka, a judaizam postao
“sistem mišljenja zatvoreniji nego ikad”. U to
vreme su Jevreji, bez ikakvog mešanja spolja
počeli da misle “da se razlika između jevrejstva i
nacija u osnovi ne tiče uverenja i vere, već da je
unutrašnje prirode” i da je davnašnja dihotomija
između Jevreja i nejevreja “pre rasnog porekla
nego što je stvar doktrinarne nesloge”.2 Ova varka
u proceni tuđinskog karaktera jevrejskog naroda,
koja se među nejevrejima odomaćila tek mnogo
kasnije, u doba prosvetiteljstva, jasan je uslov sine
qua non za rađanje antisemitizma, a isto tako je
važno da je ona prvo nastala u jevrejskom
samotumačenju i to otprilike u doba kada se
evropski hrišćanski svet podelio na one etničke
grupe koje su zatim svaka za sebe ušle u sistem
modernih nacionalnih država.
Istorija antisemitizma, kao istorija mržnje prema
Jevrejima, samo je deo duge i zamršene priče o
odnosima Jevreja i nejevreja u okolnostima
jevrejske dijaspore. Interesovanje za ovu istoriju
praktično nije postojalo pre sredine devetnaestog
veka, kada se poklopilo sa porastom antisemitizma
i njegovim žestokim otporom prema
emancipovanim i asimilovanim Jevrejima – što je
očigledno najgora moguća pozicija za stvaranje
pouzdanih istorijskih spisa.3 Od tada je uobičajeni
falsifikat jevrejske i nejevrejske istoriografije –
iako uglavnom iz oprečnih razloga – bilo isticanje
neprijateljskih elemenata u hrišćanskim i
jevrejskim izvorima i naglašavanje niza katastrofa,
proterivanja i masakara koji su obeležili jevrejsku
istoriju upravo kao što su naoružani i nenaoružani
konflikti, rat, oskudice, pošast, obeležili istoriju
Evrope. Nije potrebno da dodam, jevrejska je
istoriografija svojom jakom polemičkom i
apologetskom pristrasnošću preduzela da uđe u
trag spisima o mržnji prema Jevrejima u
hrišćanskoj istoriji, dok je antisemitima ostalo da
pronađu intelektualno ne mnogo različite spise
drevnih jevrejskih autoriteta. Kada je ta jevrejska
tradicija često nasilnog antagonizma prema
hrišćanima i ostalim nejevrejima izašla na videlo,
“najšira jevrejska publika nije bila samo uvređena,
već i iskreno zgranuta”,4 tako dobro su njeni
predstavnici uspeli da ubede sebe i sve druge u
lažnu činjenicu da je jevrejski separatizam
isključivo posledica nejevrejskog neprijateljstva i
nedovoljne prosvećenosti. Judaizam je, to su sada
zagovarali uglavnom jevrejski istoričari, uvek bio
superioran u odnosu na druge religije po svom
verovanju u ljudsku jednakost i toleranciju. To što
je ta samozavaravajuća teorija, praćena
verovanjem da je jevrejski narod uvek bio pasivni,
patnički predmet hrišćanskih proganjanja, zapravo
proizvod produžavanja i modernizacije starog mita
o izabranosti i do krajnosti doterana novim i često
vrlo komplikovanim postupcima izdvajanja,
namenjenim jačanju stare dihotomije, to je možda
jedna od ironija koje predstavljaju riznicu za one
koji iz bilo kog razloga pokušavaju da ulepšaju
političke činjenice i istorijske spise i da njima
manipulišu. Jer, ako su Jevreji imali išta
zajedničko sa svojim nejevrejskim susedima čime
bi podržali svoju novoproklamovanu jednakost, to
je bila baš zajednička prošlost, određena, doduše,
suprotstavljenim verama, a bogata, s jedne strane,
kulturnim dostignućima na najvišem nivou i
fanatičnim i sirovim praznovericama na nivou
neobrazovanih masa.
U svakom slučaju, čak i razdražujući stereotipi
ovakve jevrejske istoriografije počivaju po pitanju
istorijskih činjenica na solidnijim osnovama nego
zastarele političke i društvene potrebe evropske
jevrejske zajednice devetnaestog i ranog
dvadesetog veka. Dok je jevrejska kulturna istorija
bila beskrajno raznovrsnija nego što se tada
pretpostavljalo i uzroci njene propasti se
razlikovali po istorijskim i geografskim
okolnostima, tačno je da su još raznolikiji bili
uzroci u nejevrejskim sredinama nego u jevrejskim
zajednicama. Dva veoma realna činioca bila su
odlučujuća za kobna pogrešna shvatanja koja se
još uvek provlače kroz popularne predstave
jevrejske istorije. Nigde i nikad od razaranja hrama
Jevreji nisu imali sopstvenu teritoriju i svoju
državu; njihova fizička egzistencija uvek je
zavisila od zaštite nejevrejskih vlasti, iako su neka
sredstva samozaštite, pravo na nošenje oružja,
“bila data Jevrejima u Francuskoj i Nemačkoj još u
trinaestom veku”.5 Ovo ne znači da su Jevreji
uvek bili lišeni vlasti, ali je istina da su u svim
sukobima u kojima je došlo do nasilja, bez obzira
koji su bili razlozi, Jevreji bili ne samo ranjivi
nego i bespomoćni, tako da je bilo sasvim
prirodno, naročito u vekovima potpune otuđenosti
koji su prethodili njihovom usponu do političke
jednakosti, da će svaki novi izliv nasilja iskusiti
kao puka ponavljanja. Povrh svega, jevrejska
tradicija je katastrofe razumevala kao mučeništvo,
koje je imalo svoju istorijsku osnovu u prvim
vekovima naše ere, kada su i Jevreji i hrišćani
prkosili moći Rimskog carstva, kao i u
srednjovekovnim okolnostima kada je Jevrejima
ostavljena otvorena alternativa da se pokrste, da bi
se tako spasli od proterivanja, čak i kad uzrok tom
nasilju nije bio verski već politički i ekonomski.
