geleneksel ile modern arasındaki kültürel boşluk

20 Pages·2017·2 MB·Turkish

GELENEKSEL İLE MODERN ARASINDAKİ KÜLTÜREL BOŞLUK:
80’LERDEKİ TOPLUMSAL DEĞİŞİMİ
MİZAH ÜZERİNDEN OKUMAK
Cultural Lag Between Modern and Traditional: Reading Social Change in the
1980s Through Humor
Doç. Dr. Aynur KÖSE*
“Can sıkıntısını, aşk yarasını,
karı koca kavgasını şip şak keser.
Her derde devadır, Gırgır da gırgır.”
Gırgır
ÖZ
Türkiye’de 1980 sonrası uygulanan yeni ekonomi politikasının estirdiği değişim rüzgârı sade-
ce ekonomik hayatı dönüştürmekle kalmamış, toplumsal ve kültürel değerleri, ahlaki anlayışları ve
gündelik hayatın akışını değiştirerek ülkeyi farklı bir toplum olma yolunda âdeta sürüklemiştir. Bu
süreçte, ithal tüketim ürünlerine ulaşmanın kolaylaşmasıyla maddi kültürün hızla değiştiği ancak bu
değişimin gelenekler, yerleşmiş alışkanlıklar ve toplumsal zihniyet anlamında manevi kültürde aynı
hızla karşılık bulamadığı gözlenmektedir. Bunun sonucundaysa toplumda maddi ve manevi kültür
arasında uyumsuzluk, Ogburn’un deyimiyle “kültürel boşluk” meydana gelmiştir. Ekonomik yapıda ve
özellikle tüketim anlayışında yaşanan bu değişim, geleneksel kültüründen ve yapısından uzaklaşmaya
çalışan ancak tam anlamıyla modern olamayan bir toplumun yaşadığı ikilemler olarak mizahın eleş-
tirel dilinde de karşılık bulmuştur. Ekonomik temelli bir toplumsal değişmenin kültür ve toplumsal
değerler üzerindeki etkisine odaklanan bu çalışmada, örneklem olarak Türkiye’deki mizah dergiciliği
geleneğinde ayrı bir yeri olan Gırgır Dergisi seçilmiştir. 80’lerdeki değişimin insanların gündelik hayat
alışkanlıklarında ve kültürel değerlerindeki yansımalarını karikatürize eden Gırgır, kültürel boşluk
kavramını somutlaştırmak ve örneklendirmek açısından geniş olanaklar sunmaktadır. Bu çerçevede
dergi incelenerek araştırma tasarımına uygun içerikler belirlenmiştir. Bu içerikler nitel içerik analizi
yöntemi ile söylemsel ve görsel açıdan analiz edilerek, toplumda yaşanan değişimin ve değer farklılaş-
masının mizahi açıdan nasıl ele alındığı incelenmiştir.
Anahtar Kelimeler
Mizah, Gırgır Dergisi, kültürel boşluk, toplumsal değişim, nitel içerik analizi.
ABSTRACT
New economy politics after 1980 in Turkey did not only change economic life, it also changed soci-
al and cultural values, moral ideas and led the country to become a new society. In that process, it was
observed that, people started to reach imported consumption products easily and so material cultural
changed fast, however this change did not appear in the moral culture. Therefore, a disparity occurred
between material and moral culture, as Ogburn said, a cultural gap has occurred. That change which
occurred especially in economic structure and consumption culture, was reflected in critical language
of humor as contradictions in a society that cannot be modern. In this study, Gırgır, a humor magazine
that has a special space in Turkey’s humor magazine tradition, was used as sample. Gırgır, that carica-
tures changes in people’s daily habits and in their cultural values, presents opportunity to concrete and
exemplify the concept of cultural gap. For that aim, Gırgır was searched and convenient examples were
studied. They were analyzed discursively and visually in the framework of qualitative content analysis
to show how social change and value variation were reflected by humor.
Key Words
Humour, Gırgır Magazine, cultural lag, social change, qualitative content analysis.
* Karadeniz Teknik Üniversitesi İletişim Fakültesi, Trabzon/Türkiye, [email protected]
116 http://www.millifolklor.com
Millî Folklor, 2016, Yıl 28, Sayı 111
Giriş ken, zihinsel değişim gerektiren ma-
Toplumsal yaşamın doğal bir so- nevi kültürün aynı hızla ve kolayca
nucu olan toplumsal değişme olgusu, değişip dönüşememesi sorunları da
tarih boyunca az ya da çok, hızlı ya da beraberinde getirmektedir.
