Table Of ContentUniversiteit Gent
Faculteit Letteren en Wijsbegeerte
Vakgroep Kunst-, muziek- en theaterwetenschappen
Georges Seurat en Théo Van Rysselberghe: een vergelijkend
onderzoek
Verhandeling voorgedragen tot het verkrijgen van de graad Licentiaat in de
Kunstwetenschappen door Coralie Morisse (stamnummer: 20020102)
Academiejaar 2006-2007
Promotor Prof. C. Van Damme
Universiteit Gent
Faculteit Letteren en Wijsbegeerte
Vakgroep Kunst-, muziek- en theaterwetenschappen
Georges Seurat en Théo Van Rysselberghe: een vergelijkend
onderzoek
Deel I: tekst
Verhandeling voorgedragen tot het verkrijgen van de graad Licentiaat in de
Kunstwetenschappen door Coralie Morisse (stamnummer: 20020102
Academiejaar 2006-2007
Promotor: Prof. C. Van Damme
Inhoudsopgave DEEL I: TEKST
Inleiding p.4
1. Stilistische vergelijkende analyse p.11
2. Techniek, kleurgebruik en stijl: Seurat p.12
2.1. Un Dimanche après-midi à la Grande Jatte p.13
2.1.1. Voorbereidend werk p.13
2.1.2. Methode p.14
2.1.3. Kleurgebruik p.16
2.1.4. Stijl p.18
2.2. Les Poseuses p.19
2.2.1. Voorbereidend werk p.19
2.2.2. Methode p.20
2.2.3. Kleurgebruik p.21
2.2.4. Stijl p.22
2.3. Le Chahut p.24
2.3.1. Voorbereidend werk p.24
2.3.2. Stijl p.25
3. Bronnen van Seurat p.26
3.1. Theorieën p.26
3.1.1. Chevreul De la loi du contraste simultané des couleurs p.26
3.1.2. Blanc Grammaire des arts du dessin p.28
3.1.3. Rood A Text-Book of Modern Chromatics with Applications to Art and Industry
p.30
3.2. Stilistische bronnen p.33
3.2.1. Opleiding p.33
3.2.2. Delacroix p.34
3.2.3. Impressionisme p.35
3.2.4. Puvis de Chavannes p.36
3.2.5. Camille Pissarro p.37
3.2.6. Andere bronnen p.38
3.3. Verklaring eigen stijl van Seurat p.41
4. Terminologie en begrip p.42
4.1. Bepaling van de juiste terminologie p.42
1
4.2. Techniek van het divisionisme p.43
5. Techniek, kleurgebruik en stijl: Van Rysselberghe p.46
5.1. De lezing p.46
5.1.1. Voorbereidend werk p.46
5.1.2. Methode p.48
5.1.3. Kleurgebruik p.48
5.1.4. Stijl p.49
5.2. Het blakende uur p.50
5.2.1. Voorbereidend werk p.51
5.2.2. Methode p.51
5.2.3. Kleurgebruik p.52
5.2.4. Stijl p.53
5.3. Portret van Raymonde Stoclet p.54
5.3.1. Voorbereidend werk p.55
5.3.2. Methode p.55
5.3.3. Kleurgebruik p.57
5.3.4. Stijl p.57
6. Théo Van Rysselberghe: opleiding, invloeden, genres p.58
6.1. Opleiding p.59
6.2. Stilistische invloeden p.60
6.2.1. Portretkunst p.61
6.2.2. Realisme p.62
6.2.3. Luminisme p.63
6.3. Genres p.64
6.3.1. Portretten p.64
6.3.2. Naakten p.65
6.3.3. Landschappen p.66
7. Les XX / La Libre Esthétique p.67
7.1. Oprichting p.67
7.2. Evolutie in de Salons p.68
7.3. Vriendschap tussen Van Rysselberghe, Verhaeren en Maus p.72
7.3.1. Vriendschap met Emile Verhaeren p.72
7.3.2. Vriendschap met Octave Maus p.73
7.4. Seurat en Les XX p.74
2
8. Vriendschap tussen Van Rysselberghe, Seurat en Signac p.75
8.1. Ontmoeting p.75
8.2. Na de dood van Seurat p.77
8.3. Breuk met Signac p.78
9. Vergelijkende analyse p.79
9.1. Voorbereidend werk p.79
9.2. Onderwerpen p.80
9.2.1. Marines p.80
9.2.2. Portretten p.81
9.2.3. Grandes Machines p.83
9.2.4. Naakten p.86
9.3. Kleurgebruik p.87
9.4. Techniek p.90
9.5. Invloed van Seurat op Van Rysselberghe p.91
9.6. Stilistische verschillen p.93
9.7. Verklaring verschillen en eigenheid p.94
Besluit p.99
Bibliografie p.102
DEEL II: BIJLAGEN en AFBEELDING (zie tweede boek)
3
Inleiding
Het onderwerp van deze thesis is een vergelijkend onderzoek tussen Seurat en Van
Rysselberghe. Ik zal meer bepaald ingaan op hun pointillistische kunst. Het was mij
namelijk opgevallen dat beide kunstenaars aan het pointillisme een verschillende invulling
gaven. Ik zal deze verschillen trachten aan te tonen aan de hand van een aantal gerichte
casussen. Doorheen de bespreking van hun leven zou duidelijk moeten worden dat ze er
elk hun eigen invulling aan gaven vanuit hun respectievelijke achtergronden en interesses.
