Genel Dilbilim II E-kitap okumak için tıklayın

218 Pages·2011·3.22 MB·Turkish

T.C. ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ YAYINI NO: 2429
AÇIKÖ⁄RET‹M FAKÜLTES‹ YAYINI NO: 1410
GENEL D‹LB‹L‹M-II
Yazarlar
Prof.Dr. A. Sumru ÖZSOY (Ünite 1, 2)
Yrd.Doç.Dr. Zeynep ERK EMEKS‹Z (Ünite 3, 4)
Doç.Dr. Ümit Deniz TURAN (Ünite 5, 6)
Prof.Dr. Leyla UZUN (Ünite 7, 8)
Editörler
Prof.Dr. A. Sumru ÖZSOY
Yrd.Doç.Dr. Zeynep ERK EMEKS‹Z
ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹
Bu kitab›n bas›m, yay›m ve sat›fl haklar› Anadolu Üniversitesine aittir.
“Uzaktan Ö¤retim” tekni¤ine uygun olarak haz›rlanan bu kitab›n bütün haklar› sakl›d›r.
‹lgili kurulufltan izin almadan kitab›n tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kay›t
veya baflka flekillerde ço¤alt›lamaz, bas›lamaz ve da¤›t›lamaz.
Copyright © 2011 by Anadolu University
All rights reserved
No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted
in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without
permission in writing from the University.
UZAKTAN Ö⁄RET‹M TASARIM B‹R‹M‹
Genel Koordinatör
Prof.Dr. Levend K›l›ç
Genel Koordinatör Yard›mc›s›
Doç.Dr. Müjgan Bozkaya
Ö¤retim Tasar›mc›s›
Doç.Dr. Cemil Ulukan
Grafik Tasar›m Yönetmenleri
Prof. Tevfik Fikret Uçar
Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z
Ö¤r.Gör. Nilgün Salur
Ölçme De¤erlendirme Sorumlusu
Ö¤r.Gör.Dr. Serpil Koçdar
Grafikerler
Ayflegül Dibek
Hilal Küçükda¤aflan
Gülflah Y›lmaz
Ufuk Önce
Kitap Koordinasyon Birimi
Doç.Dr. Feyyaz Bodur
Uzm. Nermin Özgür
Kapak Düzeni
Prof. Tevfik Fikret Uçar
Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z
Dizgi
Aç›kö¤retim Fakültesi Dizgi Ekibi
Genel Dilbilim-II
ISBN
978-975-06-1099-8
2. Bask›
Bu kitap ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ Web-Ofset Tesislerinde 13.000 adet bas›lm›flt›r.
ESK‹fiEH‹R, Ocak 2013
‹çindekiler iii
‹çindekiler
Önsöz............................................................................................................ vii
Sesbilgisi.................................................................................... 2 1. ÜN‹TE
D‹LLER‹N SESLER‹: SESB‹LG‹S‹ .................................................................. 3
Ses ve Yaz›.................................................................................................... 3
Söyleyifl Sesbilgisi.......................................................................................... 4
Hava Ak›m› Düzenekleri............................................................................... 5
SES OLUfiUMU.............................................................................................. 6
Ünsüzler......................................................................................................... 7
Ünlüler........................................................................................................... 11
Ünlülerin Oluflturulmas›.......................................................................... 11
Çift Ünlüler.............................................................................................. 12
DO⁄AL SES SINIFLARI................................................................................. 12
Sürekliler/Süreksizler..................................................................................... 13
Engelliler/Titreflimliler................................................................................... 13
Ünsüzler......................................................................................................... 13
Seslemsel Sesler ........................................................................................... 13
BÜRÜN ......................................................................................................... 14
Vurgu............................................................................................................. 14
Ezgi................................................................................................................. 14
Özet................................................................................................................ 15
Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 16
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›............................................................ 17
S›ra Sizde Yan›t Anahtar›.............................................................................. 17
Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar............................................... 17
Sesbilim ve Sesbilimsel Süreçler............................................ 18 2. ÜN‹TE
SESB‹L‹M........................................................................................................ 19
B‹Ç‹MB‹L‹M VE SESB‹L‹M............................................................................ 20
Biçimbirimlerin Söylenifli.............................................................................. 20
Biçim-Sesbilimsel Kurallar............................................................................ 21
SESB‹R‹MLER VE EN KÜÇÜK Ç‹FTLER ...................................................... 26
Sesbirimlerin Da¤›l›m›................................................................................... 26
Bütünleyici Da¤›l›m ve Sesbirimcikler......................................................... 27
Soluklanma Kural›......................................................................................... 29
Do¤al Ses S›n›flar› ve Ay›r›c› Özellikler....................................................... 31
