Gelir Dağılımının İyileştirilmesi ve Yoksullukla Mücadele Özel İhtisas Komisyonu Raporu

205 Pages·2001·2.08 MB·Turkish

SEKİZİNCİ BEŞ YILLIK
KALKINMA PLANI

DPT: 2599 - ÖİK: 610

GELİR DAĞILIMININ İYİLEŞTİRİLMESİ
VE
YOKSULLUKLA MÜCADELE
ÖZEL İHTİSAS KOMİSYONU RAPORU

ANKARA 2001
VIII. Beş Yıllık Kalkınma Planı Gelir Dağılımının İyileştirilmesi ve Yoksullukla Mücadele Özel İhtisas Komisyonu Raporu

ISBN 975 – 19 – 2803 – 6 (basılı nüsha)

Bu Çalışma Devlet Planlama Teşkilatının görüşlerini yansıtmaz. Sorumluluğu yazarına aittir. Yayın ve
referans olarak kullanılması Devlet Planlama Teşkilatının iznini gerektirmez; İnternet adresi belirtilerek
yayın ve referans olarak kullanılabilir. Bu e-kitap, http://ekutup.dpt.gov.tr/ adresindedir.

Bu yayın 2000 adet basılmıştır. Elektronik olarak, 1 adet pdf dosyası üretilmiştir
http://ekutup.dpt.gov.tr/ekonomi/gelirdag/oik610.pdf
Ö N S Ö Z

Devlet Planlama Teşkilatı’nın Kuruluş ve Görevleri Hakkında 540 Sayılı
Kanun Hükmünde Kararname, “İktisadi ve sosyal sektörlerde uzmanlık alanları ile
ilgili konularda bilgi toplamak, araştırma yapmak, tedbirler geliştirmek ve önerilerde
bulunmak amacıyla Devlet Planlama Teşkilatı’na, Kalkınma Planı çalışmalarında
yardımcı olmak, Plan hazırlıklarına daha geniş kesimlerin katkısını sağlamak ve
ülkemizin bütün imkan ve kaynaklarını değerlendirmek” üzere sürekli ve geçici Özel
İhtisas Komisyonlarının kurulacağı hükmünü getirmektedir.

Başbakanlığın 14 Ağustos 1999 tarih ve 1999/7 sayılı Genelgesi uyarınca
kurulan Özel İhtisas Komisyonlarının hazırladığı raporlar, 8. Beş Yıllık Kalkınma
Planı hazırlık çalışmalarına ışık tutacak ve toplumun çeşitli kesimlerinin görüşlerini
Plan’a yansıtacaktır. Özel İhtisas Komisyonları çalışmalarını, 1999/7 sayılı
Başbakanlık Genelgesi, 29.9.1961 tarih ve 5/1722 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı ile
yürürlüğe konulmuş olan tüzük ve Müsteşarlığımızca belirlenen Sekizinci Beş Yıllık
Kalkınma Planı Özel İhtisas Komisyonu Raporu genel çerçeveleri dikkate alınarak
tamamlamışlardır.

Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Planı ile istikrar içinde büyümenin sağlanması,
sanayileşmenin başarılması, uluslararası ticaretteki payımızın yükseltilmesi, piyasa
ekonomisinin geliştirilmesi, ekonomide toplam verimliliğin arttırılması, sanayi ve
hizmetler ağırlıklı bir istihdam yapısına ulaşılması, işsizliğin azaltılması, sağlık
hizmetlerinde kalitenin yükseltilmesi, sosyal güvenliğin yaygınlaştırılması, sonuç
olarak refah düzeyinin yükseltilmesi ve yaygınlaştırılması hedeflenmekte, ülkemizin
hedefleri ile uyumlu olarak yeni bin yılda Avrupa Topluluğu ve dünya ile bütünleşme
amaçlanmaktadır.

