Hakîm Süleymân Ata (Ahmed Yesevî’nin III. Halifesi)

352 Pages·2017·1.41 MB·Turkish

by  Prof. Dr. Mustafa Sever

AHMED YESEVÎ’NİN III. HALİFESİ
HAKÎM
SÜLEYMÂN ATA
HİKMETLER VE KISSALAR
Prof. Dr. MUSTAFA SEVER
Ankara, 2017
AHMED YESEVÎ’NİN III. HALİFESİ
HAKÎM
SÜLEYMÂN ATA
HİKMETLER VE KISSALAR
İnceleme Araştırma Dizisi
Yazar
Yayın No: 45
Prof. Dr. Mustafa Sever
Baskı Tarihi: Aralık 2017
Yayın Koordinatörü
Halil Ulusoy
Redaksiyon
Dr. Bülent Kaya
Kapak Minyatürü
Cihangir Aşurov
©Ahmet Yesevi Üniversitesi
Mütevelli Heyet Başkanlığı
Taşkent Cad. Şehit H. Temel Kuğuoğlu Sokak No: 30
06490 Bahçelievler/ANKARA
Tel: [phone] • Faks: 0312 223 34 29
www.ayu.edu.tr • [email protected]
Tasarım & Baskı
Sever, Mustafa
SFN Televizyon Tanıtım Tasarım
Hakîm Süleymân Ata (Ahmed Yesevî’nin III. Yayıncılık Ltd. Şti.
Halifesi)/ yazar: Mustafa Sever.- Ankara: Tel: [phone]
Hoca Ahmet Yesevi Uluslararası Türk-Kazak www.sfn.com.tr
Üniversitesi, 2017
ISBN: 978-9944-237-58-1
352s. ; 16x24 cm. – (Hoca Ahmet Yesevi Kitapta ifade edilen fikir ve görüşler
Uluslararası Türk-Kazak Üniversitesi sadece yazarının olup,
inceleme-araştırma dizisi; yayın no: 45) Ahmet Yesevi Üniversitesi
Mütevelli Heyet Başkanlığının
görüşlerini yansıtmazlar.
2
İçindekiler
SUNUŞ (Prof. Dr. Musa Yıldız) ................................................7
ÖN SÖZ (Prof. Dr. Mustafa Sever) ..........................................9
GİRİŞ .......................................................................................11
HAKÎM SÜLEYMÂN ATA (Süleymân Bakırganî) ..................13
TARİHÎ VE MENKIBEVÎ HAYATI .............................................13
HAKÎM SÜLEYMÂN ATA’NIN ESERLERİ ...............................17
1. Bakırgan Kitabı ..............................................................17
2. Âhir Zaman Kitabı .........................................................18
3. Hz. Meryem Kitabı ........................................................19
TÜRK EDEBİYATINDA HİKMET SÖYLEME VE KISSA
ANLATMA GELENEĞİ .............................................................21
HİKMET SÖYLEME .................................................................21
KISSA ANLATMA .....................................................................25
1. Hz. Mûsâ-Hz. Hızır Kıssası ...........................................28
2. İbrahim Kıssası ..............................................................29
3. Mi’râcnâme ...................................................................29
4. Hz. İsmail Kıssası ...........................................................31
5. Yarım Elma Kıssası ........................................................33
6. Kıssa-yı Kûdeknâme (Çocuknâme) ...........................35
7. Hz. Meryem ile Hz. İsa Kıssası .....................................36
HAKÎM SÜLEYMÂN ATA’NIN ŞİİRLERİ .................................39
HAKÎM SÜLEYMÂN ATA ŞİİRLERİNİN ÖZELLİKLERİ ..........42
Dil ve Deyiş Özellikleri .....................................................42
Anlatım Tutumu ................................................................43
HAKÎM SÜLEYMÂN ATA’NIN ŞİİRLERİNDE İNANÇ ............46
1. Allâh ...............................................................................46
2. Melekler .........................................................................56
3. Peygamberler ................................................................60
3
HAKÎM SÜLEYMÂN ATA
4. Âhir Zaman, Kıyamet, Mahşer ve Âhiret’le İlgili
Kavramlar ..........................................................................77
5. Hayır ve Şer....................................................................88
6. İmân, Mü’min ................................................................89
7. İbâdetler .........................................................................91
8. Kur’ân-ı Kerîm...............................................................96
9. Zikr..................................................................................97
10. Hikmetlerde Geçen Sûreler, Âyetler, Hadîsler ve
Dinî İbareler ......................................................................98
HAKÎM SÜLEYMÂN ATA’NIN HİKMETLERİNDE
TASAVVUF ............................................................................113
‘AŞK ........................................................................................114
‘ÂŞIK .......................................................................................117