Sesdizim......................................................................................................... 32
BÜRÜNSEL SESB‹L‹M.................................................................................... 33
Vurgu............................................................................................................. 33
EZG‹............................................................................................................... 34
SESB‹L‹MSEL SÜREÇLER............................................................................... 35
Ses Benzeflmeleri........................................................................................... 36
Ünlü Uyumu............................................................................................ 36
Kapal› Ünlü Uyumu................................................................................ 37
Ünsüz Uyuflmalar›................................................................................... 38
Ses Düflmeleri................................................................................................ 39
Ünlü Düflmeleri....................................................................................... 39
iv ‹çindekiler
Ünsüz Düflmeleri..................................................................................... 40
Ünsüz Düflürülmesi................................................................................. 42
Özellik De¤iflmesi......................................................................................... 43
Soluklanma.............................................................................................. 43
Ünlü Yükselmesi..................................................................................... 43
Genizsilleflme........................................................................................... 44
Ünlü Eklenmesi............................................................................................. 44
Sözcük Bafl› Kümeleri............................................................................. 44
Seslerin Yer De¤iflimi.................................................................................... 45
Dil Sürçmeleri.......................................................................................... 45
Özet................................................................................................................ 46
Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 47
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›............................................................ 48
S›ra Size Yan›t Anahtar›................................................................................ 48
Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar............................................... 49
3. ÜN‹TE Anlam Nedir?........................................................................... 52
ANLAM NED‹R?............................................................................................. 53
Dil, Dünya Gerçekli¤i ve Anlam ‹liflkisi...................................................... 53
ANLAMIN OLUfiUMU: B‹RLEfi‹MSELL‹K ‹LKES‹ ........................................ 59
SÖZCÜK ANLAMI VE SÖZCÜKLER ARASI ‹L‹fiK‹LER................................ 60
Alt Anlam ...................................................................................................... 61
Efl Anlaml›l›k.................................................................................................. 61
Karfl›t Anlaml›l›k............................................................................................ 62
Ters ve Bak›fl›ml› Karfl›tlar............................................................................ 62
Efl Seslilik ve Çok Anlaml›l›k........................................................................ 63
E¤retileme ..................................................................................................... 64
Parça- Bütün ‹liflkisi ve Ad Eksiltmesi......................................................... 66
Özet ............................................................................................................... 68
Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 69
Okuma Parças› ............................................................................................. 70
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 70
S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 71
Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar............................................... 71
4. ÜN‹TE Anlambilim: Tümce Anlam›................................................... 72
SÖZCE, TÜMCE VE ÖNERME...................................................................... 73
Önermeler ve Do¤ruluk Koflullar›................................................................ 74
Önerme Türleri.............................................................................................. 74
Önermelerin Do¤ruluk Koflullar›: Zorunlu ve Yeterli Koflullar.................. 75
TÜMCE, ÖNERME VE ANLAMSAL ‹L‹fiK‹LER.............................................. 76
Gerektirim ..................................................................................................... 76
Önvarsay›m.................................................................................................... 77
Çeliflki............................................................................................................. 78
TÜMCE ANLAMI VE SÖZD‹Z‹M................................................................... 79