Ova činjenicama potvrđena konstelacija dala je
zamah optičkoj varci od koje i jevrejski i
nejevrejski istoričari od onda pate. Istoriografija se
“sve do sada više bavila odvajanjem hrišćana od
Jevreja, nego obrnuto”,6 brišući tako inače važniju
činjenicu da je jevrejsko podvajanje od
nejevrejskog sveta, a posebno od hrišćanske
sredine, bilo od veće važnosti za jevrejsku istoriju
nego obrnuto, iz očevidnog razloga što je sâmo
preživljavanje na-roda kao entiteta koji se može
identifikovati zavisilo od takvog hotimičnog
podvajanja, a ne, kao što se stalno tvrdilo, od
mržnje hrišćana i nejevreja. Tek u devetnaestom i
dvadesetom veku, posle emancipacije i širenjem
asimilacije, imao je antisemitizam nekakvu ulogu
u očuvanju naroda, budući da su tek tada Jevreji
težili da budu primljeni u nejevrejsko društvo.
Tokom devetnaestog veka antijevrejska osećanja
su se širila među obrazovanom evropskom klasom,
dok je antisemitizam kao ideologija ostao, sa
malim izuzecima, prerogativ uopšte čudaka, i
posebno ludih ekstremista. Čak su i sumnjivi
proizvodi jevrejskih apologeta, koji nikada nisu
uverili bilo koga osim onih koji su već uvereni, bili
uzvišeni primeri znanja i obrazovanja u poređenju
sa onim što su neprijatelji Jevreja imali da ponude
u svojim istorijskim istraživanjima.7 Kada sam po
završetku rata počela da sređujem građu za ovu
knjigu, koja je u razdoblju dužem od decenije
sakupljena iz dokumentarnih izvora a ponekad iz
izvrsnih monografija, nije postojao nijedan potpuni
pregled tog predmeta za koji bi se moglo reći da
zadovoljava osnovne standarde istorijske nauke. A
stanje jedva da se do danas promenilo. To je tim
žalosnije što je potreba za celovitim, istinitim
odnosom prema jevrejskoj istoriji sada postala
veća nego što je ikada bila. Politički razvoj
dvadesetog veka doveo je jevrejski narod u centar
vrtložnih zbivanja; jevrejsko pitanje i
antisemitizam, relativno nevažna pojava u
okvirima svetske politike, postali su prvo
katalizator uspona nacističkog pokreta i temelj
organizacionog ustrojstva Trećeg rajha, u kome je
svaki građanin morao da dokaže da nije Jevrejin, a
zatim uzročnik svetskog rata koji nema premca po
surovosti, da bi pomogli sprovođenje
besprimernog zločina, genocida u sred zapadne
civilizacije. Meni deluje očigledno da to treba tako
nazvati, ne radi jadikovanja ili potajnog
optuživanja, već radi razumevanja. Ova knjiga je
pokušaj da se shvati ono što na prvi, čak i na drugi
pogled izgleda samo kao užas.
Razumevati, naravno, ne znači poricati okrutnosti,
izvoditi presedan iz besprimernog ili pojave
objašnjavati tolikim analogijama i uopštavanjima
da se više ne osećaju uticaj stvarnosti i šok
iskustva. Razumevanje je ispitivanje i svesno
podnošenje tereta koji su nam navalili događaji –
bez poricanja i bez poniznog trpljenja kao da sve
što se stvarno dogodilo nije moglo da se dogodi na
drugi način. Ukratko, razumeti znači spremno se
suočiti sa realnošći i usprotiviti joj se bez
premišljanja – ma kakva ona bila.
Da bi se to razumelo, nije suvišno, nego je možda i
neophodno izvesno poznavanje jevrejske istorije
devetnaestog veka u Evropi i porasta
antisemitizma koji ju je pratio. Sledeća poglavlja
se tiču samo onih elemenata istorije devetnaestog
veka koji zapravo spadaju među “izvore
totalitarizma”. Još uvek ostaje da se napiše
opsežna istorija antisemitizma, a to premašuje
obim ove knjige. Sve dok postoji ova praznina,
ima dovoljno opravdanja, čak i sa stanovišta same
naučnosti, da se sledeća poglavlja štampaju, kao
nezavisni doprinos opsežnijoj istoriji, iako je ovo
prvobitno bilo zamišljeno kao sastavni deo
praistorije totalitarizma, da tako kažemo. To da je
istorija antisemitizma pala u ruke nejevrejskih
ekscentrika i jevrejskih apologeta, a da su je
ozbiljni istoričari pažljivo izbegavali, tačno je,