Gelenekten Kop/arıl/an Ahlak ve Gelenekten Kop/arıl/an Ahlak ve Modern Hukuk Algısı Modern ...

15 Pages·2013·0.31 MB·Turkish

GGGGeeeelllleeeennnneeeekkkktttteeeennnn KKKKoooopppp////aaaarrrrııııllll////aaaannnn AAAAhhhhllllaaaakkkk vvvveeee

MMMMooooddddeeeerrrrnnnn HHHHuuuukkkkuuuukkkk AAAAllllggggııııssssıııı

Emrah KULAKLI(*)
(cid:1)

M
odernlik, 17. yüzyılda Avrupa’da Modern zihin algısı, geleneğin insan-doğa-
başlayan (ve daha sonraları neredey- Tanrı arasındaki harmonik ilişkiyi insanın öz-
se tüm dünya coğrafyasını etkisi neliği yönünde dönüştürmüştür. Kendine “tek
altına alan) zihinsel dönüşüm ve toplumsal etken” bir güç atfederek “her şeyin ölçüsü ve
yaşam ve örgütlenme biçimine işaret eder. ölçütü” haline gelmiştir (Heidegger). Des-
Moderniteyi, tüm yaşam düzeylerini açıklama- cartes’in insanın bağımsızlığını ilanı –bilgiyi
ya çabalayan kuşatıcı bir çerçevede anlamaya yalnızca insan aklı temelinde inşa etmek ma-
çalışmak, daha sağlıklı bir bakış açısı yakala- sanın üstünü temizlememiz gerektiğinde ısrar
mamıza yardımcı olacaktır. Zihinsel/bilimsel, edişi- da bize bunu anlatır. Bir yandan doğaya
siyasal, kültürel, teknolojik ve endüstriyel dev- antropocentric bir anlam kazandırırken, diğer
rimler, moderniteye geçişi belirleyen faktörler- yandan da Tanrı, insan tarafından konumlandı-
dir. Makalemizin birinci bölümünde, tüm anla- rılmaya başlanmıştır. Böylece; modern bir
yış biçimini oluşturan temel yapıtaşlarını içinde söylemce, “geleneğe ait olan bir dünyanın
barındırdığına inandığımız zihinsel/bilimsel büyüsünün bozulması”nı ya da Nietzsche’nin
teşekkül üzerinde çalışacağız. (∗) dediği gibi, “Tanrı’nın ölümü”nü hazırlayan bir
tahakküm zıtlığı doğurmuştur.
O zamana kadar felsefe, bir hakikatler bü-
ZZZZiiiihhhhiiiinnnnsssseeeellll////BBBBiiiilllliiiimmmmsssseeeellll DDDDeeeevvvvrrrriiiimmmm tünü olarak anlaşılmıştır. Şimdiyse bu anlayış
çökmüş, metafizik mantık, bilgi teorisi ve
Modernizm, yeni bir dünya görüşünün hatta felsefenin her branşında bir yıkıp yeni-
mantığıdır. Modern olmak, geleneğe ait ol- den yap(ılandır)ma faaliyeti başlamıştır. Tanrı,
mayan ve başka yöntemlerle ele alınması her şeyden önce, her alanda insan gücünün
gereken bir dünyada yaşamak demektir. (Ge- bir sınırı demektir. Đnsan ne yapmak isterin
leneksel düşünme yapısından) kopuştan önce üzerindeki insan ne yapabilir ve ne yapmaya
insan, Tanrı’nın düzenli ve ölçülü bir şekilde kalkışır zorlamalarıyla kısıtlama. Tanrı, her
yarattığı bir dünyada, doğalla Tanrısal arasın- şeye gücü yettiği varsayılan insanın yapması
da bir araçtır. Đnsan bilgisine sunulan bu dün- ya da yapmaya kalkışmasına izin verilecek
ya düzeni, her şeyden önce Tanrı’nın insana şeylerin bir sınırını çizmiştir. Emirler(!) insan-
seslendiği simgesel bir düzlemdir. Premodern ların bireyler olarak özgürlüklerini sınırlaması-
çağın zihinsel evreni, insan ve dünyanın iki nın yanı sıra, insanların birlikte, bir toplum
yönünün (maddî ve manevî) organik bir bütün olarak koyabilecekleri kurallara da sınır koyar;
oluşturduğunu ifade etmek olanağı sağlamak- bu da insanların, dünyanın kurallarını belirle-
tadır. Doğanın tümü, başka bir gerçeklik dü- me ve bunları güdüleme konusunda, esasen
zenine bağlı bir veri/gerçeklik olarak yorum- sınırlı kapasitelerine işaret eder.
lanmaktadır.
Tanrı’yı yerinden kovan ve onun yerini alan
modern zihniyet bu engeli kaldırmıştır. Bir de
kendine yer açmıştır: Dünya düzeninin yüce
yasama ve yürütme sorumlusunun, planlayı-
(∗∗∗∗) İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi öğrencisi.
Genç Hukukçular Hukuk Okumaları

cısının ve yöneticisinin işinden kovulmasından Modernliği belirleyen, büyük çapta bir dü-
doğan boşluk… Bu taht, artık insan tarafından şünümsellik beklentisidir. Bu da kuşkusuz,
doldurulmalıdır. Tüm alan kendi lehine boşal- bizzat düşünümün doğası üzerine düşünüm
tılmıştır ve her şeyi kapsayan bir düzen ve geliştirmeyi içerir/gerektirir. Aklın sistemi ve
uyum sağlama her zamanki gibi canlı kalmış- talepleri, geleneğinkilerin yerine geçtiği za-
tır, ve artık bu makam, insanlık için her za- man, önceki dogmaların sağladığından çok
mankinden daha yakın, daha erişilir gözük- daha fazla bir kesinlik duygusu sunuyormuş
mektedir. Onu gerçekleştirmek ve geçerli gibi göründüler. Fakat bu düşünce, ancak
kılmak artık fanilere kalmıştır. Buna bağlı ola- modern düşünümselliğinin, aklın kesin bilginin
rak da egemenliğin yeni yapısında artık din, kazanılması olarak anlaşıldığı her durumda,
toplumun temelinde yer alamayacaktır. aslında onu altüst ettiğini görmediğimiz süre-
ce inandırıcı olur. Modernlik, bütünüyle dü-
Bunun sonucunda, oluşan akl(etme) tipi-
şünümsel olarak uygulanmış bilgiden oluşur;
nin Tanrıyla olan bağı koparılmıştır; gücün
fakat, bilginin kesinlik ile eşitlenmesinin yanlış
temerküzünde akıl tek başına kalmıştır. Me-
anlaşıldığı ortaya çıkmış bulunmaktadır. Baş-
tafizik bireysel-toplumsal yaşam düzeneğini
tan başa düşünümsel olarak uygulanmış bil-
kurgulayan dinin metaforları da yapıbo-
giyle kurulu bir dünya, o bilginin herhangi bir
zumuna uğratılmıştır: Modern öncesi dönem-
unsurunun değişmeyeceğinden hiçbir zaman
de dinin çıkış noktası Tanrı kaynaklıdır. Mo-
emin olamayacağımız bir yerdir. Karl Pop-
dernitenin Tanrılaştırdığı şey ise akıldır. Öy-
per’in deyimiyle, “bütün bilimler kayan kum
leyse modernitede din, beşerin tasavvuru
üzerinde durur.” Bilimde hiçbir şey kesin de-
haline gelmiştir.