Anlamsal Roller ............................................................................................ 79
YÜKLEM......................................................................................................... 80
Yüklem ve Yüklemleme............................................................................... 80
‹çindekiler v
Özet................................................................................................................ 84
Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 85
Okuma Parças›.............................................................................................. 86
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›............................................................ 87
S›ra Sizde Yan›t Anahtar›.............................................................................. 87
Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar............................................... 88
Edimbilim I..................................................................................90 5. ÜN‹TE
ED‹MB‹L‹M.................................................................................................... 91
Dil, ‹letiflim ve Bilifl ‹liflkisi........................................................................... 91
ANLAMB‹L‹M VE ED‹MB‹L‹M....................................................................... 92
BA⁄LAM........................................................................................................ 94
Biliflsel Ba¤lam-(Söylem Modeli) ................................................................ 95
‹fiB‹RL‹⁄‹ ‹LKES‹ (GRICE, 1975) ................................................................. 96
Sezdirim......................................................................................................... 99
SÖZ EYLEM KURAMI .................................................................................. 101
Dolays›z ve Dolayl› Söz Eylemler................................................................ 104
Edimsözlerin S›n›fland›r›lmas› ..................................................................... 105
Özet ............................................................................................................... 108
Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 109
Okuma Parças› ............................................................................................. 110
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 112
S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 112
Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar............................................... 113
Edimbilim II: Bilgi De¤eri, Bilgi Yap›s› ve 6. ÜN‹TE
Dilde Kibarl›k ve Kabal›k.........................................................116
B‹LG‹ DE⁄ER‹ VE B‹LG‹ YAPISI................................................................. 117
Bilgi De¤eri: Varsay›lan Tan›d›kl›k S›n›fland›r›lmas› .................................. 118
Bilgi Yap›s›..................................................................................................... 120
Bilgi Yap›s›n›n Bileflenleri: Konu, Odak, Karfl›tsall›k............................ 120
Bilgi Yap›s›n›n Dilbilimsel Kodlan›fl›..................................................... 123
Türkçede Bilgi Yap›s›: Söz Dizilimi ve Di¤er Özellikler...................... 125
D‹LDE K‹BARLIK VE KABALIK.................................................................... 128
Dilde Kibarl›k................................................................................................ 128
Kibarl›k ‹lkeleri........................................................................................ 129
Yüz Kavram› ve Kibarl›k Stratejileri....................................................... 132
Farkl› Kültürlerde Kibarl›k...................................................................... 136
Dilde Kabal›k................................................................................................. 138
Tabu Sözcükler ve Küfür........................................................................ 141
Özet ............................................................................................................... 143
Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 144
Okuma Parças›.............................................................................................. 145
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 146
S›ra Sizde Yan›t Anahtar›.............................................................................. 146
Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar............................................... 148
vi ‹çindekiler
7. ÜN‹TE Metindilbilim: Temel ‹lke ve Kavramlar...............................152
MET‹ND‹LB‹L‹M NED‹R?............................................................................... 153
Tümceden Metne.......................................................................................... 153
D‹LE DAYALI ‹LET‹fi‹M‹N TEMEL B‹R‹M‹: MET‹N..................................... 155
MET‹NSELL‹K ÖLÇÜTLER‹............................................................................ 156
Metin Merkezli Metinsellik Ölçütleri............................................................ 156
Ba¤lafl›kl›k................................................................................................ 156
Kullan›c› Merkezli Metinsellik Ölçütleri....................................................... 164
MET‹N TÜRÜ NED‹R?................................................................................... 165