ŞERİAT ....................................................................................118
TARİKAT .................................................................................121
HAKİKAT ................................................................................123
MARİFET ................................................................................124
MÜRŞİD, MÜRİD ..................................................................126
HAKÎM SÜLEYMÂN ATA’NIN HİKMETLERİNDE
ADI GEÇEN ŞAHISLAR .........................................................127
1. ABDU’LLÂH VE ÂMİNE ....................................................127
2. DÖRT HALİFE ....................................................................128
a. Hz. Ebû Bekir ...............................................................128
b. Hz. Ömer ......................................................................129
c. Hz. Osman ....................................................................130
d. Hz. Ali ...........................................................................130
3. EHL-İ BEYT ........................................................................132
a. Hz. Fatıma ....................................................................132
b. Hz. Hasan .....................................................................132
c. Hz. Hüseyin ..................................................................133
4. HZ. AİŞE .............................................................................133
5. ASHÂB-I KEHF ..................................................................134
6. HZ. MERYEM .....................................................................135
7. HACER ................................................................................136
8. FİRAVUN ............................................................................136
4
HİKMETLER VE KISSALAR
9. HAMAN ..............................................................................137
10. ŞEDDÂD ...........................................................................137
11. NEMRÛD .........................................................................137
12. KARÛN .............................................................................138
13. EBU CEHİL .......................................................................138
14. HZ. İSHAK ........................................................................139
15. ARSLAN BABA .................................................................139
16. BABA MAÇİN ...................................................................140
17. AHMED YESEVÎ...............................................................140
18. İBRAHİM ..........................................................................142
19. VEYSEL KARANÎ (UVEYS EL KARANÎ) ..........................142
20. CÜNEYD-İ BAGDÂDÎ ......................................................143
22. BÂYEZÎD-İ BİSTAMÎ ........................................................143
23. ZÜNNÛN ..........................................................................144
24. ŞİBLÎ (EBU BEKR-İ ŞİBLÎ) ................................................144
25. LOKMÂN ..........................................................................145
26. HALLÂC-I MANSÛR .......................................................145
27. İBRÂHİM-İ EDHEM ........................................................146
28. EBU HANİFE ....................................................................147
29. İMÂM ŞAFİİ .....................................................................148
30. EBU YÛSUF ......................................................................148
31. HARUNÜ’R REŞİD ...........................................................149
32. SÂMİRÎ .............................................................................149
SONUÇ ..................................................................................151
HİKMETLER VE KISSALAR ..................................................155
SON NOTLAR ........................................................................346
KAYNAKLAR .........................................................................348
5

SUNUŞ
AHMET YESEVÎ’nin üçüncü halifesi, Yesevî tarzındaki
hikmetleri ve menkıbeleriyle Türkler arasında büyük bir
şöhret ve nüfuzu olan Hakîm Süleymân Ata’dır. Hakîm
Süleymân Ata yerleştiği yer olan Bakırgan’dan dolayı Bakırganî
olarak da anılmıştır.