yavaş, gönüllü ya da zoraki yaşanan Türkiye’de 80 sonrasında yaşa-
kaçınılmaz bir süreçtir. Bu yolla ye- nanlar değerlendirildiğinde, ekono-
me-içme alışkanlıkları, giyim-kuşam mi anlayışındaki radikal değişimin
tarzları, eğlenme-konuşma pratikleri, çarpan etkisiyle toplumsal yaşamda
insan ilişkilerini düzenleyen toplum- kendisini gösterdiği bir geçiş dönemiy-
sal değer ve normlar, kullanılan araç- le karşılaşılmaktadır. Batılı tüketim
gereçler, kısacası yaşamsal faaliyetleri kalıplarıyla tanışan Türkiye toplumu,
içine alan hayat tarzı hem toplumdan “bir lokma bir hırka” felsefesinden hız-
topluma hem de aynı toplumda zaman la uzaklaşmış ve tüketmek, yükselen
içinde farklılaşmaktadır. Bu noktada bir değer olarak toplum hafızasına
değişimin hızı ve yaşanma şekli önem- yerleşmeye başlamıştır. Böylece ülke
lidir. Zira hayat oyununun kuralları insanı kanaatkâr, elindekiyle yetinme-
hızla değişip farklılaşırken toplumun yi bilen ve tasarruf etmeyi önemseyen
zihinsel olarak bu değişime aynı hızla bir toplumdan, tüketen ve tükettiği ile
ayak uyduramaması sonucunda birta- kendini tanımlayan ve farklılaşmaya
kım sorunlar kaçınılmaz hâle gelmek- çalışan bir topluma evrilmiştir. Ancak
tedir. dönemin maddi ve manevi hayatın-
Sanayileşme ve kentleşme süre- daki değişim hızlarının farklılığından
cindeki toplumlarda, maddi kültürü dolayı bu, sancılı bir değişim süreci
(üretim teknolojisi, üretim araçları, olarak deneyimlenmiştir.
kullanılan araç-gereçler vb.) oluşturan Çarpıcı olaylar ve altüst oluşların
teknoloji temelli hızlı değişimler ile yaşandığı sancılı değişim süreçlerinin
manevi kültürü (değerler, gelenekler, bir diğer özelliği ise mizahı besleyen
alışkanlıklar, davranış kalıpları vb.) dönemler olmasıdır. Mizah alanın-
oluşturan geleneksel yaşam tarzında- daki önemli isimlerden Öngören’in
ki yavaş değişim arasında uyumsuz- (1998:29) “Toplumun hangi alanında
luk ortaya çıkmaktadır (Türkdoğan mizah salgını varsa o alanda bir değiş-
2007: 107-108). Sosyolog William F. me söz konusudur” şeklindeki tespiti
Ogburn’ün1 (1955) “kültürel boşluk” de bu görüşü destekler niteliktedir.
ya da “kültürel gecikme” olarak adlan- Medyanın toplumsal rolüne uygun şe-
dırdığı bu durum, toplumun tarihsel kilde mizah basını da bu süreçte yaşa-
süreç içerisinde oluşturduğu ve kuşak- nan gerçekliği anlaşılır hâle getirmeye
tan kuşağa aktardığı maddi ve manevi yani ayna tutmaya çalışır. Ancak mi-
özellikleri içeren, birbiriyle uyum için- zahın iddiası; gerçekleri olduğu gibi
de işleyen ve o topluma özgü yaşama aktaran ve yansıtan tarafsız bir ortam
biçimini değiştirmektedir (Giddens olmak değil, gerçekliği tersyüz ederek
2006:103). Maddi kültürü oluşturan aslında çarpıklıkları ve aksaklıkları
pek çok şey teknolojinin değişmesiyle kendi dilince görünür hâle getirmeye
kolayca yerini yenilerine bırakabilir- çalışan bir araç olmak yönündedir.
http://www.millifolklor.com 117
Millî Folklor, 2016, Yıl 28, Sayı 111
Bu varsayımdan hareketle ça- şarı bakarken pencerenin çerçevesiyle
lışma kapsamında, 80’lerde ekonomi sınırlı bir görüş alanına sahip olduğu-
politikasının değişmesiyle farklılaşan muz gibi dünyaya ve yaşama bakar-
tüketim alışkanlıklarının kültürel ken de parçası olduğumuz toplumun
değerler ve toplumsal yaşam üzerin- bizlere çizdiği sınırlara tabiyizdir.
deki etkisinin mizah basını üzerinden Mizah ise bu sınırların dışına çıka-
okunması amaçlanmaktadır. Toplum- rak kendimize ve yaşadığımız hayata
sal hafızaya farklı gözle düşülen bir dışarıdan bakmayı, günlük hayatın
not ya da toplumsal tarihi alışılagele- sorunlarından kurtulup gülünç yönle-
nin dışında farklı bir kaynaktan takip rini görebilmeyi sağlayan bir düşünme
etme imkânı veren karikatürler üze- şeklidir. Mizah, hayatın hızlı ve zor-
rinden bir analiz gerçekleştirilmiştir. layıcı akışında karşılaşılan sorunlara
Bu kapsamda 80’lerin en çok okunan direnmeyi ya da farklı bir yerden ba-
mizah dergisi olan Gırgır’ın 1980-1985 karak uyumlanmayı ve kabullenmeyi
yılları arasında yayımlanan sayıları kolaylaştıran alternatif bir yoldur.
incelenmiştir. Araştırma tasarımına Mizahın temeli olan eğlendirme,
uygun şekilde maddi hayattaki deği- gülme ve alayın ancak toplumu, bireyi
şimin manevi hayatta ortaya çıkardığı veya sistemi onarmaya yönelirse ente-
uyumsuzluk ve çatışmaları sergileyen lektüel kimlik kazanacağı yönünde bir
örnekler belirlenmiştir. Kısacası bu kanaat vardır (Kamiloğlu, 2013:166).