Söylem - Tür - Metin..................................................................................... 165
Metin Türü ve Söylem Toplulu¤u ‹liflkisi.................................................... 166
SÖYLEM VE MET‹N TÜRÜ SINIFLAMALARI............................................... 167
Durum ........................................................................................................... 170
Niyet/ ‹fllev ................................................................................................... 170
Bak›fl Aç›s› .................................................................................................... 171
Özet................................................................................................................ 176
Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 177
Okuma Parças›.............................................................................................. 178
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›............................................................ 179
S›ra Sizde Yan›t Anahtar›.............................................................................. 180
Yararlan›lan Kaynaklar ve Baflvurulabilecek Kaynaklar............................. 180
8. ÜN‹TE Anlat› Çözümlemesi................................................................182
ANLATI ÇÖZÜMLEMES‹ NED‹R?.................................................................. 183
Anlat› Söylemi ve Anlat› Metni .................................................................... 183
Sözlü Anlat› Çözümlemesi ........................................................................... 183
Anlat› Metninin Yap›s› ................................................................................. 184
ANLATININ D‹LSEL ÖZELL‹KLER‹ VE ‹fiLEVLER‹....................................... 187
K‹fi‹SEL DENEY‹M ANLATILARI................................................................... 188
Anlat› Metinleri ve Dil Aktar›mlar›............................................................... 189
Dil Aktar›mlar› S›n›flamas› ..................................................................... 190
Dil Aktar›m›n›n Boyutlar›........................................................................ 193
D‹L AKTARIMI VE TANIT TÜRLER‹............................................................. 194
Tan›t Türleri................................................................................................... 195
Aktar›m.................................................................................................... 195
Ç›kar›m..................................................................................................... 196
ORHUN YAZITLARININ ANLATI YAPISI VE SÖYLEMSEL
ÖZELL‹KLER‹................................................................................................. 196
Tunyukuk Yaz›t›n›n Büyük Yap›s›............................................................... 203
Özet ............................................................................................................... 205
Kendimizi S›nayal›m .....................................................................................207
Okuma Parças› ............................................................................................. 208
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 209
S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 209
Yararlan›lan Kaynaklar ve Baflvurulabilecek Kaynaklar............................. 210
Türkçe ‹ngilizce Terimler Listesi.......................................211
‹çindekiler vii
Önsöz
Bir bilim dal› olarak 19. yüzy›l›n ortalar›nda geliflmeye bafllam›fl olan dilbilim,
son yüzy›l içinde büyük geliflmeler göstererek diller uzerinde çok genifl kapsaml›
araflt›rmalara yol açm›fl olan, dillerin yap›s›n› incelemeyi amaçlayan bir bilim da-
l›d›r. Bilim dal› olarak di¤er bilim dallar› gibi, dilbilimin de kendi inceleme yön-
temleri vard›r. Bu yöntemlerle yürütülmüfl olan dilbilim araflt›rmalar›n›n bir k›sm›
dünyada konuflulan ve say›lar› 5,000-7,000 aras›nda oldu¤u tahmin edilen dillerin
kendilerine özgü özelliklerinin niteli¤ini betimlemeyi amaçlarken, son 50 y›l için-
deki çal›flmalar birbirlerinden çok farkl› gibi duran bu dillerin asl›nda bir çok ya-
p›sal özellikleri bak›m›ndan birbirlerine büyük benzerlikler sergiledi¤ini ve diller
aras›nda gözlemlenen ayr›mlar›n yaln›zca yüzeysel düzeyde oldu¤unu ortaya ç›-
karm›flt›r. Bu aç›dan özellikle 1950'lerden sonra dilbilim alan›nda yürütülen çal›fl-
malar dil evrenselleri üzerine odaklanm›fl, bu evrensellerin niteli¤ini, ozelliklerini,
birbirleriyle iliflkilerini, insan dili denilen olgunun yap›s›n› belirleyen evrensel ku-
ral ve ilkelerin ne oldu¤unu irdelemeyi amaçlam›flt›r.
Dilbilimin ülkemizde ö¤retilmesi 1930'lara dayanmaktad›r. Tarihi bu kadar er-
ken y›llara dayanmas›na karfl›n, dilbilim ne yaz›k ki hala üniversitelerimizde ge-
nellikle yabanc› dil e¤itimi bölümlerinde verilen zorunlu dilbilgisi dersleri olmak-
tan çok ileri gitmemifltir. Ülkemizde halen yaln›zca 4 üniversitede ba¤›ms›z bir
dilbilim program› bulunmaktad›r. Di¤er üniversltelerde ise dilbilim dersleri yaban-
c› dil e¤itimi ya da Bat› Dilleri ve Edebiyatlar› bölümlerinde verilen ve nedense
yaln›zca yabanc› dillerle ilgilendirilen bir alan olarak alg›lanmakta ve uygulan-
maktad›r. Ancak Türkçe’nin bütün özelliklerinin günümüzdeki dilbilim kuram ve
yöntemleri çerçevesinde incelenmesi, Türkçe’nin daha genifl bir biçimde betim-
lenmesine katk›da bulunaca¤› kesindir. Bunun için de Türk Dili ve Edebiyat› Bö-
lümleri’nde dilbilim derslerinin olmas› büyük önem kazanmaktad›r.