Tijdens mijn literatuuronderzoek viel het op dat men nog nooit heeft stilgestaan bij de
verschillen tussen beide kunstenaars. Men plaatst ze steeds onder dezelfde noemer en men
merkt wel op dat er verschillen zijn, maar dit is nog steeds niet ten volle uitgewerkt. Dit is
wat ik hier nu zal proberen te doen.
Vooreerst zal ik een grondige status quaestionis geven. Er zijn heel veel boeken en
artikelen gewijd aan Seurat. De belangrijkste zijn het boek geschreven door Dorra en
Rewald en het boek dat Homer schreef, gewijd aan de techniek en wetenschappelijke
bronnen van Seurat. Hij gaat in op de verschillende bronnen die Seurat aangewend heeft
en bespreekt ook kort enkele sleutelwerken van Seurat. Over het algemeen is de
werkwijze van Seurat goed gedocumenteerd. Men heeft er al veel studies aan gewijd.
Voor de techniek van Van Rysselberghe is dit minder het geval. Feltkamp heeft wel een
volledige studie gewijd aan de Belg. Hij bespreekt er het oeuvre van Van Rysselberghe,
opgedeeld in periodes. Maar hij concentreert zich vooral op het stilistische aspect. We
lezen ook nergens over de invloed die hij van Seurat onderging, omdat de auteur dit als
een gegeven feit beschouwt. Technische details moet men dus voornamelijk uit de werken
zelf afleiden.
Af en toe krijgen we verwijzingen naar de band die bestond tussen Van Rysselberghe en
Seurat. Er wordt zelfs een apart hoofdstuk aan gewijd in de catalogus van de laatste
retrospectieve over Van Rysselberghe, in 2006. Men praat wel minder over Van
Rysselberghes band met Seurat dan over die met Signac.
4
In de boeken over Signac vinden we weinig tot niets terug over Van Rysselberghe, terwijl
beide mannen nog samen op vakantie zijn geweest en een zeer intieme vriendschap
hadden, zeker na het overlijden van Seurat. Men heeft het dan voornamelijk over de breuk
tussen beide mannen, nadat Van Rysselberghe zich afkeerde van het divisionisme. Enkel
Bocquillon heeft er een studie over gemaakt, die in eerste instantie te lezen is in het
tijdschrift Apollo. Een verbeterde versie vinden we in de catalogus naar aanleiding van de
retrospectieve van Van Rysselberhe uit 2006. Zij gaat in op het ontstaan van de
vriendschap en hoe deze geëvolueerd is. Ten slotte beschrijft ze hoe beide mannen uit
elkaar gegaan zijn, elk hun eigen weg volgend.
In het proefschrift van Maria-Theresia Van Speybroeck krijgen we wel een analyse van
een aantal schilderijen van de drie kunstenaars – Van Rysselberghe, Seurat en Signac –
waarin ze de stijl van de drie met elkaar vergelijkt. Het proefschrift handelt over Franse
invloeden op het Belgische impressionisme en neo-impressionisme. Zij raakt dus al even
de problematiek aan die ik hierna verder wil bespreken en uitdiepen, maar het blijft nogal
algemeen. Zij concentreert zich voornamelijk op de kunstkritiek en Emile Verhaeren.
Maar hier kregen we dus toch al een aanzet tot vergelijking. Men heeft dus eerder al
gezien dat er wel degelijk verschillen aan te duiden zijn
De catalogus van de retrospectieve in 2006 is volgens mij een gemiste kans geweest om
dieper in te gaan op de werkwijze van Van Rysselberghe. Ik had er iets anders van
verwacht. Misschien wilde ik wat meer vernieuwende inzichten, maar het bleef bij een
opeenvolging van essays die de verschillende fasen van zijn leven en kunst belichtten. Het
was eigenlijk steeds meer van hetzelfde. Ik heb er dan ook geen informatie in gevonden
die elders niet te vinden was. Het gaat ook meer over zijn leven en zijn vriendschappen en
minder over zijn oeuvre. Voor een situering is dit uiteraard wel interessant, maar ik kan
het niet aanwenden voor de oplossing van mijn probleem.