ğildir ve hiçbir bilimsel çalışma, bize dünyayla
Ortaçağ felsefesi (aşkın otorite)nin yerine ilgili isteyebileceğimiz en güvenilir bilgiyi sağ-
düşünen özne (içkin otorite) hayatın her ala- lasa bile, kanıtlanamaz. Bu koşullardaki hiçbir
nının merkezine yerleştirilmiş ve her şey bu bilgi, “bilme”nin emin olmak demek olduğu
“sıfır noktası”ndan kurgulanmaya başlanmış- “geleneksel” anlamdaki bilgi değildir.
tır. (Düşünce ile olgunun birebir mütekabiliyet
Düşüncenin referans noktası ile ulaşmayı
içinde olması gerektiği yönündeki modern
amaçladığı töze dair gelenekten kopuk olan
önyargının temeli de buradan gelmektedir.)
yeni bilgi türü üzerinde durmak istiyoruz.
Toplumsal düzene ilişkin bilginin düzenlen-
Felsefe adını alan bu özel düşünce şekli, üze-
mesi, korunması (ve tekamül ettirilmesi) gö-
rinde durmamızı gerektirecek kadar önemli
revlerini devralan beşer, eski değerlerin yerine
bir yeri işgal eder.
koyacak kesinlikler aramasına karşın, dinin
güven tesis edici yapısını ortaya koyamamış- Felsefe sözcüğü haddizatında etimolojik
tır. Metafizik demir atma sahalarının imha olarak “hikmet aşkı”ndan başka bir anlam
edilmesi, modernliğin varoluşu ile koşut kuş- ifade etmez. Başka bir deyişle, hikmete ulaş-
kunun kurumsallaşmasını sonuçlamıştır. On- mak için öncelikle çözülmesi gereken bir du-
tolojik güvenlik, varlıkla ya da fenomenoloji rumu belirtir. O halde felsefe, giriş ve hazırlık
terimiyle “dünyada olmak”la ilgilidir. Ancak, niteliğinde bir aşamadır; hikmete doğru bir
bilişsel olmaktan çok, sezgisel köklere sahip ilerlemedir. Yani hikmetten daha aşağı bir
bir olgudur. Modern kurumlar/bilgilerin doğası duruma tekabül eder. Đşte burada zihinde
gereği, soyut sistemlerdeki güven düzenekle- meydana gelen sapma, bu geçiş düzeyini
rine has olan sabit/kesin bir paradigmaya amaç olarak almış ve felsefeyi hikmet yerine
bağlanmazlar ve bunu oluşturmaktan da koymuştur. Bu da hikmetin anlam olarak içi-
uzaktırlar. Bilginin (ve düzenin) düşünümsel nin boşaltılmasına, dönüştürülmesine ve ger-
temellükü, toplumsal yaşama ilişkin sistema- çek niteliğinin unutulmasına neden olmuştur.
tik bilgi üretimi, toplumsal yaşamı geleneğin Böylece profan bir felsefe, yani tamamen akli,
değişmezliklerinden uzaklaştırarak sistemin sözümona saf insancıl bir bilgelik doğmuş
yeniden üretiminin bir parçası haline gelirler. oldu; gerçek geleneksel, akıl üstü ve insani
Diğer bir deyişle bu, modernliğin sürekli ola- olmayan bilgeliğin yerini almış oldu. Modern
rak sistematik öz-bilgi üretimine doğrudan bilimsel akıl, çehreleri bilimin metotları tara-
katılmasından başka bir şey değildir. fından açığa çıkarılan bir dünyaya tekabüliyet
olarak hakikat kavramından mesuldür. Din ve
430
Gelenekten Kop/arıl/an Ahlak ve Modern Hukuk Algısı /E. Kulaklı
ahlak hakikatin bölgesinden sürgün edilmiş- dünyasına kapansa, orada sağlam, kararlı hiç-
lerdir (ve kendilerine yeni bir statü bulmak bir şey, dayanabileceği hiçbir sabit nokta bu-
zorundadırlar). lamaz. Hiçbir mutlak doğrudan hareket et-
mediği için bilim, ihtimallere ve güne/koşula
Modern dünyada yaşamak değerlerin ve
bağlı olarak değişen kaypak bir zemin üzerin-
anlamların ancak biz onları yarattığımız süre-
de kurgulanmış bir yapıya sahiptir.
ce var olduğunu kabul etmek demektir. Eğer
bilim bilişsel rasyonelite dünyasını tanımlıyor- Hakikat şu ki; her hangi bir tarzda kutsal
sa o vakit değer soruları bu dünyanın dışında sahayla gerçekte çatışan bir profan saha yok-
kalır. Araçsal akıl değerlere hizmet eder, de- tur; sadece bilgisizlik perspektifinden başka
ğerlerin ne olmaları gerektiğini söylemez. bir şey olmayan bir profan görüş açısı olarak
bilgi vardır. Bu tip baş aşağı bilgi, realitenin en
Aristo için fizik, metafiziğe göre “tali”dir.
alt düzeyinde bulunan bilgidir. Ne kadar mü-
Yani fizik metafiziğe bağlıdır. Bu bağlamda
tevazi olursa olsun bu bilgi, kendini aşan her
aklı da, daha sezgisel bir yaklaşımla tamam-
şeyden, kendisinden üstün olan her gayeden
lamak gerekir. Fakat modern anlayış ise aksi-
ve bütünsel bilginin çeşitli düzeyleri arasında
ne bilimleri aşan her şeyi inkar ederek veya
kendisine meşru bir yer saptayabilecek her
onları en azından bilinemez ilan ederek ve
ilkeden habersiz bir bilgidir. Çaresiz olarak
tabi onları hesaba katmayarak –ki bu pratikte
nisbî bir alan içine sıkışmış ve bağımsız oldu-
onları inkar anlamına gelir- , bilimleri bağımsız
ğunu ilân etmek istediği yerde sınırlı kalmış,
kıldığını iddia eder. Aslında bu inkar, olgucu-
böylece aşkın hakikatle, yüce bilgiyle her türlü
luk/pozitivizm ve bilinemezcilik gibi isimler
iletişimi gene bizzat kendisi kesmiş olduğun-
altında sistemli bir kuram haline getirilmesi
dan dolayı bu bilim, hiçbir şeyden gelmeyen
düşünülmeden önce de vardı. Bütün modern
ve hiçbir yere götürmeyen bir yapıdadır.
bilimlerin hareket noktasının gerçekten bu
inkar olduğu söylenebilir. Bu açıklamalar, bilim bakımından modern
dünyada nelerin eksik olduğunu kut-
Modernliğin kaybettiği şey de tam olarak
sal/geleneksel bilim adını verdiğimiz bilimle
budur: geleneksel anlam tarifleri. Rönesans
tamamen özdeşleştirdiğimiz gerçek bilimi
ve reform, bilim-sanat-din- alanlarında gele-
araçsallığından nasıl bir sapmayı temsil etti-
neksel ruhla kesinkes bağlarını koparmışlardır.