Bu kitapta, dilin yap›s›n› oluflturan bileflenlerin niteli¤ini ayr› ayr› ele al›p ince-
leme f›rsat› bulacaks›n›z. Her bilefleni oluflturan birimlerin ne oldu¤unu ö¤rene-
cek, dillerde her bileflenin birimlerinin birleflim kurallar›n›n nas›l uyguland›¤›n› in-
celeyecek, yap›lar›n niteli¤ini belirleyen ilkeleri irdeleyerek dilbilimin dile yaklafl›-
m›n›, dili inceleme yöntemlerini ö¤reneceksiniz. Ve bütün bunlar› yaparken, hem
dünyada konuflulan bir çok dilden örnekler görecek, onlar›n yap›lar›n› inceleme
f›rsat› bulacaks›n›z hem de yüzeyde bu kadar farkl› gibi duran dillerin asl›nda ya-
p›sal bak›mdan birbirlerine ne kadar benzer özellikler sergiledi¤ini göreceksiniz.
Dil denilen bu genifl ve derin okyanusu tan›mak üzere zevkli bir yolculu¤a
bafllarken dilbilime gönül vermifl dilbilimciler kervan›na sizlerin de kat›lman›z
dileklerimizle…
Editörler
Prof.Dr. A. Sumru Özsoy
Yrd.Doç.Dr. Zeynep Erk Emeksiz
GENEL D‹LB‹L‹M-II
1
Amaçlar›m›z
Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;
N Ses ve yaz› aras›ndaki farkl›l›klar› aç›klayabilecek,
N Ünsüz sesleri oluflma yeri ve biçimi aç›s›ndan betimleyebilecek,
N Ünlü seslerin nas›l olufltu¤unu aç›klayabilecek,
N Do¤al ses s›n›flar›n› tan›mlayabilecek,
N Bürün ve bürünsel özellikleri betimleyebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
• Ses, Harf • Patlamal›, Sürtünmeli,
• Ses Ayg›t› Patlamal›-Sürtünmeli,
• Bafllat›c› Genizsil, Ak›c›, Yar› Ünlü
• Ötümlu-Ötümsüz • Dil, Dil Palas›, Diflyuvas›l, G›rtlak,
• Uluslararas› Sesbilgisi Alfabesi Damak, Artdamak, Dilucu
• Ünlü-Ünsüz • Diflyuvas›l, G›rtlaks›l, Damaks›l,
• Ses Düzenekleri Artdamaks›l, Dilucu
• Püskürtmeli, Emmeli Düzenekler • Ton Dilleri, Ezgi Dilleri, Vurgu
• Oluflturucular, Alt Oluflturucular,
Üst Oluflturucular
‹çindekiler
• D‹LLER‹N SESLER‹: SESB‹LG‹S‹
• SES OLUfiUMU
Genel Dilbilim-II Sesbilgisi
• DO⁄AL SES SINIFLARI
• BÜRÜN
Sesbilgisi
D‹LLER‹N SESLER‹: SESB‹LG‹S‹
Ses ve Yaz›
‹nsanlar kendilerini ifade ederlerken dil kullan›rlar. Dili kullanman›n iki yolu var-
d›r: konuflma ve yazma. ‹nsan dili temelde konuflmaya dayal›d›r. Çocuklar› düflü-
nün: Çocuklar ancak okula gittikleri zaman ya da yafllar› okul ça¤›na yaklaflt›¤› za-
man okuma-yazma ö¤renirler. Ancak dünyada hangi dil ortam›na do¤arlarsa do¤-
sunlar, çocuklar duyma duyular›nda bir sorun yoksa ya da çok ileri düzeyde zeka
geliflimi sorunlar› yoksa, bir yafl›ndan itibaren konuflmaya bafllarlar. Baflka bir de-
yiflle, çocuklar yazmay› ö¤renmeden çok önce anadillerini konuflabilmektedirler.
