Table Of ContentÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ
FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ
DOKTORA TEZİ
Tufan BAL
GÖLLER BÖLGESİNDE TARLA BİTKİLERİ ÜRETİMİNİN
EKONOMİK ANALİZİ VE BAŞLICA ÜRÜNLERİN ARZ
DUYARLILIKLARININ HESAPLANMASI
TARIM EKONOMİSİ ANABİLİM DALI
ADANA, 2005
ÖZ
DOKTORA TEZİ
GÖLLER BÖLGESİNDE TARLA BİTKİLERİ ÜRETİMİNİN
EKONOMİK ANALİZİ VE BAŞLICA ÜRÜNLERİN ARZ
DUYARLILIKLARININ HESAPLANMASI
Tufan BAL
ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ
FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ
TARIM EKONOMİSİ ANABİLİM DALI
Danışman : Prof. Dr. Oğuz YURDAKUL
Yıl: 2005, Sayfa: 105
Jüri :Prof. Dr. Oğuz YURDAKUL
Prof. Dr. Nejat ERK
Prof.Dr.Bahri KARLI
Doç.Dr.M.Necat ÖREN
Doç.Dr.Haydar ŞENGÜL
Bu çalışmada, Göller Bölgesi’nde tarla bitkileri üretimi yapan işletmelerden
anket yöntemiyle elde edilen verilere dayalı olarak, tarla bitkileri üretiminin
ekonomik analizinin yapılması ve bölgede yetiştirilen başlıca tarla bitkilerinin
(buğday, arpa, nohut ve anason) arz duyarlılıklarının hesaplanması amaçlanmıştır.
Çalışma sonuçlarına göre, arazi sermayesinin çiftlik sermayesi içindeki payı
%74,95 gibi yüksek bir orandadır. Bu da bölgede ekstansif tarım yapıldığını
göstermektedir. Anason ve nohut üretiminde yoğun işgücü kullanımı gerekmektedir.
Toplam dekara değişken masraflar içinde yabancı işgücünün payı anason için
%77,02 olarak bulunmuştur. İncelenen işletmelerde arpa ürününün dekara ortalama
brüt karı ise 81.580.000 TL ile en yüksek olarak bulunmuştur. TMO’nun ve
TEKEL’in piyasadan çekilmesi bölge üreticilerini olumsuz etkilemiştir. Genelde
buğday üretimi küçük işletmelerde geçimlik, büyük işletmelerde piyasaya yönelik,
arpa, hayvan yemi olarak, nohut ve anason ise piyasaya yönelik üretilmektedir.
Tahmin edilen buğday arz modelinde; kısa dönem buğday arz esnekliği 0,71,
fiyat esnekliği 0,70, rakip ürün olan arpanın çapraz esnekliği -0,28, arpa arz
modelinde; arpanın kısa dönem arz esnekliği 0,83, buğdaya bağlı çarpraz esnekliği -
0,78, nohut arz modelinde; nohutun kısa dönem arz esnekliği 0,96 ve anason arz
modelinde; anasonun kısa dönem GSÜD esnekliği 0,12, buğdayın çapraz esnekliği
ise -0,21 olarak hesaplanmıştır.
Anahtar Kelimeler: Göller Bölgesi, Tarla Bitkileri, Arz Duyarlılığı Analizi,
Ekonomik Analiz, Fiyat Analizi
I
ABSTRACT
Ph.D. THESIS
ECONOMIC ANALYSIS AND SUPPLY RESPONSE ESTIMATION OF
MAJOR FIELD CROPS IN GOLLER REGION
Tufan BAL
UNIVERSITY OF ÇUKUROVA
INSTITUTE OF NATURAL AND APPLIED SCIENCES
DEPARTMENT OF AGRICULTURAL ECONOMICS
Supervisor : Prof. Dr. Oğuz YURDAKUL
Year: 2005, Pages: 105
Jury : Prof. Dr. Oğuz YURDAKUL
Prof. Dr. Nejat ERK
Prof. Dr. Bahri KARLI
Assoc.Prof.Dr.M.Necat ÖREN
Assoc.Prof.Dr.Haydar ŞENGÜL
This study makes economic analysis and estimates supply response of major
field crops (wheat, barley, chickpea and anise) grown in the Goller Region. Farm
data used in the study were obtained through a questionnaire.
According to the results of the study, share of land capital in farm capital is as
high as 74.95%. This indicates that extensive farming is practiced in the Region.
