Gramatyka na bardzo dobry

36 Pages·15.997 MB·Polish

by  Gierymski K.

GRAMATYKA
NA
bardzo
dobry
GRAMATYKA NA BARDZO DOBRY
książka pomocnicza do nauki gramatyki
języka polskiego
Opracowanie Krzysztof Gierymski
Wstęp
Niniejsze opracowanie opiera się na obowiązującym programie
szkolnym z zakresu nauki o języku w klasach IV-VIII i ma za zadanie
ułatwić młodym Czytelnikom poznanie i utrwalenie podstawowych
wiadomości z gramatyki języka polskiego.
Powinni po tę pozycję sięgnąć uczniowie szkół podstawowych,
a zwłaszcza ci, których w niedalekiej przyszłości czeka egzamin do
szkoły średniej. Z powodzeniem może z niej również korzystać mło­
dzież przygotowująca się do egzaminów maturalnych, książka ta
pomoże irn w powtórzeniu najważniejszych zagadnień z gramatyki
języka polskiego.
Sądzimy, że pokazanie w nowy, niekonwencjonalny sposób obowią­
zujących w podręcznikach szkolnych teorii i reguł ułatwi poznanie
często niełatwych problemów gramatycznych.
Ma temu służyć formułowanie prostych definicji, gromadzenie zro­
zumiałych przykładów oraz przedstawienie zagadnień w postaci przej­
rzystych graficznie tablic.
Liczymy na to, że zaproponowany w opracowaniu sposób pokazania
materiału z gramatyki rzeczywiście pomoże naszym Czytelnikom
opanować wiadomości z tej dziedziny na bardzo dobry!
3
SAMOGŁOSKI: a, ą, e, ę, i, o, u, (ó), y.
GŁOSKI
SPÓŁGŁOSKI: b, c, cz, ć, d, dz, dź, dż, f, g, h, j, k, I, ł, m,
n, ń, p, r, s, sz, ś, t, w, z, ź, ż.
GŁOSKA to najmniejszy dźwięk mowy ludzkiej, który można
wyodrębnić słuchem.
LITERA
to granczny (napisany, wydrukowany) znak głoski.
3 głoski
E □ E
3 litery
□ [B □ E
4 głoski
5 liter
□ □ □ □ □
E E I E E 4 głoski
►
6 liter
□ □ □ □ □ □
- niektóre polskie gło­
E f R ski składają się więcej
niż z jednej litery.
1 głoska
2 litery
5
SYLABA to część wyrazu utworzona przez samogłoskę lub samogłoskę ze
NARZĄDY
biorą udział w powstawaniu głosek. spółgłoską (spółgłoskami).
MOWY:
u - pał sa - mo - lot
Z płuc wydychamy powietrze, które
płuca
przez tchawicę dostaje się do krtani,
Sylaba otwarta - jest zakończona samogłoską. —> ko - ło
gdzie znajdują się wiązadła głosowe,
tchawica z krtanią Sylaba zamknięta - jest zakończona spółgłoską. —>• nos
których drgania powodują powstanie
dźwięku.
jama gardłowa
— 1 AKCENT WYRAZOWY to silniejsze wymówienie jednej z sylab
w wyrazie.
jama ustna podniebienie miękkie i twarde, wargi,
1 język, zęby, dziąsła.
jama nosowa akcent w języku polskim pada najczęś­
szko - ła
ciej na drugą sylabę od końca.
pi - sa - li śmy
4 litery „i ' przed samogłoską (e) nie jest samo­
b bi e i pi - sal - bym w tego typu wyrazach
dzielną głoską, a jedynie zmiękcza spół­
gra - ma - ty - ka akcent pada na trzecią
3 głoski głoskę poprzedzającą (b'). czte - ry - sta sylabę od końca.
Rzecz - po - spo - li - ta
4 litery „i" przed spółgłoską (z) nie tylko zmięk­
w ! z a cza spółgłoskę poprzedzającą (w'), ale w w tych wyrazach akcent pada Pi sa by - śmy
4 głoski również stanowi samodzielną głoskę. na czwartą sylabę od końca. pi sa by - ście
Głoski - przy ich wymawianiu powietrze prze­ np. a, o, u, i, b, t, k, 1, r,
ustne chodzi tylko przez usta. f, w, z. AKCENT ZDANIOWY to silniejsze wymówienie jednego z wyrazów
w zdaniu.