Bu da bize göstermektedir ki dil asl›nda konuflmaya dayal›d›r. Ve konuflma tabii
sese dayal›d›r. Ayr›ca unutmayal›m ki, dünyan›n bir çok yerinde hala dilleri yaz›ya
dökülmemifl toplumlar bulunmaktad›r. Yaz›lar› olmamas›na karfl›n, bu toplumlar›n
bireyleri birbirleri ile konuflarak iletiflim kurmakta, günlük gereksinimlerini konufl-
ma ile gidermektedirler. Böylece yaz›n›n, dil için önemli ama ikincil bir boyutu ol-
du¤u ortaya ç›kmaktad›r. Yaz› toplumlarda, birbirlerine sesin eriflemeyece¤i uzak-
l›kta olan kifliler aras›nda haberleflmeyi, bilgi aktar›m›n› sa¤lamaya yarayan bir
araçt›r. Yaz› ayn› zamanda sesten daha kal›c› oldu¤u için, bilginin bir kuflaktan da-
ha sonraki kuflaklara aktar›lmas›n› sa¤layarak insanl›¤›n bilgi birikimi yapabilmesi-
ne yol açar. Böylece yaz›n›n temel ifllevi, bilginin kal›c›l›¤›n›, süreklili¤ini sa¤lamak
olarak nitelenebilir.
‹flitme engeli olmayan bireyler için dilin konuflmaya dayal› oldu¤unu göz önün-
de bulundurursak, konuflulan dil için seslerin önemi ve sesler ile harfler aras›n-
daki fark ortaya ç›kacakt›r. Harfler, konuflmak için oluflturulan seslerin yaz›ya dö-
külebilmesi için kullan›lan sembollerdir. Her dilin kendi seslerini yazabilmek için
kulland›¤› bir yaz› biçimi vard›r; çivi yaz›s›, hiyeroglif ve alfabe de¤iflik yaz› türle-
ridir. Alfabe her sesi ayr› bir sembol ile temsil eden yaz› türüdür. Örne¤in, anadili
Türkçe olan kifliler ben sözcü¤ünün b, e, n seslerinden olufltu¤unu bilirler ve bu
sesler Türkçe alfabede b, e, n harfleriyle yaz›l›r. Ingilizce’de ise this, the, these gi-
bi sözcüklerin bafl›nda bulunan th harfleri tek bir sesi simgelemektedir. Diller ara-
s›nda ses farkl›l›klar› oldu¤u gibi, alfabelerinde de farklar vard›r çünkü her dil ken-
dises dizgesinde olan sesleri temsil etmek için gerekli olan harfleri kullan›r. Dilbi-
lim bütün dillerdeki sesleri kaydetmek ve yazabilme¤i amaçlamaktad›r. Bunun için
diller taraf›ndan kullan›lan alfabeler, dilbilim için yeterli de¤ildir. Dillerin alfabele-
4 Genel Dilbilim-II
rinde bir harfin temsil etti¤i sesin niteli¤i dilden dile farketmektedir. Türkçede e
harfi ile temsil edilen ses ile ‹ngilizcede ayn› harf ile temsil edilen ses farkl›d›r; örn.
Türkçede ses, sen, ev ama ‹ngilizce men, women, beet. Ayr›ca baz› dillerde bir ses
o dilin alfabesi içinde bile de¤iflik harflerle gösterilmektedir; örn. Ingilizcedemeet
Yaz› sistemlerinde görülen ‘buluflmak’ ile meat‘et’ sözcüklerindeki ünlü ayn›d›r ama yaz›l›fl biçimleri görüldü-
bu tutars›zl›klar› gidermek,
¤ü gibi farkl›d›r. Ayn› flekilde, ‹ngilizcedethis, the, these gibi sözcüklerin ilk sesle-
bütün dillerde ç›kar›lan
sesleri yazabilmek ve ‘bir ri tholarak 2 harf ile yaz›lmaktad›r. Yaz› sistemlerinde görülen bu tutars›zl›klar› gi-
ses bir sembol’ ilkesini
dermek, bütün dillerde ç›kar›lan sesleri yazabilmek ve ‘bir ses bir sembol’ ilkesini
gerçeklefltirmek için
dilbilimde Uluslararas› gerçeklefltirmek için dilbilimde Uluslararas› Sesbilgisi Alfabesi (International
Sesbilgisi Alfabesi
Phonetic Alphabet) denilen özel bir alfabe gelifltirmifltir. Uluslararas› Sesbilgisi Al-
(International Phonetic
Alphabet) denilen özel bir fabesi her bir sesi ayr› bir sembolle göstermekte ve bu sembollerin her biri yaln›z-
alfabe gelifltirmifltir. ca bir sesi temsil etmektedir. Örne¤in, ‹ngilizcede this, the, these sözcüklerinin ilk
Uluslararas› Sesbilgisi
Alfabesi’nde her bir sesi ayr› sesi Uluslararas› Sesbilgisi Alfabesi’nde [D] sembolü ile gösterilir.