Anise and chickpea farming requires intensive labor use. The highest foreign labor
percentage in total variable costs was found to be 77.02% for anise. On the other
hand, barley was the crop having the greatest gross margin among the crops
investigated, with a value of 81 580 000 TL/da. Diminishing role of TMO and
TEKEL has adversely affected the farmers in the Region. In general, wheat
production is for subsistence in small farms and market oriented in the larger ones.
Barley is grown as a fodder crop, while anise is for markets in the Region.
Supply response of wheat, own price elasticity and cross price elasticity of
wheat with respect to the price of barley were estimated as 0.71, 0.70 and -0.28
respectively by the wheat supply model. Barley supply model estimated supply
response and own price elasticity of barley as 0.83 and -0.78 respectively. Supply
response was estimated to be 0.96 for chickpea. Supply response with respect to
gross production value and cross price elasticity with respect to wheat price were
found to be 0.12 and -0.21 for anise.
Keywords: Göller Region, Field Crops, Supply Response Analysis, Economic
Analysis, Price Analysis
II
Anne ve Babama...
III
TEŞEKKÜR
Tez çalışmamda, katkı ve eleştirileriyle bana yardımcı olan ve beni
yönlendiren danışman hocam Prof.Dr.Oğuz YURDAKUL’a teşekkür ederim.
Tezimle ilgili karşılaştığım sorunlarımda bana yardımlarını esirgemeyen
hocam Doç.Dr. Necat ÖREN ve arkadaşlarım, Yrd.Doç.Dr. Erkan AKTAŞ, Dr.
Aysel Özdeş AKBAY, Uzman Gülcan USAL, Arş.Gör.Hilal IŞIK’a ve
yardımlarından ve bana gösterdiği sabırdan dolayı oda arkadaşım Dr. Beşir KOÇ’a
teşekkür ederim. Anket çalışmalarımda bana yardımcı olan Yüksek Ziraat Mühendisi
M.Atilla ERGEN’ye ve bana her zaman destek olan arkadaşım İdris KANAK’a
teşekkür ederim. Doktora tezim süresince bize emekleri geçen Fen Bilimleri
Enstitüsü ve Rektörlük Araştırma Fonu çalışanlarına, anket çalışmamda bana
yardımlarını esirgemeyen Burdur ve Isparta Tarım İl ve İlçe Müdürlüğü personeline
ve tüm sorularımı içtenlikle cevaplayan bölge çiftçilerine teşekkür ederim.
Bugünlere gelmemde bana çok emekleri geçen ve beni her zaman maddi
manevi destekleyen ailemi şükranla anıyorum.
IV
İÇİNDEKİLER DİZİNİ SAYFA
ÖZ.................................................................................................................................I
ABSTRACT................................................................................................................II
TEŞEKKÜR...............................................................................................................IV
İÇİNDEKİLER DİZİNİ..............................................................................................V
ÇİZELGELER DİZİNİ...........................................................................................VIII
ŞEKİLLER DİZİNİ.....................................................................................................X
KISALTMALAR.......................................................................................................XI
1.GİRİŞ........................................................................................................................1
1.1. Çalışmanın Önemi...........................................................................................1
1.2. Araştırmanın Amacı ve Kapsamı....................................................................4
2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR........................................................................................5
3. MATERYAL VE METOT....................................................................................12
3.1. Materyal........................................................................................................12
3.2. Metot.............................................................................................................13
3.2.1. Anket Yapılacak İl, İlçe ve İşletmelerin Seçiminde İzlenen Yöntem..13
3.2.2. Tarla Ürünleri Üretim Dalının Ekonomik Analizinde İzlenen Yöntem
........................................................................................................................15
3.2.3. Arz Duyarlılığı Analizinde İzlenen Yöntem........................................18
4. BULGULAR VE TARTIŞMA..............................................................................24
4.1. Araştırma Alanı ve Bölge Hakkında Genel Bilgiler.....................................24
4.1.1. Araştırma Alanının Coğrafi Konumu..................................................24
4.1.2. Araştırma Alanının Ekolojik Durumu..................................................25
4.1.2.1. İklim............................................................................................25
4.1.2.2. Topoğrafya..................................................................................25
4.1.2.3. Bitki Örtüsü.................................................................................26