Głoski - przy ich wymawianiu powietrze prze­ ą, ę, m, n, ń,
- najczęściej akcentujemy ostatni wyraz w zdaniu.
nosowe chodzi nie tylko przez usta, ale też przez n' -> ni e
nos. m' -> mi ó d| W lipcu wyjadę na wczasy (a nie na kolonie).
Głoski - przy ich wymawianiu drgają wiązadła b, d, g, z, ź, z, dz, dź, dż, w, - czasami akcentujemy wyraz lub wyrazy znajdujące się w innym miejscu zdania, jeżeli
zależy nam na ich uwypukleniu lub chcemy zwrócić na nie czyjąś uwagę.
dźwięczne głosowe. j, m, n, 1, ł, r oraz wszystkie
samogłoski. W lipcu wyjadę na wczasy (a nie w sierpniu).
Głoski - przy ich wymawianiu nie drgają wią­ p, t, k, s, ś, sz, c, ć, cz, W lipcu wyjadę na wczasy (a nie zostanę w domu).
bezdźwięczne zadła głosowe. f, ch.
Spółgłoski - środek języka wznosi się ku podniebie­ ś, ź, ć, dź, ń, p', b', f', w',
miękkie niu. m', 1', k', g', ch', j.
Spółgłoski - środek języka zajmuje inne położenie. s, z, c, dz, n, p, b, f, w, m,
twarde 1, k, g, ch, t, d, sz, ż, cz,
dż, r, ł.
1
6
grot żelazny - tak piszemy
grod żelazny - tak mówimy
Bezdźwięczne „t" pod wpływem
> dźwięcznego „ż" może stać się w wy­
mowie dźwięcznym „d".
udźwięcznienie
bieg krótki - tak piszemy
biek krótki - tak mówimy
- Dźwięczne „g" pod wpływem bez­
dźwięcznego „k" staje się w wymowie
bezdźwięcznym „k".
ubezdźwięcznienie
UPROSZCZENIA GRUP
SPÓŁGŁOSKOWYCH
to opuszczanie spółgłosek podczas
wymawiania niektórych grup spółgło­
skowych.
tak piszemy tak mówimy
królewski króleski
krakowska krakoska
sześćset szejset
sześset
trzcina czcina
jabłko japko
pierwszy pierszy
pięćdziesiąt piędziesiąt
8 9
10 11
lis - ek
FORMANTY
lis
lis - isko
ptasz - ek dzięki nim tworzy­
ptak my wyrazy.
ptasz - ysko RODZINA WYRAZÓW to grupa wyrazów po­ Wyrazy pokrewne ma­
krewnych. ją wspólny rdzeń.
Formanty różnicują
znaczenia wyrazów.
RZECZOWNIKI RZECZOWNIKI POCHODNE
kwiat kwiaciarnia kwiaci - arnia
kwiat kwiaciarka kwiaci - arka
hurt hurtownia hurt - ownia
hurt hurtownik hurt - ownik
apteka aptekarz aptek arz
PRZYMIOTNIKI szkoła I : I szkolny waga 9 : ż ważyć
wolny —> wolność woln - ość duch ch : sz duszek kot t : c kocur
biały biel biel - 0 rada d : dz' radzić
gruby > grubas grub - as stolarz rz : r stolarski OBOCZNOŚCI
a : e
las leśny
CZASOWNIKI s : ś
ó : o - to wymiana samogłosek lub spół­
wóz wozić
z : z' głosek (zachodząca między tematem
pracować pracownik praco w - nik
ę: ą wyrazu podstawowego a podstawą
ręka rączka
pracować płacownia pracow - ma k : cz słowotwórczą wyrazu pochodnego).
e : o
ziemia ziomek
palić palacz pal - acz m' : m
P' : P
pniak
palić palarnia pal - arnia e : ó
13
12
WYRAZY ZŁOŻONE
złożenia zrosty zestawienia
to wyrazy pochodne ma­ to wyrażenia zrośnięte to wyrażenia składające
jące dwie podstawy sło­ w jeden wyraz. się z dwóch lub więcej
wotwórcze połączone wyrazów pisanych od­
cząstką „o" lub „i". dzielnie. FLEKSJA
złożenia zrosty zestawienia
samochód czcigodny Nowy Rok
czarodziej dobranoc Boże Narodzenie
- to dział gramatyki
łamigłówka Krasnystaw Zawisza Czarny
zajmujący się odmianą
wyrwidąb Wielkanoc Ameryka Południowa
wyrazów.