Ik heb ook veel eigentijdse bronnen geraadpleegd, voornamelijk artikelen uit L’Art
Moderne. Deze waren interessant om te zien hoe Van Rysselberghes kunst in België werd
ontvangen. Men schreef ook regelmatig over Seurat. Uit de persberichten over de salons
van ‘Les XX’ kon ik ook af en toe vergelijkende indrukken krijgen. Sommigen zetten de
neo-impressionistische werken uit de salons naast elkaar en gaven stilistisch commentaar.
Heel veel kon ik hier niet uit halen, maar het is toch interessant om te lezen hoe men
tegenover het divisionisme stond.
5
Jane Block is eveneens een interessante auteur. Zij schreef een artikel over de invloed van
Frankrijk op het Belgische en Nederlandse neo-impressionisme. In dit artikel schrijft ze
echter meer over wat La Grande Jatte (1884-1885, afb.11) teweeg heeft gebracht in de
Lage Landen. Het gaat dus niet zozeer om de verschillen of overeenkomsten tussen de
drie landen. Ze legt in dit artikel ook nog eens de nadruk op het feit dat veel van de
werken van Seurat door Belgen werden gekocht. Dit artikel is van belang voor de
historische situering, maar niet gericht genoeg om mij vooruit te helpen.
Ik heb heel veel biografieën over Seurat gevonden, die zich vaak op verschillende punten
concentreren. Maar uiteindelijk keerden steeds dezelfde onderwerpen terug. Het parcours
dat hij afgelegd heeft tijdens zijn opleiding, de wetenschappelijke bronnen die hij
raadpleegde en dan het culminatiepunt: Un dimanche après-midi à la Grande Jatte. Dit
helpt mij wel vooruit om zijn techniek en gedachtegang te doorgronden. Zijn techniek is
zeer uitgebreid besproken. Uit de bronnen kon ik opmaken dat een schilderij heel veel
voorbereiding eiste. Maar opnieuw isoleert men de kunstenaar Seurat van de anderen.
Men heeft weinig aandacht voor gelijklopende evoluties in andere landen en bij andere
kunstenaars. Zelfs Signac wordt uit het oog verloren in deze boeken. Dit is volgens mij
een gemiste kans geweest om Seurat in een breder kader te schetsen en te duiden dat ook
anderen bezig waren met deze materie, zij het op een andere wijze.
Ik heb tevens een aantal werken geraadpleegd die handelen over Les XX. Dit zijn
overzichtswerken die de evolutie schetsen in de salons. Op deze manier kon ik zien in
welke milieus Van Rysselberghe vertoefde. Hij bevond zich in het gezelschap van Ensor,
Khnopff, Van Gogh, en anderen. Geleidelijk aan kunnen we een evolutie zien in de
selectie van de kunstenaars. Hoe meer Van Rysselberghe zich op het pad van het
divisionisme begeeft, hoe meer divisionistische werken te zien zijn op de salons van Les
XX. Er was ook een wisselwerking met het Salon des artistes indépendants, waar Signac
bij betrokken was. De boeken die over Les XX handelen, net als de persberichten die
verschenen naar aanleiding van de salons, waren interessant om een historische en
artistieke situering te vormen. Maar men gaat nergens zo ver dat men zich aan een
vergelijkende studie waagt. Het blijft meestal bij een catalogus die zoveel mogelijk
werken wil bespreken. Opnieuw staan alle werken los van elkaar, soms zelfs gerangschikt
per kunstenaar, niet per jaar. Dat zou interessanter kunnen zijn, omdat men dan per jaar
6
een evolutie had kunnen waarnemen, of kunnen zien wat in een bepaald jaar in het salon
binnengeraakt was.
Wat mij opviel tijdens het opzoeken was dat veel auteurs verschillende teksten geschreven
hebben over deze periode in de kunstgeschiedenis. Homer heeft bijvoorbeeld nog een
artikel geschreven gewijd aan het palet van Seurat. Jane Block schreef meerdere teksten
die betrekking hadden tot het neo-impressionisme. Soms beperkte ze zich zelfs tot Van
Rysselberghe alleen. Ook Françoise Cachin is een auteur die heel veel geschreven heeft
over Seurat en Signac. Helaas besteedt ook zij maar weinig aandacht aan de relatie tussen
hun kunst met die van de Belgen. Er waren namelijk een aantal Belgen die beïnvloed
waren door het divisionisme. Dan hebben we nog Chartrain-Hebbelinck, die zich wijdde
aan de brieven die Octave Maus ontvangen had van zowel Signac als Van Rysselberghe.
Deze brieven kon ik niet zelf inkijken, omdat men in het Koninklijk Museum voor Schone
Kunsten in Brussel zelf bezig is om een uitgave te maken van deze brieven.