çalışma Gırgır Dergisi’nde yer alan Buna bağlı olarak mizahın, iktidara
kültürel ve sosyal değerlerin değiş- ya da güçlüye karşı halktan yana ol-
mesi ve farklılaşması gibi konuları mak, toplumsal gerçekliğe gülünç,
somutlaştırmaya ve örneklendirmeye eğlenceli, olağan dışı ve eleştirel bir
yardımcı olacak karikatürler üzerin- bakış açısıyla yaklaşmak, ancak sa-
den 80’lerdeki değişimi ele almayı he- dece güldürmek değil sorunları mizah
deflemektedir. yoluyla teşhir etmek, görünürleştir-
Mizah ve Toplumsal İşlevi mek ve gerçekleri anlatmak, yani gül-
Üzerine dürürken sorgulatmak ve düşündürt-
Gündelik hayatın içinde üzerine mek yönündeki toplumsal işlevleri öne
düşünmeden gerçekleştirilen eylem- çıkarılmaktadır (Cantek 2007:1246,
leri, dokunulamaz ve değiştirilemez Gönenç ve Cantek 2010: 26). Miza-
olarak görülen davranış kalıplarını ve hın doğasında eleştiri olsa da işlevini
alışkanlıkları doğrudan ya da dolaylı sadece bununla sınırlamak mümkün
olarak konu edinen mizah, yaşadığı- değildir. Zira mizahın eleştiri yanında
mız dünyaya, olaylara ve kendimize eğlendirme, güldürme, hoşgörü kazan-
farklı gözle bakmanın bir yoludur. Mi- dırma, sosyalleştirme, fiziksel ve ruh-
zah gerçekliğin bazı yönlerinin tuhaf sal iyileştirme, gerilimi ve çelişkileri
ya da saçma taraflarını bulan ve bun- azaltma, dikkat çekme, başkaldırı-iti-
ları abartı, taklit, çarpıtma, kelime raz ve protesto aracı olma, sorunlarla
oyunları gibi tekniklerle gülünç hâle başa çıkmayı kolaylaştırma, savunma
getiren bir düşünce biçimidir (Feneg- ve saldırı becerisi kazandırma, top-
lio ve Georgeon 2000: 8). Evimizden dı- lumsal tarihin kod ve mesajlarını ta-
118 http://www.millifolklor.com
Millî Folklor, 2016, Yıl 28, Sayı 111
şıma gibi pek çok işlevi vardır (Eker (Arı 2008: 1, Feneglio ve Georgeon
2009: 29-30). Kısacası mizahın işlevi, 2000: 13). Saygı duyulan, tabulaştı-
hayatın çelişkilerini ortaya koyarak rılan, dokunulamaz ilan edilen şeye
yerleşmiş zihinsel şemaları sarsmak gülmek ise gülenin korkusundan
ve bireyi yeniden ve farklı düşünmeye uzaklaşmasını, bir anlamda özgür-
yönlendirmektir. leşmesini sağlamaktadır. Bu sayede
Seçtiği konu ve işlediği temalar gelenek-görenekler, töreler, yerleşmiş
itibariyle mizah, o toplumun sosyal, alışkanlıklar, toplumsal sistem ve ku-
kültürel, siyasi ve ekonomik düzenini rumlar, dönemin iktidarları ve bu ikti-
merkez alan ve bireyle toplum arasın- darların icraatları mizahın konusu ve
da bağ kuran sosyal bir fenomen ola- eleştiri nesnesi hâline gelebilmektedir
rak değerlendirilmektedir. Üretildiği (Avcı 2003: 80). Döneminin atmosferi-
toplumun kültürel yapısı hakkında ni yansıtmak açısından bir ayna işlevi
önemli ipuçları barındıran mizah so- üstlenen mizah dergileri ise tam bu
rulmamış soruları, fark edilmemiş noktada önem kazanmaktadır.
ayrıntıları ve işlenmemiş konuları ele Mizah dergileri, karikatüre yani
alarak farklı çözümlemelere imkân insan ve toplumla ilgili konuların do-
veren bir kültür laboratuvarı olarak ğala aykırı, sıra dışı ve gülünç yön-
görülmektedir (Eker 2009: 12, Özer lerini yakalayarak ve abartı yoluyla
2004). Dolayısıyla da siyasetten tıpa, düşündürücü hâle getirerek yansıtan
halk biliminden psikolojiye kadar grafik ve resimlere dayanmaktadır.