Hakîm Atanın hakkındaki bilgiler, çeşitli menkıbelere dayan-
maktadır. Hakîm Ata, çocukluğunda mektebe giderken diğer ço-
cuklar gibi Kur’ân’ı boynuna asmayıp el üstünde hürmetle götü-
rür. Mektepten çıkınca yüzünü mektebe, arkasını eve döner. Bir
gün Hoca Ahmet Yesevi, mescit eşiğinde otururken bu durumu
fark eder. Hoşuna giden bu hâlden sonra mektep hocasından ve
Süleyman’ın anasından izin alarak çocuğu Kur’ân okutmak ama-
cıyla yanına alır. On beş yaşına kadar Ahmet Yesevî’nin yanında
Kur’ân tahsil eder ve ona mürid olur.
Yine bir diğer menkıbeye göre; bir gün Hızır Aleyhisselâm Ahmet
Yesevî’ye misafir olur. Hoca yemek pişirmek için bir miktar odun
getirmeleri için çocukları ormana yollar. Çocuklar odunları ge-
tirirken müthiş bir yağmur başlar, bütün odunlar ıslanır ve yan-
maz. Süleyman odunları ıslanmaması için elbisesine sarmış, öyle
getirmiştir. Dolayısıyla da yalnız Süleyman’ın getirdiği odunlar
yanar. Hızır, Süleyman’ın bu hakîmâne hareketinden dolayı ken-
disine “Hakîm” adını verir.
Hakîm Süleymân Ata’nın eserleri Orta Asya Türkleri arasında
canlılığını günümüzde de sürdürmektedir. Tıpkı Ahmet Yesevî
gibi hikmetleriyle insanı eğitmeyi, onun mükemmel bir varlık
7
HAKÎM SÜLEYMÂN ATA
haline gelmesi için bilgi ve birtakım beceriler kazanması yolunda onu
yönlendirmeyi gaye edinmiştir. Kur’ân-ı Kerim ve Peygamber’in sün-
netine bağlı kalarak hikmetlerini söylemiş, İslâm’ın emir ve yasakları-
nın daima hatırda tutulduğu bir hayatı önermiştir.
Elinizdeki bu eserde, Türk Edebiyatı tarihi açısından büyük önem arz
eden Hakîm Süleymân Ata’nın hayatı, eserleri, şahsiyeti ve söylemiş
olduğu hikmetleri ilk taşbasma nüshalardan yola çıkılarak Türkiye
Türkçesine aktarılmıştır.
Ahmet Yesevi’nin üçüncü halifesi olan Hakîm Süleymân Ata’nın hikmet-
lerinin ve kıssalarının yer aldığı eserinin de oluşturduğumuz “Ahmet
Yesevi Kitaplığı” üniversitemiz tarafından basılmasının doğru olacağı-
nı düşünerek elinizdeki bu kitabı yayına hazırlattık. Hakîm Süleymân
Ata adlı kitabın hazırlanmasında emeği geçen Prof. Dr. Mustafa Sever’e
şahsım ve üniversitem adına en kalbî şükranlarımı sunuyorum.
Prof. Dr. Musa Yıldız
Mütevelli Heyet Başkanı
8
ÖN SÖZ
Asıl adı Süleymân olan Hakîm Ata, Harizm’de doğmuş,
1186 yılında (h. 582) Bakırgan’da vefât etmiştir. Hoca
Ahmed Yesevî’nin müridlerinden olup, onun üçüncü ve
Türkler arasında en tanınmış halîfesidir.
Mürşidi Ahmed Yesevî gibi hikmetleriyle insanları İslâmî yön-
den terbiye ve irşâd etmeyi gaye edinmiştir. Halka yeni dînin,
İslâmiyet’in anlatılması, benimsetilmesi yönünde kendisini gö-
revli sayan Yesevî dervişlerinden biri olan Hakîm Süleymân Ata,
seslendiği geniş kitlenin soyut düşünme düzeyi ve yaşanılan çev-
re şartları içindeki rûhî durumlarını gözeterek onların anlayabi-
leceği bir yolla İslâmiyet’i ve tasavvufu ahlâkî öğütler, toplumsal
hayatta uyulması gereken kurallar ve yasaklar şeklinde anlatarak
hem insanın hem de toplumsal hayatın düzenlenmesini hedefler.