8. Beş Yıllık Kalkınma Planı çalışmalarına toplumun tüm kesimlerinin katkısı,
her sektörde toplam 98 Özel İhtisas Komisyonu kurularak sağlanmaya çalışılmıştır.
Planların demokratik katılımcı niteliğini güçlendiren Özel İhtisas Komisyonları
çalışmalarının dünya ile bütünleşen bir Türkiye hedefini gerçekleştireceğine olan
inancımızla, konularında ülkemizin en yetişkin kişileri olan Komisyon Başkan ve
Üyelerine, çalışmalara yaptıkları katkıları nedeniyle teşekkür eder, Sekizinci Beş
Yıllık Kalkınma Planı’nın ülkemize hayırlı olmasını dilerim.
Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Planı Gelir Dağılımının İyileştirilmesi ve Yoksullukla Mücadele ÖİK Raporu

İÇİNDEKİLER

Önsöz.................................................................................................………... III

Katılımcılar Listesi............................................................................….…….. V

İçindekiler …………………………………………………………….…..... VIII

Tablolar Listesi ……………………………………………………….…..... XII

KISIM I …………………………………………………………………..…….. 1

Gelir Dağılımının İyileştirilmesi Alt Komisyon Raporu......................………... 2

KISIM II …….………………………………………………………………. 101

Yoksullukla Mücadele Alt Komisyon Raporu ...............................….……... 102

I http://ekutup.dpt.gov.tr/ekonomi/gelirdag/oik610.pdf
Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Planı Gelir Dağılımının İyileştirilmesi ve Yoksullukla Mücadele ÖİK Raporu

S U N U Ş

Gelir dağılımındaki adaletsizlik ve yoksulluk günümüzde dünyanın karşılaştığı
en ciddi sorunlardandır. Dünyada 1980’lerle başlayan değişim sürecinde gelir dağılımı
sorunu sıradan bir ekonomi sorunu olmaktan çıkmış politik ve sosyal bir sorun olarak
algılanmaya başlamıştır. Gelir dağılımı sorunu genelde yoksulluk sorununa
indirgenmmeye başlanmıştır. Bu çerçevede “gelir yoksulluğu”, “sosyal imkan
yoksulluğu” ve “insani yoksulluk” gibi yeni kavramlar inşa edilmiştir. Diğer taraftan,
gelirin kişisel, fonksiyonel, faktörel ve bölgesel dağılımını gösteren çalışmalar eskiden
olduğu gibi gelir eşitsizliğinin değişimini izlemekte kullanılmaya devam etmektedir.

Türkiye’de de gelir dağılımı adaletsizliği son 10 yıllık dönemde gündemde sıkça
tartışılan bir konu olmuştur. Özellikle 1980’li yıllarda uygulanan günümüzde de değişik
boyutlarıyla sürdürülmeye çalışılan ekonomik ve sosyal politikalar varolan
olumsuzlukları ve yoksullukluğu daha da belirgin hale getirmiştir. Kişi başına gelir
düzeyinin düşük olduğu bir ekonomik yapıda, gelir dağılımının bozuk olması bölgesel
yoksulluk sorununu da beraberinde getirmektedir.

Uluslararası planda yoksulluk çalışmaları özel bir önem kazanmıştır. 1900’lü
yıllarda “kalkınma” kavramı altında “saf” ekonomik modeller geçerli iken, 1980 sonrası
sosyal unsurları da içeren “gelişme”, “büyüme” ve en son olarak da “sürüdürülebilir
kalkınma” kavramlarını içeren ve artık “saf” ekonomik olmayan bir çerçeve geçerlilik
kazanmıştır. Eğer son 15 yıllık zaman dilimi içerisinde herhangi bir uluslararası ortamda
“gelişme”, “kalkınma” gibi konuları içeren bir toplantının metni incelenirse bu değişim
çok belirgin olarak görülür. Örneğin Türkiye’de yapılan “Habitat Toplantıları”
içerisinde yeralan yoksulluk konulu metin bu değişimin tanıklarından biridir.