De onuitgegeven brieven tussen Verhaeren en Van Rysselberghe werden getranscribeerd
door Mabille de Poncheville en uitgegeven in Mercure de France. Hierin tracht men aan te
tonen dat de beide mannen wel degelijk goed bevriend waren. Gezien het grote aantal
brieven is dit een logische gevolgtrekking. Ook de aard van de brieven toont de band
tussen de schrijver en de schilder. Maar de brieven boden geen antwoorden op mijn
specifieke vraagstelling.
Belangrijker voor mij waren de artikelen die geschreven waren door Stuckey en Whitfield.
Deze handelen respectievelijk over de kleuren die we terugvinden in de werken van Seurat
en Signac. Opnieuw bespreekt men de kunstenaars los van elkaar, maar het hielp mij om
in te zien dat de kleuren sinds de vervaardiging van de schilderijen al veranderd zijn in
intensiteit en dat we hier zeker rekening moeten houden wanneer we naar de schilderijen
kijken. Het artikel van Stuckey was ook interessant in die zin dat we voor het eerst te
lezen kregen dat Seurat zijn schilderijen niet verniste om de kleur optimaal zijn werk te
laten doen. Helaas kregen we hierdoor ook vlugger mutaties in de kleur. We zullen dus
nooit exact meer kunnen zien hoe de kleuren met elkaar samenwerkten.
In deze optiek was de brief die ik in de museumdossiers van Museum voor Schone
Kunsten vond een buitenkans. Van Rysselberghe schreef toen aan de toenmalige
conservator dat hij graag een aantal retouches wilde aanbrengen op het schilderij De
7
Lezing, omdat het blauw dat hij gebruikt had wat verbleekt was. Hier kreeg ik dus al een
aantal indicaties over de kleuren die de kunstenaars gebruikt hadden in hun werken.
Het komt er in feite op neer dat een diepgaande vergelijking naar het werkproces van
Seurat en Van Rysselberghe nog niet gebeurd is. Ik vind dat dit een lacune is in de
literatuur over beide kunstenaars. Ik zal dus proberen om aan te tonen dat er wel degelijk
een verschil is tussen de werkwijze en de stijl van Seurat en Van Rysselberghe. Ik zal ook
proberen te staven dat hun achtergrond verschillend is en dat we hierdoor het verschil in
stijl krijgen. Ik zal ook aantonen dat hun verschil in interesses hun evolutie getekend
heeft. Een ander punt van verschil is hun kleurgebruik. Ze zochten allebei het licht op en
probeerden dit optimaal op doek over te brengen. Ik zal proberen te bewijzen dat ook hier
een verschil te zien is tussen de beide kunstenaars.
Ik ben begonnen bij Seurat, omdat hij het divisionisme ontwikkeld heeft en Van
Rysselberghe onmiskenbaar beïnvloed heeft. Mijn literatuuronderzoek nam een aanvang
door een aantal biografieën over Seurat te lezen. Op die manier kreeg ik een globaal
overzicht van hem en zijn werk. Hierdoor kreeg ik ook meer inzicht in de kringen waarin
hij vertoefde en hoe hij tot het pointillisme is gekomen. De volgende stap die ik genomen
heb, was de teksten opzoeken die Seurat had gelezen. Deze wetenschappelijke teksten van
Blanc en Chevreul bevonden zich in de bibliotheek Kunstwetenschappen in de
Universiteit Gent. Het boek van Rood heb ik pas heel laat gevonden. Nadat ik deze had
gelezen, heb ik geprobeerd om samen te vatten wat deze auteurs precies vertelden. Ze
handelen voornamelijk over kleur. Ik probeerde te begrijpen wat Seurat er precies had
uitgehaald. Deze auteurs zijn namelijk van cruciaal belang in de ontwikkeling van zijn
stijl. Vooral Rood was een bepalende invloed. Hij praat over de kleuren van het
zonnespectrum. Van Rysselberghe zal deze regels hanteren en niet die van de
pigmentkleuren. Er is namelijk wel een verschil.
Een volgende stap was om het boek van Signac te lezen waarin hij uitlegt wat het
divisionisme precies inhoudt. Dit is een primaire bron, die ik zeker niet links mocht laten
liggen. Signac was namelijk de rechterhand van Seurat. De reden waarom Signac dit
manifest schreef en niet Seurat, is omdat Seurat geen man van woorden was, wel van
daden. Mondjesmaat besprak hij wel eens iets met Fénéon, die dit dan publiceerde, maar
dit gebeurde niet veel. Uiteindelijk is Signacs boek een betrouwbare bron, omdat hij er
bijna van het begin bij was. Hijzelf had ook de werken gelezen die Seurat had gelezen.
8