farklı alanlarda ele alınıp incelenmek- Toplumsal yaşamla ilgili aksaklıkla-
tedir. rı, düzensizlikleri, doğruluk halesine
Mizah ayrıca toplumdaki güç ve bürünmüş yanlış değerleri, insanla-
iktidar ilişkileri sonucunda oluşan ve rın düştüğü komik halleri eleştirel bir
toplumun bir arada yaşamasını kolay- tutumla yansıtan karikatür toplum-
laştıran yasaklar, kurallar ve tabular- sal, siyasal ya da gündelik olayların
la değiştirilemez bir ortak duyu hâline mizahi tasviridir (Kamiloğlu 2013:
getirilen kişi, olay ve durumu eleştir- 166, Güneri 2008: 70). Feneglio ve
menin ve değiştirmenin en kabul edi- Georgeon’un “Herkesin mizahı kendi-
lebilir yoludur. Bunu ise iki kişi, olay ne göredir” (2000: 9) saptamasından
ve durum arasında ilgi ve benzetme hareketle, toplum yaşamından izler
kurmak için kullanılan metaforlar taşıyan, bunlardan beslenen mizah an-
aracılığıyla, gerçekleri doğrudan ve cak o kültürde ve toplumda anlam ve
tüm can yakıcılığıyla aktarmak yeri- güldürü olarak karşılık bulmaktadır.
ne tebessüm ettirecek ve daha kolay İşte bu nedenle karikatür, toplumsal
hazmedilebilecek bir forma sokarak tarih, sosyal yapı, gelenek-görenekler,
yapmaktadır. Yani mizah, düşünmeyi toplumsal değerler ve bunlarda zaman
engelleyen çeşitli baskıları, inanışları içinde yaşanan değişimlere ilişkin ya-
ve önyargıları gülme yoluyla parçala- rarlanılabilecek bir kaynak konumun-
makta ve gülerek toplumu ve yaşamı dadır.
sorgulamayı mümkün kılmaktadır
http://www.millifolklor.com 119
Millî Folklor, 2016, Yıl 28, Sayı 111
Mizahın Tarihsel Gelişimi ve aşkı, sevgiyi, güzelliği, cinselliği tem-
Gırgırlı Yıllar sil eden simgesel bir nesne olarak sü-
Türk toplumu karikatürle 19. rekli yer bulmaktadır (Çeviker 1991:
yüzyılın sonlarında çeşitli dergi ve ga- 185). Bu tutum derginin genel yayın
zetelerde çeviri olarak yayınlanan, re- anlayışıyla da uyumludur.
simle desteklenen ve genelde bir olayı Türkiye’de insanı ve toplumsal
tasvir eden yabancı çizgi anlatılarla gerçekliği sorgulayan zihinsel dönü-
tanışmıştır (Cantek 1996: 52). 1867’de şüm ancak 20. yüzyılda mümkün ol-
yayın hayatına başlayan “İstanbul” muş ve mizahta da karşılık bulmuş-
adlı gazetede yayımlanan karikatür- tur. Mizah konusunda çalışan önemli
ler ilk olması açısından Türk karika- isimlerden olan Cantek (1996: 242),
tür tarihinde ayrı bir öneme sahiptir. ülkemizde muhalif kalmayı sürek-
Teodor Kasap’ın 1870’te çıkardığı “Di- li başaran en etkili yayınların mizah
yojen”, bağımsız ve parayla satılan ilk dergileri olduğunu ifade ederek mi-
karikatür dergisi olarak mizah dergi- zah ile zihinsel dönüşüm arasındaki
ciliğinin atası konumundadır (Topuz ilişkiye gönderme yapmaktadır. Bu
1997: 221, Çeviker 2010: 16). Osmanlı bağlamda muhalefetsiz, eleştirisiz bir
İmparatorluğu’nun ve kültürel değer- ortamda sağlanan toplumsal suskun-
lerinin gerilemeye başladığı dönemde luk, “Markopaşa”nın siyasal mizah
yayın hayatına başlayan Diyojen, mo- anlayışıyla sarsılmaya başlamıştır.
dernleşmenin yol açtığı sonuçlara ve İktidara yakın dolayısıyla da iktida-
devlet politikalarına karşı eleştirel, rı eleştirmekten kaçınan Akbaba’dan
alaycı ve yıkıcı bir mizah içermektedir farklı olarak Markopaşa, dönemin ik-
(Avcı 2003: 92). II. Meşrutiyet’in ilanı- tidarı CHP’ye karşı özellikle 1940 son-
nın ardından basın üzerindeki baskı- rası yaygınlaşan ve sosyal eleştiriyi
nın azalmasıyla mizah basınında da içeren siyasal ve toplumsal bir mizah
büyük bir patlama yaşanmıştır. Ka- geliştirmiştir (Avcı 2003: 93-95, Yıl-
ragöz, Kalem ve Cem dönemin mizah maz 2011). Siyasal iktidara karşı Mar-