4.1.3. Bölge Arazilerinin Niteliklerine Göre Dağılımı..................................27
4.1.4. Bölgenin Sosyo-Ekonomik Yapısı.......................................................27
4.2. Dünya ve Türkiye’de Tarla Bitkilerinin Önemi............................................30
4.2.1. Dünya’da Tarla Ürünleri Üretimindeki Gelişmeler.............................30
V
4.2.1.1. Ekim Alanı..................................................................................30
4.2.1.2. Üretim.........................................................................................32
4.2.2. Türkiye'de Tarla Ürünleri Üretimindeki Gelişmeler............................33
4.2.2.1. Ekim Alanı..................................................................................33
4.2.2.2. Üretim.........................................................................................35
4.3. Tarla Bitkileri Üretimi Yapan İşletmelerin Ekonomik Analizi....................37
4.3.1. Arazi Durumu......................................................................................37
4.3.1.1. Arazi Tasarruf Şekli....................................................................37
4.3.1.2. Arazi Sulama Durumu................................................................38
4.3.2. İşletmelerde Nüfus Varlığı ve Özellikleri............................................38
4.3.2.1. Nüfusun Cinsiyet ve Yaş Gruplarına Göre Dağılımı..................38
4.3.2.2. Eğitim Durumu...........................................................................40
4.3.3. İşletmelerin Sermaye Yapısı................................................................41
4.3.3.1. Aktif Sermaye.............................................................................41
4.3.3.1.(1). Arazi Sermayesi...............................................................42
4.3.3.1.(2). Arazi Islahı Sermayesi.....................................................43
4.3.3.1.(3). Bina Sermayesi................................................................43
4.3.3.1.(4). Bitki Sermayesi...............................................................43
4.3.3.1.(5). Alet Makine Sermayesi...................................................44
4.3.3.1.(6). Hayvan Sermayesi...........................................................44
4.3.3.1.(7). Malzeme ve Mühimmat Sermayesi.................................45
4.3.3.1.(8). Para Sermayesi................................................................45
4.3.3.2. Pasif Sermaye..............................................................................49
4.3.3.2.(1). Yabancı Sermaye.............................................................50
4.3.3.2.(2). Öz Sermaye.....................................................................50
4.3.4. İşletmelerde Tarımsal Girdi Kullanımı................................................51
4.3.4.1. Tohumluk Kullanımı...................................................................51
4.3.4.2. Kimyasal Gübre Kullanımı.........................................................52
4.3.4.3. Kimyasal İlaç Kullanımı.............................................................53
4.3.4.4. İşgücü Kullanımı.........................................................................54
4.3.4.5. Makine Gücü Kullanımı..............................................................54
VI
4.3.5. Üretim Masrafları.................................................................................55
4.3.5.1. Değişken Masraflar.....................................................................55
4.3.6. İşletmelerin Yıllık Faaliyet Sonuçları..................................................57
4.3.6.1. Gayrisafi Üretim Değeri..............................................................57
4.3.6.2. Brüt Kar.......................................................................................57
4.3.7. Tarla Ürünleri Üretim Faaliyetinin Genel Durumu.............................59
4.3.7.1. İşletmelerin Tarla Ürünleri Üretiminde Karşılaştıkları Sorunlar 59
4.3.7.2. İşletmelerin Hastalık ve Zararlılarla Mücadele Durumları.........61
4.3.7.3. Ürün Değerlendirme....................................................................62
4.3.7.4. Tarımsal Destekler, Örgütleme ve Finansman Hakkındaki
Görüşler.....................................................................................62
4.3.7.5. İşletmelerde Ürün Değerlendirmesi............................................64
4.4. Tarla Ürünleri Üretiminin Arz Duyarlılığı Analizi.............................................66
4.4.1. Göller Bölgesinde Üretilen Buğdayın Arz Duyarlılığı........................67
4.4.2. Göller Bölgesinde Üretilen Arpanın Arz Duyarlılığı...........................69
4.4.3. Göller Bölgesinde Üretilen Nohutun Arz Duyarlılığı..........................72
4.4.4. Göller Bölgesinde Üretilen Anasonun Arz Duyarlılığı........................73
5. SONUÇ VE ÖNERİLER.......................................................................................76