ğini anlama olanağı verecektir. Belli bir -
Rönesans’la birlikte ün kazanan ve modern
özel- düzeydeki bilginin sınırlandırılmasından
uygarlığın tüm programını özetleyebilen hü-
doğan modern bilim bu sınırlandırmadan ve
manizm de, her şeyi insancıl boyutlara indir-
sınırlandırmanın ister istemez ortaya çıkardı-
gemeyi, üst düzey ilkeleri hesaba katmamayı,
ğı sonuçlardan ötürü, bütün entelektüel de-
simgesel olarak ifade edilirse; yeryüzünü fet-
ğerini yitirmiştir. Đnsanî tasarımların aksine,
hetmek bahanesiyle gökyüzünden yüz çevir-
entelektüaliteye gerçek anlamdaki bütünlüğü
meyi içerir. Artık geriye sadece felsefe ve
yüklersek; entelektüel sezgiyi inkar etmekten
profan bilim, yani gerçek entelektüalitenin
kaçınırsak durum böyledir.
inkarı, bilginin en alt düzeyde sınırlandırılma-
sı, hiçbir ilkeye bağlı olmayan olayların ampi-
rik ve analitik incelenmesi bir yığın anlamsız
BBBBiiiirrrreeeeyyyycccciiiilllliiiikkkk
ve belirsiz ayrıntılar içinde dağılma, durma-
dan birbirlerini çürüten -asılsız- varsayımların,
eksik görüşlerin birikimi kalmıştır. Modern yanılgıların büyük bir kısmında ol-
duğu gibi, gerçek anlamdaki entelektüalitenin
Modern anlayış bilimleri çaresi olmayan
bütünlüğünün yitirilmesinin altında yatan un-
dar bir alan içine sıkıştırmıştır. Kendi çerçeve-
sur, bireyciliktir. Bireycilik yapısı gereği gele-
si dahilinde gerçekleşen gelişme derinleşme
nek karşıtı anlayışa çok benzemektedir.
değildir; aksine yüzeysel kalmaktadır. Bu an-
lamda modern tarzda gelişen bilim aynı za- Kastettiğimiz bireycilik, uygarlığın her
manda ciddiyetini de yitirmiştir. Çünkü ilkele- alanda tamamen sadece insani değerlere
re bağlılık bilime, konusunun elverdiği ölçüde, indirgenmesidir. Ayrıca bu sezginin öz alanı
bu ilkelerin değişmezliğine benzer bir nitelik olan bilgi düzeyinin, yani en gerçek anlamıyla
kazandırmaktadır. Oysa bilim salt değişim metafiziğin inkarı anlamına gelir. Her şeyden
431
Genç Hukukçular Hukuk Okumaları

önce birey üstü bir meleke olan entelektüel Sigmund Freud, Uygarlığın Huzursuzluğu
sezginin inkarı anlamına gelir. (metis:1999) adlı kitabında, (modern) uygar-
lığın bir değiş-tokuş olduğunu ileri sürüyordu:
Rölativizmin temellerine de burada rast-
bağra basılan bir değer, aynı ölçüde zorlayıcı
lamak mümkündür. Bizzat akıl tamamen nisbî
ve yüreğe yakın bir başka değer uğruna feda
olduğu ve haklı olarak ancak nisbî bir alana
ediliyordu. Doğadan, insanın kendi bedenin-
uygulanabildiği için rasyonalizmin rölativizme
den ve başka insanlardan gelen birçok tehli-
evrilmesi, mantıksal bir zorunluluk haline
keye karşı güvenlik. Başka bir deyişle, modern
gelmektedir. Üstün bilgi/büyük anlatı kaybo-
uygarlık korkudan kurtulmayı sunar, en azın-
lunca gerçek durumuna tekabül eden inka-
dan korkuları olabileceklerinden daha az ür-
rı/nihilizmi bir kuram haline getirmiştir.
kütücü ve yoğun kılar. Gelgelelim uygarlık,
Bireycilik, zorunlu olarak bireyden üstün bireysel özgürlük üzerine -bazen sert, istisna-
bir otoriteyi ve bireysel akıldan üstün bir an- sız baskıcı, her zaman sıkıcı- kısıtlamalar ko-
lama yeteneğini reddeder. Bu ikisi birbirinden yar. Đnsanların gönüllerinin arzuladığı her şe-
ayrılamaz. Modern düşünce kaynağını insa- yin peşine düşmelerine izin verilmez; hemen
nüstü düzeyden alan, kelimenin gerçek anla- hemen hiçbir şeyin peşine, kişinin gönlündeki
mıyla her türlü manevi otoriteyi ve büründüğü arzuları tamamen tüketecek ölçüde düşüle-
şekli ne olursa olsun özü itibariyle böyle bir mez. Đçgüdüler, sınırlar içinde tutulur ya da
otorite üzerine inşa edilmiş her türlü gelenek- bütün bütüne bastırılır ki bu da ruhsal rahat-
sel teşkilatı dışlayacaktır. sızlıklara, nevrozlara ve isyana gebe, mutsuz
edici bir durumdur. Freud’a göre en yaygın
Tartışılamayacak değerlerin de bulundu-
huzursuzluklar ve düzeni tehdit eden davranış
ğunu modern bireye anlatmak oldukça güç-
tipleri, bireysel güvenlik adına hep birlikte ve
tür. Modern insan kendi kendisini hakikat
ayrı ayrı kazandığımız şeyler karşılığında bi-
seviyesine yükseltmeye çalışacağı yerde,
reysel özgürlüğün çok fazla feda edilmesin-
hakikati kendi seviyesine indirmek istemekte-
den kaynaklanmaktadır.
dir.
Çağımızın yetkin sosyal kuramcılarından biri
Burada bir kriz hali vardır. Đnsanın Tanrı ro-
olan Zygmunt Bauman buna karşılık, Post-
lüne soyunarak mutlak doğru arayışına girme-
modernlik ve Hoşnutsuzlukları (Ayrıntı: 2000)
si, paradoksal bir biçimde güven merkezin-
adlı kitabında, “Freud bugünde yaşasaydı
den kendisini sıyırması ile koşuttur: Güvensiz-
tespitlerini ters çevirmesi gerekirdi” diye iddia
lik ve bireysel özgürlüğün genişlemesi para-
eder. Bugün insanların en yaygın dertleri ve
doksu. Güvensizlik-belirsizlik, insan için her
huzursuzlukları, yeni bir değiş-tokuşun ürü-
zaman en büyük korku kaynağı olmuştur.
nüdür, ama bu kez sürekli genişleyen bireysel
Kendinden hiçbir zaman yeterince emin özgürlük sunağında günbegün kurban edilen
olmayan insan aklının, kendi dışında temeller şey güvenliktir. Bireysel seçim ve kendini
arama ve bu temelleri kendi meşru hedefleri ifade etme özgürlüğünün artmasından artık
listesinden çıkarma yönündeki doğal eğilimi- ne anlıyorsak ona giden yolda, modern uy-
ne karşı çıkan özerk düşünce, kararlılığını, garlığın sağladığı güvenliğin önemli bir kısmı-
kendi açık ya da örtük varsayımları da dahil nı, sağlamayı taahhüt ettiği güvenliğinse daha
olmak üzere her hangi bir düşünce kurgusunu da büyük bir kısmını yitirdik.
eleştirel tasarısının dışında bırakmayı redde-
Bauman, Siyaset Arayışı (Metis: 2000)
derek kazanır. Hiçbir sorunun önceden çö-
isimli eserinde sicherheit terimini kullanır. Bu
züme kavuşturulmamış olması özerkliğin
kavram, kesinlik-güvenlik-emniyetin birardalı-
olmazsa olmaz koşuludur.