cudzoziemiec pięćdziesiąt dwadzieścia pięć
pięciobój siedemdziesiąt pociąg widmo
pędziwiatr pięćset wrona pospolita - odmienne części mowy
samosąd osiemset Wielki Piątek
- nieodmienne części mowy
wiercipięta lekceważyć Stare Miasto
czterowiersz okamgnienie Ministerstwo Ochrony
Środowiska
Neologizmy to nowo powstałe, nowo utworzone wyrazy; przestają być
neologizmami, kiedy już na stałe stają się powszechnie
używane.
oraz - funkcje składniowe części mowy
14 15
Części mowy Części mowy:
części mowy odmienna nieodmienna pytania ODMIENNE czasowniki, rzeczowniki, przymiotniki, li­
czebniki, zaimki: rzeczowne, przymiotne,
liczebne.
CZASOWNIK odmienna co robi?
— co się z nim dzieje?
w jakim jest stanie?
NIEODMIENNE przysłówki, zaimki przystawne, przyimki,
RZECZOWNIK odmienna — kto? co?
spójniki, wykrzykniki, partykuły.
PRZYMIOTNIK odmienna jaki? jaka? jakie?
— który? która? które?
czyj? czyja? czyje?
LICZEBNIK odmienna — ile? który z kolei?
ZAIMKI: odmienne odpowiadają na py­ SAMODZIELNE rzeczowniki, przymiotniki, liczebniki,
rzeczowne — tania tych części czasowniki, zaimki, przysłówki, wykrzyk­
przymiotne mowy, które zastę­ niki - są samodzielnymi częściami wy­
liczebne pują. powiedzenia.
NIESAMODZIELNE spójniki, przyimki, partykuły nie są
PRZYSŁÓWEK — nieodmienna jak? gdzie? kiedy? samodzielnymi częściami wypowiedze­
nia.
ZAIMEK — nieodmienna odpowiada na pyta­
PRZYSŁOWNY nia przysłówka.
PRZYIMEK — nieodmienna —
SPÓJNIK nieodmienna —
Samochód jechał szybko,
(trzy wyrazy i trzy części zdania)
WYKRZYKNIK — nieodmienna —
Przyjechałem do ciebie z daleka,
PARTYKUŁA nieodmienna
i (pięć wyrazów i trzy części zdania)
16
17
CZASY
CZAS CZAS CZAS
TERAŹNIEJSZY PRZESZŁY PRZYSZŁY
liczba pojedyncza liczba pojedyncza liczba pojedyncza
- jest odmienną częścią osoba liczba osoba liczba 1 czytam 1 - czytałem 1 będę czytał
mowy, pojedyncza mnoga 2 - czytasz czytałam będę czytała
3 - czyta 2 - czytałeś będę czytać
1 - ja piszę 1 - my piszemy
- czyta czytałaś 2 - będziesz czytał
2 - ty piszesz 2 -■ wy piszecie - czyta 3 — czytał będziesz czytała
- odmienia się przez oso­ - czytała będziesz czytać
3 - on pisze 3 - oni piszą
by, liczby, czasy, try­ - czytało 3 - będzie czytał
by i strony. - ona pisze - one piszą - będzie czytała
- będzie czytało
- ono pisze
- będzie czytać
liczba mnoga liczba mnoga liczba mnoga
w liczbie pojedynczej - on pisał - r. męski 3. os.
występuje w trzech ro­ - ona pisała - r. żeński I. poj. 1 - czytamy 1 - czytaliśmy 1 - będziemy czytali
dzajach: męskim, żeń­ — ono pisało - r. nijaki
2 - czytacie czytałyśmy będziemy czytały
skim i nijakim, a w liczbie
mnogiej w dwóch: męs- - oni pisali - r. męskoosobowy 3. os. 3 - czytają 2 - czytaliście będziemy czytać
koosobowym i niemęs- - one pisały - r. niemęskoosobowy I. mn. - czytają czytałyście 2 - będziecie czytali
koosobowym: 3 - czytali będziecie czytały
- czytały będziecie czytać
3 - będą czytali
Koniugacja - to odmiana czasownika przez osoby,
- będą czytały
liczby, czasy, tryby i strony.
- będą czytać
- chłopiec jadł - r. męski 3.os. czas teraźniejszy
- dziewczyna jadła - r. żeński I.poj.
- dziecko jadło - r. nijaki czas przeszły
czas przyszły
- chłopcy jedli - r. męskoosobowy 3. os.
- dziewczęta jadły - r. niemęskoosobowy I. mn. czas przeszły
- dzieci jadły - r. niemęskoosobowy
czas przyszły
18 19