“Hakça, sosyal açıdan olanaklı ve istikrarlı insan yerleşmelerinin özendirilmesi,
yoksulluğun yok edilmesi ile ayrılmaz biçimde bağlantılıdır. Uluslararası Yoksulluğun
Yok Edilmesi Yılında ve Uluslararası Yoksulluğun Yok Edilmesi On Yılında dile
getirilen kaygılar, yoksulluğun feminize olduğunu kabul eden uluslararası toplum
tarafından paylaşılmaktadır. Yoksulluk, evsizlik ve yetersiz konut dahil olmak üzere
kendini göstermektedir. Yoksulluğu yok etmek için, diğer hususların yanısıra, istihdam
fırsatları sağlamayı amaçlayan sağlam makroekonomik politikalar, ekonomik
fırsatlardan eşit ve evrensel yararlanma (ve muhtaç durumunda olanların yararlanmasını
kolaylaştıracak özel çabalar), serbestçe seçilmiş üretken istihdam ve çalışma yoluyla
sürdürülebilir geçim imkanları geliştirecek eğitim, öğretim ve sağlık tesisleri dahil
olmak üzere temel sosyal hizmetlerin sağlanması gerekmektedir. Ancak, adil olarak
uygulanabilecek hiçbir evrensel çözüm yolu bulunmamaktadır. Yoksul insanlara politik,
ekonomik ve sosyal yaşamın bütün yönlerine kendi istekleriyle katılmaları sağlanarak
güç kazandırılmalıdır. Yoksulluğun yokedilmesi staratejisinin diğer kilit öğeleri
arasında eşitsizliklerin azaltılmasını, fırsatların arttırılmasını, istihdam ve gelir
kaynaklarına erişim yerine göre geliştirilmesini veya iyileştirilmesi için alınacak
önlemlerin teşvik edilmesini; kendilerine bakamayacak durumda olanlara sosyal koruma
II http://ekutup.dpt.gov.tr/ekonomi/gelirdag/oik610.pdf
Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Planı Gelir Dağılımının İyileştirilmesi ve Yoksullukla Mücadele ÖİK Raporu
sağlanmasını, kadınların gereksinim ve becerilerinin tanınmasını, insan kaynaklarının
geliştirilmesini, iletişim kolaylıkları dahil olmak üzere altyapının iyieştirilmesini ve
daha erişilebilir kılınmasının ve herkesin temel gereksinimlerin karşılamaya yönelik
yurtiçi politikaların özendirilmesini amaçlayan politikalar da yer almaktadır.”

“Sosyal imkanlar”, “istikrarlı insan yerleşmeleri”, “gelir kaynaklarına erişim”,
“kadın” gibi kavramlar kalkınma kavramı içerisinde yeni öğelerdir. Bu sosyal unsurların
dışında “toplumdaki her kesime siyasal hak tanınması” “siyasal katılımım
gerçekleşmesi” ve “hukuk devleti” gibi siyasal yapının demokratikleşmesini talep eden
ve zorlayan çeşitli siyasi kavramlar da yine gelişme veya kalkınma kavramı içerisind
ele alınmaktadır. Bu ve buna benzer metinlerin ortak özelliği klasik ve neoklasik iktisat
çerçevesi dışına çıkılmamasıdır. Son birkaç onyılda olan gelişmeler bu çerçevenin
dışına çıkılmadığını sadece bu iktisadi anlayışların sorunsalı içerisine yeni sosyal ve
siyasi değişkenler eklendiğini göstermektedir.

Bu hedefler paralelinde “Gelir Dağılımının İyileştirilmesi ve Yoksullukla
Mücadele” Komisyonu’nca hazırlanan bu rapor iki kısımdan oluşmuştur. Birinci kısım
“Gelir Dağılımının İyileştirilmesi Alt Komisyonu”, ikinci kısım “Yoksullukla Mücadele
Alt Komisyonu” tarafından hazırlanmıştır. “Gelir Dağılımının İyileştirilmesi ve
Yoksullukla Mücadele Özel İhtisas Komisyonu” çalışmalarını Türkiye’nin gelecek
dönemine ışık tutması düşüncesi ve temennisi ile hazırlamıştır ve sunmaktadır.