ğına işaret eder. Sicherheit’ın üç bileşeni,
Özerk aklın vermeyi inatla reddettiği (ve rasyonel olarak düşünme ve hareket etme
özerk kaldıkça da veremeyeceği) bir şey var- yetisinin bağlı olduğu özgüvenin koşullarıdır.
sa, o da, mutlu bir son (iyi bir çözüm) garan- Bu üç bileşenden herhangi birinin yokluğu ya
tisidir. Belirsizlik, ve daha beteri sınırsız bir da zayıflığı büyük ölçüde aynı sonuca yol
belirsizlik, hem projelerin hem de hareket açar: kendine güvenin dağılması, kişinin kendi
zeminlerinin belirsizliği, özerk aklın içinden yeteneklerine ve başka insanların niyetlerine
sıyrılamadığı bir durumdur. olan güvenini yitirmesi, beceriksizliğin, endi-
432
Gelenekten Kop/arıl/an Ahlak ve Modern Hukuk Algısı /E. Kulaklı
şenin, ihtiyatlılığın artması eğilimi. Bu tür bü- leştirici nitelik yükleyen bir uygulamadır: Đlki,
tün eğilimler ezici ontolojik güvensizliğin devletin gücünü ve iddialarını genişletmek,
semptomlarıdır: Bilinçsizce izlendiğinde kişiyi daha önce din/metafiziğin yerine getirdiği
sürekli seçim yapma ıstırabından kurtaran, pastoral işlevi devlete aktarmak, devleti top-
ama artık bozulmuş ve güvenilmezleşmiş olan lumsal düzenin yeniden üretimini planlama,
rutin, vesveseli sorgulamalar karşısında zorla- tasarlama ve idare etme işlevi çerçevesinde
nır ve içinde barındırdığı riskleri açığa çıkarır; yeniden örgütlemek; ikincisi ise, öğreten ve
daha da beteri, öğrenilmiş tepkiler yoğunlaşıp idare eden devletin yönetimi altında olanla-
alışkanlık haline gelemeyecek ve rutin davra- rın toplumsal yaşamını düzenlemeyi ve ku-
nış şeklinde katılaşamayacak ölçüde çabuk rallı hale getirmeyi amaçlayan, terbiye edici
kaybederler geçerliliklerini. Yapılan her seçi- eylemin bütünüyle yeni ve bilinçli olarak
min istenmeyen sonuçlara yol açabilme olası- tasarlanmış toplumsal mekanizmasını yarat-
lığı ve bu sonuçların tam olarak hesap edile- mak.
meyeceğinin farkında olunması, kişinin ey-
Đnsan yaşamının ve insanlığın birliktelikleri-
lemlerinin sonuçlarını daha iyi denetlemesi
nin biçimlendirilmesi artık yeryüzüne ait insa-
itkisine değil (bu gerçekçi bir ihtimal olma
ni güçlerin görevi ve sorumluluğu haline gel-
olasılığını yitmiştir), kendini her türlü eylemin
miştir. Yeni kesinlik, iktidar ile bilginin ittifakı-
getirdiği risklere karşı sigortalama ve bu so-
na dayanacaktır. Đttifak bozulmadığı sürece,
nuçların sorumluluğunu üzerinden atma arzu-
kuşkuyu gerektirecek herhangi bir neden yok-
suna meydan verir.
tur.
Sicherheit’ın üç bileşeni de içsel (ve dışsal)
Burada, Foucault’un yaptığı birtakım tes-
sürekli ve yoğun darbeler almakta; ve hayatın
pit/eleştirilere kulak verelim. Foucault, aydın-
yol işaretlerindeki sallantının ve varoluşsal
lanmanın ilerlemeci tarih anlayışını bir tarafa
yönlendirme noktalarının kaypaklığının, artık
fırlatarak Nietzsche’ci konumun izinden gi-
daha fazla bilgi edinildiğinde ve daha etkili
der: “ Đnsanlık bir çatışmadan öbür çatışmaya
araçlar icat edildiğinde iyileştirilmesi mümkün
geçerek (gelenek ve gelenek sonrası modern
olacak geçici bir bela olarak görülemeyeceği
dönemi kastederek) hukukun üstünlüğünün
bilincini desteklemekte.
savaşın yerine geçtiği bir evrensel karşılıklığa
varıncaya dek adım adım ilerlemez; insanlık
uyguladığı her şiddeti bir kurallar sistemine
MMMMooooddddeeeerrrrnnnn DDDDeeeevvvvlllleeeetttt vvvveeee yerleştirir ve bir tahakkümden öbürüne geçer.
TTTTaaaahhhhaaaakkkkkkkküüüümmmm PPPPoooolllliiiittttiiiikkkkaaaassssıııı Buradaki ilerlemenin -ironik bir şekilde-, ta-
hakküm tekniklerinin yayılması ve inceltilme-
sinde kaydedilen bir ilerleme olduğunu düşü-
Bireyin aşkın değer kiplerinden kurtulması,
nür.
kendini ontolojik güvensizlik ve dayanaksızlı-
ğa sürükler. Fakat bu, modernliğin kesin bilgi Foucault, modern rasyonelliğin cebri bir
ve mükemmel yaşam örgüsü vaadiyle birebir güç olduğuna inanır. Toplumsal ve psişik
çatışan bir durumdur. Modern söylemin gele- varoluşun baskı ve (pratikler yoluyla) bireyin
neğe itirazı anlatının çıkış noktasınadır; aynı tahakküm altına alınması, modern baskıcı
değerleri kendi iç mekanizmaları ile oluştur- teorinin rasyonellik kipiyle ortaya çıkan bir
ma çabası, bireyin güdüleniminde ve evrenin olgudur.
tahakküm merkezlerinin başkalaşmasında rol
oynamaktadır. Akla yapılmış en büyük haksızlık, gelenek-
sel çağdaki konumunun üzerinde bir statüye
Modern devlet yapısı, yeni bir kutsal ikti- taşınmış olmasıdır. Kişi, Tanrıyı öldürdüğü
dar yapısı arayışına karşılık yapılanmış bir andan itibaren aklı kutsal addetmiştir. Üst
niteliğe sahiptir. Đnsanların inançlarını, yaşadı- anlatısını yitiren akıl, kendi üst anlatısını ya-
ğı belirsizlikleri ve bu durumun yol açtığı po- ratma çabasındadır ve bu arayış, tüm yaşantı
tansiyel kötü etkileri savma iddiasındadır. biçimlerini bilgi ve söylemin sistematik bir
şekilde inşa edilmesi yoluyla kurallara bağla-
Aydınlanma devleti, kendisine birbiri ile
maya girişir.
yakından ilgili olan iki kuşatıcı alanda işlevsel-
433
Genç Hukukçular Hukuk Okumaları

18. yüzyıldan beri söylem patlaması olmuş dürme halidir. Tüm söylemler iktidar tarafın-
ve tüm insan davranışları modern söylemin dan üretilir.