KAYNAKLAR..........................................................................................................85
ÖZGEÇMİŞ...............................................................................................................90
EK 1: ANKET FORMU...........................................................................................91
VII
ÇİZELGELER DİZİNİ SAYFA
Çizelge 3.1. Anket Yapılan Köylerin İl ve İlçelere Göre Dağılımı...........................14
Çizelge 3.2. Örnek İşletmelerin Genişlik Gruplarına Göre Dağılımları....................15
Çizelge 4.1. Dünya’da Belli Başlı Tarla Ürünlerinin Ekim Alanlarındaki Gelişmeler
(1980-2002)...........................................................................................31
Çizelge 4.2.Dünya’da Başlıca Tarla Ürünlerinin Üretimindeki Gelişmeler (1000...32
ton)........................................................................................................32
Çizelge 4.3.Türkiye’de Başlıca Tarla Ürünlerinin Ekim Alanlarındaki Gelişmeler..34
Çizelge 4.4.Türkiye Başlıca Tarla Bitkileri Üretimindeki Gelişmeler......................35
Çizelge 4.5.İşletmelerin Arazi Genişliklerine Göre Dağılımı....................................37
Çizelge 4.6. Arazinin Sulama Durumu......................................................................38
Çizelge 4.7. Nüfus Mevcudu ve Nüfusun Cinsiyete Göre Dağılımı..........................39
Çizelge 4.8. Nüfusun Yaş Gruplarına Göre Dağılımı................................................40
Çizelge 4.9. İşletmecilerin Ortalama Yaşı ve Deneyim Süresi..................................40
Çizelge 4.10. İncelenen İşletmelerde Nüfusun Eğitim Durumu................................41
Çizelge 4.11. İşletmelerde Çiftlik Sermayesinin Unsurlarına Göre Dağılımı...........46
Çizelge 4.12. İşletmelerde Çiftlik Sermayesi ve Unsurlarının Aktif Sermayeye Oranı
(%).........................................................................................................47
Çizelge 4.13. İşletmelerde İşletme Sermayesinin Unsurlarına Göre Dağılımı..........47
Çizelge 4.14. İşletmelerde İşletme Sermayesi Unsurlarının Aktif Sermayeye Oranı48
(%).........................................................................................................48
Çizelge 4.15. İşletmelerde Aktif Sermayenin Unsurlarına Göre Dağılımı................49
Çizelge 4.16. İşletmelerde Pasif Sermayenin Unsurlarına Göre Değeri (Milyon TL)
...............................................................................................................51
Çizelge 4.17. İşletmelerde Kullanılan Saf Gübre Miktarı..........................................53
Çizelge 4.18. İşletmelerde Tarla Bitkileri Üretiminde İşgücü Kullanımı (saat)........54
Çizelge 4.19. İşletmelerde Tarla Bitkileri Üretiminde Makine Gücü Kullanımı (saat)
...............................................................................................................55
Çizelge 4.20. İşletmelerde Ürünlere Göre Değişen Masraf Unsurları.......................56
Çizelge 4.21. İşletmelerde Brüt Karın Ürün Gruplarına Göre Dağılımı....................58
VIII
Çizelge 4.22. Ekim Nöbetinin Uygulanma Durumu..................................................59
Çizelge 4.23. Sertifikalı Tohum Kullanım Durumu...................................................60
Çizelge 4.24. Sertitifikalı Tohum Bulunabilirlik Durumu.........................................60
Çizelge 4.25. İlaçlama Konusunda Kamu Kuruluşlarından Alınan Destek Hakkındaki
Düşünceler............................................................................................61
Çizelge 4.26. Ürünlerin Satış Yerleri.........................................................................62
Çizelge 4.27. Ürün Satışında Kamu Kurum ve Kuruluşlarının Verdiği Destek........62
Durumu.................................................................................................62
Çizelge 4.28. Doğrudan Gelir Desteğinden Faydalanma Durumu............................63
Çizelge 4.29. TMO’nun Destekleme Alımlarını Bırakma Durumunun.....................63
Değerlendirilmesi..................................................................................63
Çizelge 4.30. Üretici Birlikleri Hakkındaki Düşünceler............................................63
Çizelge 4.31. İşletmelerde Buğday Üretiminini Değerlendirme Durumu.................64
Çizelge 4.32. İşletmelerde Arpa Üretimini Değerlendirme Durumu.........................65
Çizelge 4.33. İşletmelerde Nohut Üretimini Değerlendirme Durumu.......................65
Çizelge 4.34. İşletmelerde Anason Üretimini Değerlendirme Durumu.....................66
Çizelge 4.35. Göller Bölgesi Buğday Arz Duyarlılığı Modeli (1980-2001)..............68
Çizelge 4.36. Göller Bölgesi Arpa Arz Modeli (1980-2001).....................................71
Çizelge 4.37. Göller Bölgesi Nohut Arz Modeli (1980-2001)..................................73
Çizelge 4.38. Göller Bölgesi Anason Arz Modeli (1980-2001)................................75
IX