dergilerinden birkaçıdır. kopaşa ile başlayan bu muhalif mizah
İmparatorluğun yok olmasıyla geleneği, 1972 yılının Ağustos’unda
birlikte geleneklere bağlı, eleştirel yayın hayatına başlayan “Gırgır Der-
yönü ağır basan halk gülmecesi yeri- gisi” ile kitleselleşmiştir. Oğuz Aral’ın
ni bireye dayalı, eleştiriye mesafeli bir Gün Gazetesi’ndeki mizah köşesi ile
mizah anlayışına bırakmıştır (George- başlayan Gırgır’ın serüveni, kısa süre-
on 2000: 98). 1922’de başlayan yayın de mizah sayfası sonra da bağımsız bir
hayatını 1978’e kadar kesintili olarak mizah dergisi olmasıyla devam etmiş-
sürdüren “Akbaba Dergisi” ise Cum- tir. İlk sayısında bu durum şu sözlerle
huriyet Türkiye’sinde yerleştirilmeye okuyucuyla paylaşılmıştır:
çalışılan bu yeni mizah anlayışının “Sevgili Gırgırcılar Gün
temsilcisi ve şekillendiricisi olarak Gazetesi’nin günlük mizah ilavesi ola-
önemli bir role sahiptir. Tek parti dö- rak çıkan Gırgır okuyucularımız tara-
neminde yayın hayatına başlayan der- fından büyük bir ilgi gördü. Neşesini
ginin karikatürlerinde kadın, barışı, bulmak isteyen bir dolu okuyucumuz
120 http://www.millifolklor.com
Millî Folklor, 2016, Yıl 28, Sayı 111
bazı sayılarını kaçırdıklarını ve bu bir dil yakalamayı başarmıştır. Solcu-
yüzden kanlı gözyaşları döktüklerini nun da sağcının da gülebildiği Gırgır,
anlattılar. Eh… Bizde de vicdan de- başarısını satış rakamlarıyla da ka-
nen şey var doğrusu… İşte Gün ga- nıtlamıştır. 1975 yılında 500 binlere
zetesinde okuyamayıp kaçırdığınız ulaşan tirajıyla dergi, ABD’deki “Mad”
Gırgır’lara kavuşmanız için bu gaze- ve Rusya’daki “Krokodil”in ardından
teyi çıkardık… Bundan böyle elimizin dünyanın en fazla satılan üçüncü mi-
erdiği, gözümüzün değdiği bilumum zah dergisi olmuştur (Cantek 1996:
Gırgır’lık vaziyetler için daha geniş bir 253, Cantek 2004: 16). Gırgır’ın geniş
alanda neşemizi bulmaya bakacağız. halk kitlelerini yakalamasında ele al-
Boş vakit buldukça da memleketin en dığı konular ve kullandığı mizahi dilin
esaslı dertlerine acıtmadan PARMAK etkisi büyüktür.
BASACAĞIZ… (Gırgır, 1972)”. Siyaset ve siyasetçiler yanında so-
Gırgır, 1970’lerin yoğun gündemi- kaktaki insanın konuştuğu televizyon
ni sayfalarına taşırken, siyasi iktidarı dizileri, sinema filmleri ve yıldızları,
hedef alan mizah anlayışıyla muha- sanatçılar, futbolcular, maçlar kısa-
lif bir kimlik kazanmıştır. Cantek’in cası sokağın gündemini sokağın alışık
(1996:262) deyimiyle “Muhalifliğin mi- olduğu bir üslupla mizahın konusu ya-
zaha yansımış en popüler çizgisi olan pan Oğuz Aral’ın Gırgır’ı, gündelik ha-
Gırgır”, siyasal ve toplumsal gelişme- yata odaklı mizah anlayışı ile bir ekol
lere eğlenceli bir sertlikle muhalefet olmayı başarmıştır. Öyle ki Türkiye
etmesini bilmiştir (Çeviker 2010: 27). gerçeğini ve ülkenin değişim sancıları-
12 Eylül askerî darbesi sonrası gelen nı konu edinen Gırgır’ın sayfalarından
yasaklarla dergi, muhalif kimliğinden dönemin ekonomik, siyasi, sosyal ve
uzaklaşarak apolitik ve sadece gül- kültürel olayları ve sorunlarına ilişkin
mece üzerine yoğunlaşan bir içeriği bilgi sahibi olmak ve hayatın rutin akı-
bürünmüştür. Bu çerçevede siyaseti şında sıradan insanların yaşam müca-
ve siyasetçileri hedef alan mizah an- delelerine tanıklık etmek mümkündür
layışı yerini tamamen gündelik hayat (Çetinkaya 2006: 181, Yücel 2008: 28).
eleştirisine bırakmıştır. Böylece ma- Bu noktada bir parantez açarak Oğuz
halledeki ve sokaktaki esnaf, memur, Aral ve mizah anlayışının Gırgır’ın ba-
bakkal, emekli, ev hanımı ya da ma- şarısındaki önemine değinmek gerek-
hallede koşturan çocuk, kısacası soka- mektedir.