ve iktidar-bilgi rejimlerinin “emperyalizmi”ne
Foucault, genel olarak modernliği giderek
maruz kalmışlardır. Foucault, aydınlanmanın
artan bir rasyonelleşme, “normalleştirme” ve
görevinin “aklın politik iktidarı”nı katmerle-
tahakküm olarak sunarken, Deleuze, modern-
mek ve sonunda gündelik hayat uzamlarını
liği arzunun herşeye rağmen köksap-
fethedecek şekilde bu iktidarı tüm toplumsal
sal/rhizmatic kaçış çizgilerini sağlayan daraltıcı
alana yaymak olduğunu savunur.
toplumsal yapılar ve bastırılmış kişilikler halin-
Bundan dolayı Foucault, modernlik karşı- de bir yere-yurda baskıcı şekilde sahip kılınma-
sında düşmanca bir tutum benimser ve mo- sı olarak karakterize eder. Baudrillard’a göre
dern rasyonellik biçimlerini indirgeyici ve bas- ise modernlik, garptan saçılarak, kendisini
kıcı oldukları gerekçesiyle sorunsallaştırır. tüm dünyaya homojen bir birlik olarak daya-
Modern teorilerin bilgi ve hakikati nötr, nes- tır.
nel, evrensel kabul etme ya da ilerleme ve
Ötesinde hiçbir başlangıç olmayan insan,
özgürleşimin vasıtaları olmak eğiliminde ol-
bir sonun (öbür dünya melekesi kaybolmuşsa,
duğu noktada Foucault bunları iktidar ve ta-
uhrevi hayatın sonsuzluğu anlayışı yavandır.)
hakkümün bütünleyici bileşkeleri olarak analiz
tehdidi altındadır. Ölüm, bu tip bir sonun
eder.
prototipidir. Đnsan olmak demek, hem zaman
Bilginin nötr ve nesnel (pozitif) ya da öz- bağlayıcı, hem de zaman bağımlı olmak de-
gürleşimci olduğunu düşünen modern teorile- mektir. Zaman bağlayıcı zihin kendisini ebedi-
re karşı Foucault, bilginin iktidar rejimlerinden leştirmenin bütün gerekçelerine sahiptir, fakat
kopartılamaz olduğunu vurgulamıştır. kesin ve tedavi edilemez biçimde geçici bir
mahfazada yaşamaktadır. Đçinde yaşadığı
Foucault’a göre modern birey bilginin hem
mahfazanın geçiciliği, zaman bağlayıcı zihnin
öznesi hem de nesnesi haline gelmiş, “bastı-
ebediliğine ket vurmaktadır. Đnsanın kaçınıl-
rılmayıp” “bilimsel-disipliner mekanizmalar”ın
maz korkusu, bu konuda hiçbir şey yapama-
yatakları içerisinde şekillendirilmiş ve(ya) oluş-
mak ve acziyetini aşamamaktadır. Bundan
turulmuş, “bütün bir güç ve beden tekniğine
dolayı da insan olmak demek aynı zamanda
göre... özenle imal edilmiş” bir ahlaki -
da korkmak ve korkuyu tatmak demektir.
hukuksal-... varlık haline gelmiştir. Foucault’un
anladığı haliyle “ özne” terimi çifte anlama Yaşamı korkularıyla yaşanabilir kılma stra-
sahiptir: Bir kimse hem “birilerine denetim ve tejilerinin tamamının değişmez ilkesi, kişinin
bağımlılık yoluyla tabidir, hem de... (özneler) dikkatinin, hakkında hiçbir şey yapamayacağı
kendi kimliklerine bir vicdan ya da öz bilgi şeylerden, iyileştirilmesi için uğraşabileceği
tarafından bağlanmışlardır. Foucault bu yö- şeylere kandırılmasıdır. Ve uğraşmanın işe
nüyle, ahlakî bilinç biçimi altındaki öz bilginin, yaramayacağı şeyler hakkında duyulacak en-
bir kimsenin toplumsal denetimi içselleştirdiği dişeye mümkün olduğunca daha az yer bı-
bir strateji ve iktidar etkisinin sonucu olduğu rakmak.
iddiasının izinde yürür.
Kesinlik ve saydamlık olarak sunulan mo-
Foucault aktif özneyi reddeder ve bu nos- dernliğin projesi, bu bağlamda kendi mutlulu-
yonu, öznelerin iktidar ilişkisi içerisinde üre- ğunu sunmaya çalışmıştır. Düzen projesinin –
tildikleri çeşitli kurumsal bölgelerin eleştirel son- ürünü, kolektif mutluluk adıyla piyasaya
bir incelemeden geçirilmesini engelleyen hü- sürülmüştür.
manist bir gizemleştirme olarak tanımlar.
Bu bütünlüğü sağlayan dağınık ve karşılıklı
Foucault’un yaptığı betimlemede iktidar, gözetim, tek taraflı ve modern panopticonun
bireysel öznellikleri ve onların bilgileri ile haz- merkezî kulesinde yoğunlaşacak biçimde
larını oluşturarak, itaatkârlık ve uyumluluk yaratılacaktır. Düzen fabrikalarının yapmak
doğururken toplumsal alan boyunca dağılmış- istediği şey, kesinliğin restorasyonu, rast ge-
tır. Tam da bu, panopticon iktidarın uzamla- lenin ortadan kaldırılması ve kendi sakinlerinin
rıdır. Panopticon, özel alana açılmış yıpratma davranışlarının yeniden düzenli-kurallı ve ön-
savaşına, özel alanı kamusal içinde çözün- görülebilir (belirlenmiş) kılınmasıdır.
434
Gelenekten Kop/arıl/an Ahlak ve Modern Hukuk Algısı /E. Kulaklı
Panopticon’un görüşü, kötülük, kin ya da ve yasaklara olan saygının azaldığı” bir ihlal
nefretten örülmez; bilerek zulmeden bir şey uygarlığı, “sınırlar yalnızca ihlal edilmek için
de değildir. Đnsanî ilerlemenin muhteşem vardır”a inanan bir uygarlık ve “marjinal kal-
vizyonu ve bu ilerlemeyi hızlandırma güdüsü dıkları sürece ihlalleri yalnızca hoş görmekle
daha fazla insanın mutluluğuna hizmet anla- kalmayıp aynı zamanda da teşvik eden” bir
mına gelir. Behtham’a göre panoptic düzen uygarlık olarak niteliyordu. Sınırın ötesindeki
fabrikasının yan ürünü fabrika sakinlerinin şeylere daha iyi olduğuna inanılan şekiller
mutluluğu olacaktır: “Bunlara ister asker, ister vermek için onları eğip bükmek ve doğru
keşiş, ister makine deyin; bunların mutlu ol- şekillerdeki şeylerin bulunduğu toprakları
malarından başka hiçbir şey beni ilgilendirmi- daha da genişletmek amacıyla sınırı itelemek
yor. Öyle görünüyor ki, sakinler mutlu olmaya için büyük bir güç gerekir. Bu güç olmazsa
yazgılıdır. Çünkü mutsuzluğun en derin kay- hiçbir düzenleme faaliyeti olmayacaktır. Yine
nağı olan belirsizlik kuşatma altındadır. Belir- bu olmadığında; toplumsal yaşamın yeniden
sizliği varoluşun dışına itin ve onun yerine de, üretmenin otomatik mekanizmaları iflas edin-
ne kadar keder ve ıstırap verici olursa olsun, ce, çözülünce ya da dağılınca da modernlik
zorunluluğun kesinliğini koyun; bunu yaptığı- yaşayamayacaktır.