bir sembolle göstermekte ve Dilbilimde seslerin oluflumunu inceleyen alana sesbilgisi denir. Seslerin de¤i-
bu sembollerin her biri
flik özelliklerini inceleyen bir alan olan sesbilgisinin 3 altalan› vard›r. Akustik ses-
yaln›zca bir sesi temsil
etmektedir. bilgisi, ses dalgalar›n›n frekans› ve h›z› gibi fiziksel özeliklerini inceler. Dinleyifl
sesbilgisinin ilgi alan› sesin kulak zar›ndan beyne aktar›lmas› ve beyin taraf›ndan
duyma merkezine aktar›lan iletinin alg›lanmas› ve içeri¤inin anlafl›lmas›n› sa¤layan
sinirsel süreçtir. Beyin ile kulak aras›ndaki sinir a¤›nda oluflan bir uyumsuzluk ya
da beynin duyma merkezinde olan bir hasar bu süreci olumsuz olarak etkilemek-
tedir. Sesin beyne aktar›lmas›nda görülen sorunun niteli¤ine ba¤l› olarak, bireyler-
de iflitme engellilik gibi fiziksel bir engel ortaya ç›kabilir ya da iletinin do¤ru anla-
fl›lmamas› gibi beynin gelen iletiyi çözümleme ifllemini yerine getiren biliflsel sü-
reçte bir sorun yaflan›yor olabilir. Dinleyifl sesbilgisi sorunun niteli¤ini saptama-
y›amaçlamaktad›r. Söyleyifl sesbilgisi’nin inceleme alan› ise konuflucunun konu-
flurken kulland›¤› seslerin oluflturulmas›n› sa¤layan fiziksel hareketlerin niteli¤idir.
Konuflurken kulland›¤›m›z sesler bir hava ak›m›n›n solunum sistemimiz içinde yer
de¤ifltirmesi sonucu oluflmaktad›r. Hava ak›m› solunum sistemi içinde yer de¤iflti-
rirken, konuflucular dil, dudak ve difller gibi a¤›z içinde bulunan organlar›n de¤i-
flik fiziksel hareketleri ile ses olufltururlar. fiimdi konuflmada kullan›ld›¤›m›z sesle-
ri nas›l oluflturdu¤umuza bir göz atal›m.
Söyleyifl Sesbilgisi
Konuflurken ç›kard›¤›m›z sesler bir hava ak›m›n›n solunum sistemimiz içinde yer
de¤ifltirmesi sonucu oluflmaktad›r. Konuflmada kullan›lan sesleri oluflturma süre-
cinde kullan›lan organlar flunlard›r:
1. akci¤erler
2. hava borusu
3. g›rtlak
4. a¤›z bofllu¤u
5. burun bofllu¤u
Konuflurken ç›kard›¤›m›z sesler, bafllat›c› denilen bir organ›n hava ak›m›n›
bafllatmas› ile oluflturulur. Bunu bir emme-basma pompas›n›n havay› d›flar› itme
hareketi olarak düflünebiliriz ve seslerin oluflmas›n› sa¤layan düzene¤i bafllat›c› ta-
raf›ndan d›flar›ya itilmesini havan›n insan vucüdu içindeki yolculu¤a benzetebiliriz.
Dillerde hava ak›m›n› bafllat›c› ifllevini gören organlar, akci¤erler, g›rtlak ve da-
makt›r. Tüm dillerde akci¤erlerin bafllat›c› ifllevini üstlendi¤i sesler bulunmaktad›r.
Baz› dillerde ise akci¤erlerin bafllat›c› ifllevini üstlendi¤i sesler yan›s›ra g›rtlak ve
damak taraf›ndan bafllat›lan hava ak›m› ile oluflturulan sesler de bulunmaktad›r.