III http://ekutup.dpt.gov.tr/ekonomi/gelirdag/oik610.pdf
Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Planı Gelir Dağılımının İyileştirilmesi ve Yoksullukla Mücadele ÖİK Raporu

GELİR DAĞILIMININ İYİLEŞTİRİLMESİ VE YOKSULLUKLA MÜCADELE

ÖZEL İHTİSAS KOMİSYONU

BAŞKAN : Prof. Dr. Nükhet HOTAR BAŞARGAN DOKUZ EYLÜL ÜNİV.

RAPORTÖRLER : Zahit GÖNENCAN HAK-İŞ
Prof. Dr. Gazi ÖZHAN ANKARA ÜNİV. SBF

DPT KOORDİNATÖRLERİ : Cumhur M. BOZ
Ercan DANSUK

KATILIMCILAR :

A. Ferhat İLTER TİSK
Ahmet ŞENSES MEMUR-SEN
Alev GÜNAL TESK
Ali Haydar TUĞ MEMUR-SEN
Arif Hikmet ÖZÇETİN TAEK
Ayşegül TURAN MPM
Aytekin ÖZKELEŞ MALİYE BAKANLIĞI
Birsel ÖZCAN VAKIFLAR GEN. MÜD.
Bülent KÖSE HAZİNE MÜŞ.
Bülent ULAŞAN TCMB
Canan TAŞAN SYDTF
Çetin KURUTOĞLU KESK
Dilek HATTATOĞLU EV EKSENLİ ÇAL. KADIN. ÇAL. GRU.
Dr. Ümit ÖZCAN TMMOB
Ekrem CANDAN TÜKETİCİ HAKLARI DERNEĞİ
Emel DANIŞOĞLU DPT
Enis BAĞDADİOĞLU DİE
Fulya MERT KADININ STAT. VE SOR.GEN. MÜD.
Gülen COŞKUN METİN
Gülfer DİKBAYIR DİE
Güzin ERDOĞAN DİE
Hasan DURSUN DPT
Hüsamettin ÇETİN SHÇEK
Jale GÜLEN TZOB
Leyla BAYRAK DİE
Lütfiye KARADUMAN AİLE ARAŞ. KUR.
Memik YAPICI TMMOB
Murat KARAKAŞ DİE

IV http://ekutup.dpt.gov.tr/ekonomi/gelirdag/oik610.pdf
Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Planı Gelir Dağılımının İyileştirilmesi ve Yoksullukla Mücadele ÖİK Raporu

Mustafa KARAOĞLU TAEK
Nilay ÇABUK AÜDTCF
Nursema AKSU KORUMA KONTROL. GEN. MÜD.
Özcan DAĞDEMİR OSMAN GAZİ ÜNİVERSİTESİ
Özer BOSTANOĞLU ŞEHİR PLAN. ODASI
Özlem SARICA DİE
Pınar CINAR TESK
Prof. Dr. A. Mehhmet AĞAOĞLU KIRIKKALE ÜNİ. HUKUK FAK.
Prof. Dr. Fevzi DEMİR DOKUZ EYLÜL ÜNÜVERSİTESİ
Rıfat TÜRKER VAKIFLAR GEN. MÜD.
S. Aydın ARIK KAMU-İŞ
Salih ERBAŞ TAEK
Sema ALICI DİE
Tülay DOĞAN DPT
Tümay KAHRAMAN DİE
Yrd.Doç.Dr. Yaşar UYSAL DOKUZ EYLÜL ÜNİVERSİTESİ
Zühal DAŞKIRAN DİE

V http://ekutup.dpt.gov.tr/ekonomi/gelirdag/oik610.pdf
Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Planı Gelir Dağılımının İyileştirilmesi ve Yoksullukla Mücadele ÖİK Raporu

I - GELİR DAĞILIMININ İYİLEŞTİRİLMESİ ALT KOMİSYONU

BAŞKAN : Ahmet ŞENSES MEMUR-SEN

RAPORTÖR : Murat KARAKAŞ DİE
Tümay KAHRAMAN DİE
Dr. Yaşar UYSAL DOKUZ EYLÜL ÜNIVERSİTESİ
Zuhal DAŞKIRAN DİE
Özlem SARICA DİE