nız takdirde yeniden doğan düzenin mutlu
Modernlik, doğası itibariyle sürekli fethedi-
dünyası sizi de saracaktır.”
lecek yeni topraklar ve her daim yeni ihlal
Son kertede modernliğin belirsizlik hasta- işmarları ya da bahaneleri yoluyla kendi ken-
lığına yazdığı ilaç, seçme alanının kapatılma- disini yeniden yaratan ve gençleşen bir sınır
sıdır. Böylece belirsizlik hayaleti sıkıyönetim uygarlığıdır. Düzenleme faaliyeti asla tek ve
yoluyla kovulmuş, bunun yerine bireyin dışın- sınırlı bir düzen doğurmadığı ve temizliğin
daki güçler tarafından kesinlik inşa edilmiştir. yanında çöplük, güzelliğin yanında çirkinlik,
Sıkıyönetim gücüyle düzenin yeniden inşası- kesinliğin yanında müphemlik ve düzenli böl-
nın kuşatıcılığının mümkün kılınabilmesi için, gelerin yanında karmaşa üremesine engel
panoptic kurumların, insanın temas halinde olamadığı için gençleştirici meydan okumala-
olduğu her platforma taşınması gerekir. Ve rın bitme olasılığı yoktur (ya da çok azdır).
modern yasamamın da yapmaya çalıştığı şey
Weber “zor [kullanımı] devlete has bir
budur.
araçtır” der. Geçmişte çok çeşitli kurumlar
fiziksel zor kullanımını yapıyordu. Ancak bu-
gün devlet kendi başına belli bir toprak parça-
ŞŞŞŞiiiiddddddddeeeetttt TTTTeeeekkkkeeeelllliiii OOOOllllgggguuuussssuuuu sı üzerinde fiziksel zorun meşru kullanımı
tekelini elinde bulunduran bir insan toplulu-
Max Weber, modern devletin özü diyebi- ğu/iktidar yapısıdır. Bu devlet tekelinden do-
leceğimiz bir vasfı teşhis ederken, şiddet layı yaptırım birbirinden tamamen farklı iki
tekeli için şunları ifade eder: “ Modern dev- biçime ayrıldı: Meşru-gayrimeşru, zorunlu-
let, bütün siyasal birlikler gibi, sosyolojik ola- gereksiz, istenen-istenmeyen; faydalı-zararlı
rak ancak kendine özgü somut araçları açı- ayrımları. Birine “yasa ve düzenin infazı” de-
sından tanımlanabilir: O da fiziksel güç ve nirken, diğerine “şiddet” adı verilir. Fakat bu
şiddet kullanımıdır. Buna göre modern devlet, ayrımın manipüle ettiği bir şey var: Kınanan
“belli bir arazi içinde fiziksel şiddetin meşru şiddet aynı zamanda düzenleme ve infaz
kullanımı tekelinde bulunan insan toplulu- edilecek yasalar için de geçerlidir; ancak bu
ğu/iktidar yapısı”nı ifade eder. ayrımı yapanların kafasında düzen ve yasalar
böyle değildir.
Giddens’in da aynı yöndeki açımlaması,
“şiddet araçlarının, kesinleşmiş sınırlar içinde Eğer düzen yaratımı, şeyleri zorla düzenli-
başarılı biçimde tekel altına alınması, modern liğe/kurallılığa sokmak demekse, “şiddetin”
devlete özgüdür” şeklindedir. anlamı düzensiz/kuralsız zorlama, düzenin
eşanlamlısı olan kurallılığın temelini sarsan bir
Modernliğin yaptırımsız yaşaması, balığın zorlamadır. Đşte bu zorlama şiddettir.
susuz yaşaması gibi bir şeydir. Tarihçi

Krzysztof Pomian Avrupa’yı, “bariyer, engel
435
Genç Hukukçular Hukuk Okumaları

UUUUyyyyggggaaaarrrr((((llllııııkkkk))))ıııınnnn BBBBaaaarrrrbbbbaaaarrrrllllıııığğğğıııı:::: Modernlik/uygarlaşma-barbarlık/şiddet kar-
MMMMooooddddeeeerrrrnnnn((((iiiitttteeee)))) şıtlıklarını çözümlemeye ilişkin diğer bir yakla-
şım, “modernlik ile barbarlığın ve uygarlaşma
ile şiddetin birbirini dışlayan olgular değil, iç
Modern devletin oluşum sürecinde belirle-
içe geçmiş görünümler olduğu şeklindeki yak-
yici gelişmelere tanıklık etmiş olan 17. ve 18.
laşımdır. Horkheimer ve Adorno’nun “Aydın-
y.y.’larda uygarlık şiddetten arınma, ondan
lanmanın Diyalektiği” adlı eserlerinde barbar-
kurtulma ve şiddeti yaşamın önemli alanların-
lığı, uygarlaştırıcı modernliğin çekirdeği veya
dan tasfiye etme konusundaki daimî sorunu
en azından gizli temel ilkesi olarak görürler.
çözmekle yükümlü bir proje olarak tanımlanı-
yordu. Modernlik ile barbarlığın birbirine tezat
değil aksine yan yana durduğunu düşünen Z.
N. Elias, fiziksel şiddetin devlet tekeline
Bauman da Modernite ve Holocaust adlı
alınmasını, uygarlaşma sürecinin muharrik
eserinde, “uygar toplumun insanların doğuştan
gücü olarak görür. Şiddet tekelinin oluşu-
gelen barbarlık ve şiddet eğilimlerinin büyük
muyla insandan insana yönelen tehdidin
oranda yok edildiği ya da en azından baskı
sıkı kurallara bağlandığını, hesaplanabi-
altına alındığı bir durum olarak” çizilen portre-
lir/öngörülebilir hale geldiğini ve böylece gün-
sini, batı uygarlığının hegemonyasını meşrulaş-
lük yaşamın sürekli güvensizlik ortamından
tırmaya yönelik ürettiği ideolojik bir söylemi
kurtulduğunu belirten Elias, bunun genel ola-
olarak sunar. Buna göre, “modern uygarlığın
rak uygar davranış biçimlerinin oluşumu açı-
şiddet içermeyen karakteri tam bir yanılsama-
sından yaşamsal önem taşıdığını savunur.
dır. Daha doğrusu, onun kendini kandırma ve
Acaba bu tespit gerçeği ne kadar yansıtmak-
kendini ilahlaştırmasının; kısacası, onun meş-
tadır.