ğın insanlık hâlleri Gırgır’ın sayfaları- “Karikatür demek Gırgır demek”
na taşınmaya başlamıştır. Bu durum, özdeşliğinin sağlanmasında derginin
karikatürün halktan koptuğunu ileri geniş yazar ve çizer kadrosunun etki-
süren Gırgır’ın karikatürü yeniden si büyüktür. Dergi okurlarından bir
kitlelerle buluşturması açısından da kadro yaratmaya çalışan Aral, “Çiçe-
anlamlıdır (Çeviker 2010: 27). Der- ği Burnundakiler” sayfasıyla ülkenin
gi zamanla kendini ifade etmesini ve dört bir köşesinden gelen genç çizerle-
halkla bütünleşmesini kolaylaştıra- re yer vermiştir. Yerleştirdiği cezbedi-
cak kendine has, yalın ve açık anlatım ci telif sisteminin de etkisiyle gençler-
yollarını keşfederek okuyucuyla ortak den oluşan bir çizer patlaması yaratan
http://www.millifolklor.com 121
Millî Folklor, 2016, Yıl 28, Sayı 111
Gırgır, bir anlamda “karikatür okulu” tik hâline gelmiştir. Gazeteler ve mi-
olarak rol üstlenmiştir. Dönemin ge- zah dergileri de bu değişime duyarsız
lişmelerini yakından izleyen ve çizgi- kalamayarak yayın anlayışlarını de-
lerine yansıtan bu genç çizerler, geniş ğiştirmiştir. Yazının yerini görselliğin
halk kitlelerinin zevkini, beğenisini ve görsel malzemelerin aldığı bu yeni
kısacası hitap ettikleri kitlenin ruh anlayışta Gırgır, geçmişin mizah der-
halini dergiye doğrudan yansıtabilen giciliğinden farklılaşarak yeni gele-
mizah anlayışları ile Gırgır’ın geniş neğin öncüsü olmuştur. Bu bağlamda
kitlelere ulaşmasında etkili olmuşlar- Gırgır’da yer alan karikatürler, görü-
dır (Cantek 1996, Çeviker 2010: 43). len ancak doğrudan dillendirilemeyen
Tüm bunların sonucunda Gırgır, gün- toplumsal değişime dair kesitler su-
delik hayata odaklı yayın politikası ve narken bir anlamda değişen ve dönü-
farklı kesimlerden gelen yazar-çizer şen bu yeni toplumu anlamak için bir
kadrosu ile geleneksel yaşam biçim- kılavuz rolü de üstlenmektedir.
lerini, köy-kent-gecekondu bağlamla- Yönteme Dair
rındaki uyumsuzlukları, genç-yetişkin Geçiş özelliği taşıyan dönemlerde
arasındaki ve zengin-yoksul arasın- mizah basını, toplumun kendisini ta-
daki çatışmaları mizah metinlerine nımladığı parametreleri test etmesine
dönüştürmeyi ve sayfalarına taşıma- yardımcı olan önemli bir belirleyicidir
yı başarmıştır. “Bilen adam” rolüne (Canner 2000: 103). Nitekim 1980’ler-
soyunmayan, eğitme ve bilgilendirme de maddi değişimle yerlerinden edilen
iddiası taşımayan mizah anlayışı ile bazı değerler ve toplumsal hafızada
Gırgır, insanların hayatta karşılaştık- yer etmeye başlayan tüketim temelli
ları sorunları mizah ile yoğurarak “bir yeni değerler arasındaki uyumsuz-
de bu açıdan bakın” önerisiyle kitlele- luk, yaşamdaki çelişkilerden besle-
rin gönlünü fethetmiştir. Simgesel bir nen mizahın gözünden kaçmamıştır.
dil ya da dolaylı bir anlatımdan ziya- Bu bağlamda Gırgır, 80’lerde ekono-
de doğrudan, herkesin anlayabileceği, mik hayatın değişmesiyle gündelik
çarpıcı, yaşayan bir dili seçen Gırgır, alışkanlıklarda ve insan ilişkilerinde
karikatür anlayışına yeni bir soluk ge- yaşanan absürtlükleri mizahın kendi
tirmiş ve sonrakiler için yol gösterici diliyle resmetmektedir. Böyle bir dö-
olmayı başarmıştır. nemde zamanın ruhunu yakalamaya
Gırgır’ın geniş kitlelerle buluş- çalışan insanların arada kalmışlıkla-
masında, 1950’lerde DP iktidarının rını ve çoğu zaman gülünç ama daha
tarımda makineleşme politikalarıyla çok trajikomik insanlık hallerini renk-
başlayan köyden kente göç olgusunun li diliyle sayfalarına taşıyan Gırgır,
ve 1970’ler Türkiye’sinde kentlerde toplumsal hafızaya not düşen bir eser
biriken yeni kentli nüfusun ortaya olarak çalışmamızın örneklemini oluş-
çıkardığı okuryazar profilinin de etki- turmaktadır.
si büyüktür. Zira bu dönemde gazete Gırgır’ın kapak ve üçüncü sayfa-
okumak sadece kentli ve okumuş ke- ları güncel, politika ve gündelik yaşam
simlerin tekelinden çıkarak, kentin pratiklerine yönelik eleştirinin yoğun-
yeni sakinlerinin dâhil olduğu bir pra- laştığı sayfalardır. Çalışma kapsamın-
122 http://www.millifolklor.com
Millî Folklor, 2016, Yıl 28, Sayı 111
da bu karikatürler, anlamı inşa eden Kısacası içerik analizi araştırmanın
çeşitli anahtar temaların nasıl geliş- amacı doğrultusunda önemli kısımları
tirildiğini sergilemeye yardımcı olan seçmeye, kodlamaya ve yorumlamaya
nitel içerik analiziyle çözümlenmiştir. dayanan bir yöntemdir. Bu yolla ilk
Bir söylemi anlamada ve yorumla- bakışta göze çarpmayan, satır arala-
mada öznel etkenlerden kurtulmayı rında gizli kalan mesajlar konusunda
amaçlayan içerik analizi, söylemin farkındalık oluşturmak ve derin oku-
görünen, kolayca yakalanan, sergilen- malara kapı aralamak mümkündür.