ÜYELER : A. Ferhat İLTER TİSK
Alev GÜNAL TESK
Enis BAĞDADİOĞLU TÜRK-İŞ
Hasan DURSUN DPT
Leyla BAYRAK DİE
Lütfiye KARADUMAN AAK
Özlem SARICA DİE
Pınar ÇINAR TESK
Prof. Dr. Fevzi DEMİR DOKUZ EYLÜL ÜNİVERSITESİ
Zuhal DAŞKIRAN DİE

II - YOKSULLUKLA MÜCADELE ALT KOMİSYONU

BAŞKAN : Dr. Ümit ÖZCAN TMMOB

RAPORTÖR : Gülen COŞKUN METİN

ÜYELER : Ali Haydar TUĞ KAMU-SEN
Canan TAŞAN SOSYAL YAR. VE DAY. TEŞ. FONU
Çetin KURTOĞLU KESK
Dilek HATTATOĞLU EV EKS.ÇAL. KADINLAR ÇAL.GR.
Enis BAĞDADİOĞLU TURK-İŞ
Fulya MERT KADININ STAT. VE SOR. GEN. MÜD.
Güzin ERDOĞAN DİE
Hüsamettin ÇETİN SHÇEK
Nilay ÇABUK KIRSAL KENTSEL GELIŞME VAKFI
Özcan DAĞDEMİR OSMAN GAZI ÜNIVERSITESI

VI http://ekutup.dpt.gov.tr/ekonomi/gelirdag/oik610.pdf
Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Planı Gelir Dağılımının İyileştirilmesi ve Yoksullukla Mücadele ÖİK Raporu
İÇİNDEKİLER
Kısım I - GELİR DAĞILIMININ İYİLEŞTİRİLMESİ
GİRİŞ………………………………………………………………...........................… 2
1. GENEL KAVRAMLAR…………………………………………......................…. 3
1.1. Gelir Dağılımı…………………………………………………................... 3
1.2. Gelir Dağılımı Eşitsizlik Ölçütleri…………………………….................... 4
2. DÜNYA’DA VE TÜRKİYE’DE GELİR DAĞILIMINA GENEL BAKIŞ ..…. 9
2.1. Dünya’da Başlıca Gelir Dağılımı Göstergeleri…………………............…. 9
2.2. Türkiye’de Gelir Dağılımı Göstergeleri……………………….................. 11
2.2.1. Fonksiyonel Gelir Dağılımı…………………………................. 12
2.2.2. Kişisel Gelir Dağılımı………………………………................. 16
2.2.3. Sektörel Gelir Dağılımı……………………………….............. 19
2.2.4. Bölgesel Gelir Dağılımı…………………………….................. 28
2.2.5. Eğitim Durumuna Göre Gelir Dağılımı……………….............. 37
2.3.6. Meslek Grubuna Göre Gelir Dağılımı……….………............... 38
2.3.7. Sosyal Gruplara Göre Gelir Dağılımı………………................ 39
2.2.7.1 Ücretliler ve Maaşlılar ................................................. 40
2.2.7.1.1. İşçiler .......................................................... 41
2.2.7.1.2. Memurlar ve Diğer Kamu Çalışanları ..….... 46
2.2.7.2. Küçük Esnaf ve Sanaatkarlar .................................... 48
2.2.7.3. Kendi Hesabına Çalışanlar ........................................ 50
2.2.7.4. İşverenler ................................................................... 51
2.2.7.5. Emekliler ................................................................... 52
2.2.8. Cinsiyete Göre Gelir Dağılımı……….......…………....................……. 53
3. TÜRKİYE’DE GELİR DAĞILIMINI BELİRLEYEN YAPISAL FAKTÖRLER
3.1. Nüfus Yapısı………………………………………………….............… 57
3.2. İşgücü Yapısı……………………………………………………............ 57
3.3. Kayıtdışı Ekonomi ve Enformal Sektör…………………………............. 60
3.3.1. Saklı Ekonomi ........................................................................... 60
3.3.2. Kayıtdışı Ekonomi ..................................................................... 61
VII http://ekutup.dpt.gov.tr/ekonomi/gelirdag/oik610.pdf