rulaştırıcı mitinin ayrılmaz bir parçasıdır. Uy-
garlaşma sürecinde gerçekte olan şey, şidde-
KKKKaaaarrrrşşşşııııttttllllıııığğğğıııınnnn vvvveeee ĐĐĐĐççççiiiiççççeeeelllliiiiğğğğiiiinnnn UUUUyyyyuuuummmmuuuu tin daha etkili biçimde yeniden düzenlenmesi
ve şiddete yeni alanlar açılmasıdır. Şiddetin
Uygarlaşma modern toplumların asli ilke- varlığına son verilmemiş, yalnızca gözden
si, barbarlık ise karşıt ilkesi olarak algılanır. uzaklaştırılmıştır... Şiddet artık bireylerin eri-
Uygarlaşmış modernlik ile modernlik öncesi şebileceği alanın kesinlikle dışındaki güçlerin
“barbar” dönem arasında bir ayrım çizgisinin denetiminde olduğu için bireysel ilişkilerde
yer aldığı şeklindeki düşünüşün, bizzat mo- yoktur. “
dern toplumların kendileri ile ilgili algılarında
Modernlik ta başından beri barbarların sta-
da derin etkileri vardır. Bu keskin ayrımın
tüsünü tarihselleştirmiş ve içselleştirmiştir.
doğurduğu kendine dair iyimserliğin teme-
Buna göre artık barbarlık yalnızca farklı bir
linde, akla ve akılcılığa duyulan güven yatar:
yaşam biçimi değil, aynı zamanda geride
Akıl ve akılcılık yerleştikçe akıldışılığa hasre-
kalmış/bırakılmış ve yok olmaya mahkum bir
dilen şiddet de toplumsal ilişkilerdeki konu-
yaşam biçimidir. Modern tarih anlayışında
munu yitirecek, aklın verdiği ilhamla yapıla-
barbarlar, “korku montajı”nın başlıca araçla-
nan toplumlar, şiddetle barbarlıktan sıyrılıp,
rından biri olarak görülür. Aynı zamanda ken-
ilerleme sürecini toplumsal düzene yansıta-
dilerinden kurtulunamayan, aksi, azgın ve
cak.
inatçı bütün öteki sınıfların üzerine de barbar-
N. Elias’ın uygarlaşmanın bir yönünü de, lık serpilir. Bu şekilde, eskiyi tanımlayan yeni
fiziksel şiddetin devletin güdümüne alınması bir patoloji haline getirilir.
şeklindeki değerlendirmesini belirtmiştik.
Bireye yakıştırılan bir durum da şudur: Da-
Elias, modernliğin uygarlaşma alanındaki
ima her uygar insanın içinde pusuya yatmış
kazanımını olumlu bir parametre ile değil,
bir yabani vardır. Hayvansal ve yabanî içgüdü-
yıkıcı bir potansiyelin kontrol altına alınması
lerle yaşayan akıllı ve modern insan tasarımı...
şeklindeki olumsuz bir unsurla açıklar. Mo-
Barbar semptomatiğinin böyle her yerde sin-
dernlik buradaki uygarlaştırıcı etkisini, şidde-
miş olması, devlet yönetimindeki büyük ha-
tin ve saldırganlığın denetlenmesi ve giderek
pishaneleri kendi kendini dizginlemeye çalı-
toplumsal ilişkiler ağının dışına itilmesi gibi
şan tek tek her bir modern “beden hapisha-
bir alanda gösterir.
436
Gelenekten Kop/arıl/an Ahlak ve Modern Hukuk Algısı /E. Kulaklı
nesi” ile destekler. Ve modernliğin verdiği olduğu ve ürettiğidir. Bu tezin ayırıcı temel
“barbarlıkla olan savaşım”a büyük destek vasfı, “tamamlanmamış bir proje olarak mo-
verir. dernliğin, modernlik/uygarlık-barbarlık/şiddet
(tekeli) ilişkisi açısından değerlendirildiğinde
Uygarlık, kendi oyununun kurallarını kendi-
göze çarpan kendi içindeki yıkıcı potansiyelini
si belirlemiştir ve kimin barbar olduğunu belir-
teşhis etme ve buna uygun hareket tarzları
leme hakkını da tekeline almıştır. Uygar ile
geliştirme imkanlarını içinde taşıdığıdır. Kendi
barbar arasındaki sınır asla tek boyutlu değil-
içindeki barbarlığın izlerini sürme ve teşhis
dir ve daima satha yayılır.
etme yeteneğine sahip olan bir toplum mo-
Uygarlık ile şiddet arasındaki sınırın artık deli bunu tedavi etme becerisini de bir po-
egemen toprak alanının sınırlarında bulunma- tansiyel olarak içinde barındırır. Bu açıdan,
dığı da gerçekten uzaktır. Bauman, bunu şu modernlik bir mütemadi gerilim/zıtlıklar tarihi
cümleleri ile açıklığa kavuşturmaktadır: “Bizler ve uygarlaşma da bu gerilim/zıtlıklarla başarılı
ile onlar arasındaki” geleneksel ve bildik sa- bir şekilde baş etme çabalarının yoğunlaştığı
vaşlar, uygarlığın barbarlığa karşı ve barışın da bir süreç olarak anlaşılmaktadır.
şiddete karşı verdiği kutsal (vurgu bana ait)
J. Habermas, modernliğin baskıcı ve yıkıcı
savaşlardır ve bir süre daha da böyle olacak.
boyutlarını eleştirirken modernliği ve onun
Körfez’e (ya da daha yakın tarihten örnek
ilerici bulduğu öğelerini güçlü bir şekilde sa-
vermek gerekirse 11 Eylül sonrası uygar(!)
vunmaktadır. Aydınlanmacı rasyonellik proje-
tarafından “öteki”ne) yapılan cezaî çıkarma,
sinin gözden geçirilmesi, akıl kavramının
sadece bunların en yakın ve şaşaalı örnekle-
yeniden inşa edilmesi ve özne merkezli ras-
rinden biridir.
yonalizm geleneğini eleştirir. Öbür yandan
Yukarıdaki uygarlaştırma(!) örneklerinin ge- da, karşı aydınlanmacı tüm teorilerin poli-
rekçesi/söylemi ile yaşamsal olgu ve uygarlık- tik/teorik potansiyel tehlike barındırdıkları için
barbarlık karşıtlığı içerisinde bize çağrıştırdığı eleştirir.
şeyler hakkında şunlar söylenebilir: (Barbarlık-
Habermas’a göre, aydınlanma ve rasyo-
la koşut) modern öncesi düşmanlıkla en ge-
nellik, hem ilerici hem de gerici görünümler
lişmiş modern silahların ve katliam araçlarının
kazandıran bir çifte miras sunar: Demokrasi,
birleşmesi demokrasi vaaz etmenin ve insan
kültürel farklılaşma ve eleştirel akıl ilericiyken,
hakları promosyonunun muhtemel uygarlaştı-
araçsal aklın hayatın tüm alanlarına uzanması
rıcı etkisini boşa çıkarıyor. Bunlara dayanarak
yıkıcıdır. Bu bağlamda düşünür, modernliğin
diyoruz ki: Đnsanlık aleminden ilelebet kovula-
demokratik mirasını savunur ve kendi ileti-
cağı vaad edilen ve hatta zaman zaman ko-
şimsel eylem teorisini savunmak ve tahakküm
vulduğu iddia/ilân edilen “şiddet potansiyeli
ile hiyerarşiyi eleştirmek için felsefi bir konum
olanca hızıyla merkeze geri dönüyor.
sağladığını ileri sürer.