Hikmetlerini halkın rahatlıkla anlayabileceği ve bir diğer insana
aktarabileceği sâdelik ve üslûpta dile getirir. Yesevî dervişlerince
bir yol olarak benimsenen Yesevîlik âdâbınca hikmet söylemek
hususunda Süleymân Hakîm Ata da gerek şekil gerekse içerik
açısından mürşidi Ahmed Yesevî’yi takip etmiş hikmet gelene-
ğini sürdürmede en müstesna yeri kazanmıştır. Hikmetlerinde
açık şekilde Yesevî üslûbu hâkimdir ve Yesevî’nin hikmetlerinde
kullanılan ölçüler, şekiller, dil ve üslûp onun hikmetlerinde de
kullanılmıştır.
Çalışmamız genel hatlarıyla beş bölümden meydana gelmekte-
dir. Giriş bölümünde Hakîm Süleymân Ata’nın tarihî, menkıbevî
hayatı ve eserleri hakkında bilgi verilmiştir. İkinci bölümde Türk
9
HAKÎM SÜLEYMÂN ATA
edebiyatında hikmet söyleme ve kıssa anlatma gelenekleri üze-
rinde durulmuştur. Üçüncü bölümde, Hakîm Süleymân Ata’nın
hikmetleri; dil ve deyiş özellikleri, anlatım tutumu, inanç, hik-
metlerde geçen âyetler, hikmetlerde adı geçen şahıslar açısından
incelenmiştir. Dördüncü ve son bölümde ise, hikmetlerin ve kıs-
saların metinleri verilmiştir.
Çalışmamızda temel alınan eser olan Bakırgan Kitabı,
Tataristan/Kazan’da Galimcan İbrahimov Dil, Edebiyat ve Tarih
Araştırmaları Enstitüsü Türkçe Yazmaları, Kol. 39, Liste 1-2/734
numarada kayıtlı 96 varaklık talik kırması el yazısı ile yazılmış
kitaptır. Kitabın sonuna doğru bazı varaklar, birbirine yapışmış
olduğundan okunamamaktadır. Kitapta Hakîm Süleymân Ata’nın
hikmetlerinden başka Şemseddin, Ahmed Yesevî, Kul Şerif, Raci,
Meşreb, Hüdâdât, İkânî, ‘Ubeydi, Gazalî, Hataî, Şuhudî, Güdaî,
Nesimî, Fakîrî, Şeyh Kasım, Kerim Hubbî gibi şairlerin de şiirleri
vardır. Bu temel kitap yanında çalışmamızda faydalandığımız di-
ğer kitap, Kazan’da (h.1314) 1896’da ve (h.1319) 1901’de taşbas-
ma olarak neşredilmiş 80 sayfalık Bakırgan Kitabı’dır.
Bu çalışmayı yapmamızda ilk taşbasma Bakırgan Kitabı’nı gön-
derme lütfunda bulunan Prof. Dr. Elfine Sibgatullina’ya, özellikle
el yazma nüshayı gönderen Ramil Hüsnillin’e, kitabımızın üçün-
cü baskısını yapmak lütfunda bulunan Ahmet Yesevi Üniversitesi
Mütevelli Heyet Başkanlığı’na, yayın aşamasındaki gayretlerin-
den dolayı Halil Ulusoy’a, hikmetlerdeki âyetler ile Arapça ibare-
lerin tashihini ve kitabın yayınlanmasını sağlayan Ahmet Yesevi
Üniversitesi Mütevelli Heyet Başkanı Prof. Dr. Musa Yıldız’a kalbî
şükrânlarımı sunarım. Ayrıca, çalışmamın kaynak temininden
Türkiye Türkçesine aktarılmasına ve yayınlanmasına kadar bu-
rada isimlerini zikredemediğim birçok kişinin yardımını gör-
düm. Hepsine teşekkür ederim.
Prof. Dr. Mustafa SEVER
10