miş ve ilk bakışta algılanan içeriği ye- Zira içerik analizi, salt betimleme ye-
rine gizil, üstü örtülü içeriğini ortaya rine çıkarsamayı yani yorum getirme-
çıkarmayı sağlar (Bilgin 2006: 1). Bu yi ve görüneni aşmayı amaçlayan ni-
yönüyle içerik analizi, mesajda bireyi tel bir yöntem (Bilgin 2006: 5) olarak
görünmeden etkileyen öğelerin belir- çalışmamızın amaçlarıyla uyuşmak-
lenmesine yönelik nesnel, sistematik tadır. Böylece Gırgır Dergisi’nin, top-
ve nicel yolları içeren bir yöntemdir lumda hızla yaygınlaşan lüks tüketim
(Berelson, 1952). Bu analiz yöntemi anlayışının ortaya çıkardığı insanlık
araştırmanın sorusu doğrultusun- hâllerini nasıl sunduğu, hangi dilsel
da, metinlerin içeriklerinde önem arz ve mizahi taktiklerle toplumdaki kül-
eden kısımların seçilmesi, sınıflandı- türel boşluğu sayfalarına taşıdığı ve
rılması, kodlanması ve yorumlanması karikatürler üzerinden nasıl bir top-
aşamalarından oluşur. lum eleştirisi yaptığına ilişkin çıkar-
İçerik analizi uygulanırken çalış- samalar yapılabilmiştir.
manın amaçları doğrultusunda bir mo- Analiz
del oluşturularak analiz kategorileri Bir metni çözümlemek istediği-
belirlenir. Anlama ilişkin kanıt inşası- mizde bağlamını göz önünde bulundu-
nın bir parçası olan bu kategorilendir- rarak işe başlamak gerekir. Zira ya-
me işlemi kanıtlama, ortaya koyma, şananlar dönemin koşulları ve genel
gösterme, anlamı aydınlatma amacına özellikleri içerisinde anlamına kavuş-
hizmet eden ikinci bir okumadır (Bil- maktadır. Bu bağlamda Gırgır’da yer
gin 2006: 2). Genel ve hazır kalıpları alan karikatürleri doğru analiz ede-
olmayan içerik analizi, her çalışmaya bilmek için dönemin genel özellikleri-
özgü olarak dizayn edilen ve bu aşa- ni bilmek ve bu bakış açısıyla karika-
mada bir takım kuralları gözeten bir türleri anlamaya çalışmak önemlidir.
yöntemdir. Araştırma hedeflerinin Dolayısıyla 1980’lerin kültürel ikli-
belirlenmesi bu kurallardan ilkidir. minden söz ederek başlamak yerinde
Böylece analizin sınırı ve bu sınıra olacaktır.
göre örneklemi belirlenmiş olur. Son- Türkiye toplumunun 1980’lerde
rasında örneklemin bölüneceği birim- ekonomik, siyasi, toplumsal ve kültü-
ler ve bunların toplanacağı kategoriler rel yönden farklı bir toplum olma yo-
saptanır. Bu kategoriler arasındaki lunda girdiği, deyim yerindeyse “çık-
ilişkiler çözümlendikten sonra değer- maz sokak” olarak nitelendirilebilecek
lendirme, çıkarsama ve yorumlama geri dönüşsüz süreç, bir “milat” kabul
aşamasına gelinir (Bilgin 2006: 11). edilebilir. 24 Ocak 1980’de uygulan-
http://www.millifolklor.com 123
Millî Folklor, 2016, Yıl 28, Sayı 111
maya başlanan ekonomik program Bu süreçte dönemin en etkili mi-
dâhilinde devletçi, korumacı, dışa ka- zah dergisi olan Gırgır, 80’ler Türki-
palı ve ithal ikameci ekonomik anla- ye’sindeki siyasi, ekonomik ve top-
yış terk edilerek neo-liberal ekonomi lumsal değişim ve değişimin ortaya
politikaları benimsenmiş ve serbest çıkardığı toplumsal aksaklık ve çeliş-
piyasa ekonomisine geçilmiştir (Oktay kilerin izlenebileceği bir platform sun-
1997, Ahmad 2009, Köse ve Yılmaz maktadır. Gırgır’ın sayfalarında her
2012: 150-151). Kısa bir sürede ger- kesimden insana rastlamak mümkün
çekleşen bu ekonomik dönüşüm sonu- olsa da iki kesim ağırlıkla yer almak-
cunda Türkiye, kuralsız ve denetim- tadır. Dergi bir yandan yeni ekonomi
siz bir ekonomik büyüme yaşamıştır. anlayışının ortaya çıkardığı zengin
80’lerdeki bu dönüşüm sadece bir ikti- sınıfının yeni hayatlarına adaptasyo-
sadi politika değişikliği değil, tüketim nu sürecinde ortaya çıkan komiklik-
odaklı bir toplumsal inşa hareketi ola- leri ele alırken, diğer yandan özellikle
rak çelişkileri ve çatışma potansiyeli- televizyonun yaygınlaşmasıyla, yeni
ni de bünyesinde taşımaktadır (Bali tüketim anlayışı ve yeni yaşam tarz-
2002: 345, Gürbilek 2009). Rekabet larıyla tanışan ancak bunlara sahip
mantığına dayalı bu ekonomik model olamayan geniş halk kesimlerinin ya-
çok geçmeden yeni değerler, bu değer- şadığı kültürel boşlukla kendi dilince
lerle bütünleşen ve zenginleşen yeni dalga geçmektedir. Bu çerçevede çalış-
kesimler, bu kesimlere ait yeni bir kül- ma kapsamında yaşanan süreç bu iki
tür, kısacası yeni bir toplumsal düzen kesimin imtihanı olarak ele alınmış
yaratmıştır. ve “Türk Toplumunun Zenginlikle İm-
1980 sadece yeni bir ekonomi de- tihanı” ve “Yoksul Halkın Teknolojiy-
ğil askerî darbeyle yeni bir demokrasi le İmtihanı” olarak iki başlık altında
anlayışı da getirmiştir. 12 Eylül sonra- toplanmıştır.