Habermas’ýn bir çözüm (önerisi) olarak
ZZZZııııttttllllııııkkkkllllaaaarrrrıııı AAAAyyyyııııkkkkllllaaaammmmaaaa TTTTeeeeoooorrrriiiissssiiii vvvveeee
sunduğu “iletişimsel eylem teorisi”, modern
HHHHaaaabbbbeeeerrrrmmmmaaaassss
felsefe ve toplum teorisinin eleştirisini sunar-
ken, aynı zamanda alternatif bir rasyonellik
Modernliğin yıkıcı etkilerine yöneltilen
anlayışı geliştirir. Buna göre, teorisinin “ya-
eleştirilere bir takım noktalarda farklı perspek-
şam alanı”nın patolojilerinin (sözgelimi, ya-
tifler sunan Habermas, Frankfurt Okulu eleşti-
şam alanının para/iktidar sistemi tarafından
rel teorisiyle bağdaştırılan diğer teorisyenler
sömürgeleştirilmesi) teşhis edilmesine ve
arasında saygın bir yere sahiptir.
çareler sağlanmasına elveren bir kavramsal
Modernliğe içkin barbarlık potansiyelinin şema sunduğuna inanmaktadır. Đletişimsel
nasıl bastırılacağı ve şiddetin tekelleşmesiyle eylemin toplumsal rasyonellik, konsensüs,
doğan büyük tehdidin önüne nasıl geçi- özgürleşim ve dayanışma gibi modern değer-
le(bile)ceği konusunda eleştirel teorinin sa- lerin muhafaza edilmesine elverişli olduğunu
vunduğu tez; modernliğin, kendisine eşlik ve böylelikle hem toplum eleştirisi, hem de
eden uygarlaşma sürecinde kendi içinden ve yeniden inşa için bir temel sağladığını ileri
kendine dönük eleştirel ölçütleri üretmekte sürer.
437
Genç Hukukçular Hukuk Okumaları

Son olarak, Frankfurt okulu ve eleştirel dü- tasarlanmış toplumsal mekanizmaların kusur-
şüncenin, siyaset felsefesi alanında ancak lu ya da eksik olmasından kaynaklanan bir
teorik düzlemde kaldığını belirtmekle yetini- normlardan sapma olarak kuramsallaştırılmış-
yoruz. tır.
Bu ahlak kuramı, toplumun kendi temel
AAAAhhhhllllaaaakkkkıııınnnn ----MMMMooooddddeeeerrrrnnnn---- SSSSaaaappppmmmmaaaallllaaaarrrrıııı ahlaksal davranış biçimini dayatma hakkını
kabul eder ve toplumsal otoritenin ahlaksal
hükümde (de) tekel olmasını onaylar.
Modern toplum modelinin sunduğu “tasa-
rımsal insan düşüncesi” yapısı, ahlaki davra- Yasa, düzen ile kaos arasında, insan varo-
nışın ve yaşayışın kodlarını belirlemede refe- luşu ile her şeyde özgür olan hayvan arasın-
rans noktasının yine kendisi olduğunu anlatır. da, yaşanabilir ve yaşanmayan dünya arasın-
Bireyler, aklın ve yalnızca aklın hakim olduğu da anlam ile anlamsızlık arasında durmakta-
rasyonel olarak örgütlenmiş “şeffaf” bir top- dır. Đnsanlara iyi olanı yapma yükümlülükleri
lumda hayatlarını sürdürmenin dayanılmaz söylenmelidir.
çekiciliği ile hareket etmektedirler.
Çünkü ideal bir enfüsi ve afaki düzenin na-
Modernlik, tüm göreliliği bir baş belası ve
sıl olması gerektiği, tüm insanlık için geçerli
bir tehdit her şeyden önce, kısa süre içinde
olan -tanrıtanımaz- bir kurallar manzumesini
düzeltilmesi gereken geçici, can sıkıcı bir
gerekli kılmaktaydı.
durum olarak telakki etmiştir.
Bu kurallar katı, tercihen yoruma açık ol-
Modernliğin müphemlikten kesin kurtuluş,
mayan, icrası mümkün ve etkin olmalıdır.
evrenselleş(tir)me ve yeryüzü cenneti vaadleri
Bunların da etiğe ihtiyacı vardır; yani herkes
bireysel gereksinimlerin toplumsal gereksi-
ve yaşamın her anı için olan kurallardan ha-
nimlere ya da ister bireysel ister grupsal olsun
kimiyet altındaki alanın en ücra köşelerine
öbür gereksinimlerin üzerinde öncelik verilen
kadar işleyen, her yerde hazır ve nazır olan
bir yüce gereksinime kaymasını sonuçlamıştır:
bir koda. Kendi tahakkümlerinde olan ve baş-
Toplumsal bütünlük gereksinimini. Bütünün
ka türlü de olmayan bir düzeni kendi biricik-
üyeleri, toplumsal bütünlük gereksinimiyle
likleri bağlamında değil de egemenleri ege-
çelişmeyecek bir tarzda davranmaya zorlanır.
men ve yönetilenleri de yönetilen kılan ve
Bu yaklaşıma göre toplum, aslında etkin bunları daima oldukları gibi kalmaya zorlayan
bir ahlaklaştırıcı güç içerir. Tüm ahlak top- bir ilklerin evrenselliği bağlamında sunacak
lumdan gelir: toplum dışında ahlaklı bir ya- hukuk biçimine ihtiyaçları vardır. Yani bunlar
şam yoktur: toplum en iyi ahlak üreten fabri- iyi ve gerçek bir temele dayanan, evrensel ya
ka olarak anlaşılır; toplum ahlaksal yönden da evrenselleştirilebilir ve aklın otoritesine -
düzgün kabul ettiği davranışı yüceltir, ahlak- başka hiçbir melekeye benzemeyen herhangi
sızlığı ise marjinalize eder, baskı altına alır ya bir konuda bir defalığına nihai kararı veren ve
da engeller. bunun ardından da hiçbir temyiz hakkı tanı-
mayan bir melekenin otoritesine- dayanan bir
Fabrika sistemi, modern toplumun kuram-
etiğe muhtaçlardır.
sal modelinin oluşturulmasında metaforik bir
öneme sahiptir ve ahlakın toplumsal üretimi Modernlik etik çağıdır ve böyle olmak zo-
görüşü onun etkisinin en belirgin örneğini rundadır. Tıpkı yasanın düzen(ler)i öncellemesi
oluşturur. Ahlak dışı davranışın gerçekleşmesi gibi etik de ahlakı öncellemelidir. Ahlak eti-
ya yeterince ahlaksal norm olmaması ya da ğin bir ürünüdür. Etik ilkeler üretim araçları-
varolan normların hatalı olması şeklinde yo- dır. Etik felsefesi teknoloji ve etik öğretide
rumlanmıştır; hatalı normlar sırası geldikçe, ahlaki endüstrinin edimbilgisidir. Bu endüst-
“toplumsal ahlak fabrikasının” teknik ve yöne- rinin planlanan ürünü, iyilik, ıskarta ya da
timsel hatalarına ya da üretim sistemine ya- standart altı ise kötülüktür. Bu düşünce tarzı,
bancı faktörlerin karışmasına bağlanmıştır. ahlakı etik endüstrisinin ana ürünü olarak
Ahlak dışı davranış böylece, “toplumsallaştırı- görmeye alışık olan herkes için etik çağının
cı baskıların” yokluğundan ya da zayıflığından (yani ahlak yasaması çağının) sonu ahlakın
ve son tahlilde, bu baskıları uygulamak için da sonudur.
438