sında farklı kurallara göre işleyen yeni 1. Türk Toplumunun Zengin-
bir siyaset, ekonomi, sosyal yaşam likle İmtihanı
inşa edilmeye başlanmıştır (Ahmad 24 Ocak kararlarıyla uygulama-
2009: 215, Tanör 2003: 30-32). Böylece ya konan yeni ekonomik program çok
70’lerde siyasetle hemhâl olmuş Türki- geçmeden kendi zenginlerini üret-
ye toplumu, 80’lerde siyaseti gündelik miştir. Dolayısıyla 80’lerin mizah an-
hayatından uzaklaştırılarak, en fazla layışında en sık rastlanan simgesel
bir taraftar olarak siyasetle ilgilenen temsiller, yeni zenginler ve bunların
bir toplum haline getirilmiştir. Tüm yeni yaşamlarına uyumlanma süre-
bu yaşananlar bilimsel bilginin tekno- cinde ortaya çıkan durum komedileri-
lojiye dönüştürülmesiyle birleştiğinde ne ilişkindir. Dış piyasalara açılma ve
dünyanın ve elbette Türkiye’nin siya- ihracatla kısa sürede zenginleşen bu
si, ekonomik, sosyal ve kültürel denge- insanların yaşadıkları evden, yeme-iç-
leri altüst olmuştur. Hayatın akışında me alışkanlıklarına ve giyim tarzları-
esen bu sert değişim rüzgârları elbette na kadar gündelik hayatlarında satın
dönemin mizah anlayışını ve mizah alınabilir nitelikteki pek çok unsur
dergilerini de etkilemiştir. değişmekle beraber, davranış kalıpla-
124 http://www.millifolklor.com
Millî Folklor, 2016, Yıl 28, Sayı 111
rı ve hayata bakış açıları bu değişime tada kıyafetler, kişi hakkında sözsüz
direnmektedir. İçine doğdukları ve bir referans mektubu olarak sembolik
parçası oldukları toplumsal çevrenin bir öneme sahiptir. Çünkü kıyafetler,
kültürel karakteristiklerini büyük öl- insanların sınıflarına, inançlarına,
çüde koruyan yeni ekonominin yeni statülerine, önceliklerine ilişkin tu-
zenginlerinin bu arada kalmışlıkları, tumları hakkında ipuçları barındır-
Gırgır’ın sayfalarında farklı konu ve maktadır (Mutlu 1994: 74). Gırgır’da
kişiler bağlamında geniş yer bulmak- yer alan tipleştirmeler bu açıdan de-
tadır. Zenginleşen yeni kesimin görgü ğerlendirildiğinde, dönemin zenginlik
kurallarını zorlayan tutum ve davra- göstergeleri olarak nitelendirebile-
nışları dönem mizahında farklı örnek- ceğimiz pek çok unsuru yukarıdaki
ler üzerinden sürekli işlenen bir konu- karikatürde görmek mümkündür; şık
dur. Nitekim Japonya’dan ses sistemi kıyafetler giyen, pahalı takılar takan,
getirten Mahmut Abi’nin maceralarını bakımlı, rahat hal ve tavırlara sahip
konu edinen 1982 tarihli aşağıdaki ka- şişman kadınlar ve ropdöşambır giy-
rikatür bunlardan biridir. miş göbekli bir erkek. Çünkü ne giydi-
ğimiz, nasıl giyindiğimiz, vücudumuzu
nasıl süslediğimiz hayat tarzının bir
ifadesidir (Canbaz 1999: 28). Türk kül-
türünde pijama ya da ev kıyafetleriyle
misafir ağırlamak görgüsüzlük olarak
nitelendirilirken bunun tek istisnası
dönem filmlerinde de sık sık karşımı-
za çıkan ropdöşambırlı zengin ve orta
yaşlı erkeklerdir. Bu yolla kıyafet üze-
rinden kişinin ait olmak istediği sos-
yal sınıf ve sahip olmak istediği sosyal
statü ile bağ kurulmaktadır.
80’lerde sınıf atlama ve seçkinler
arasında yer alma hırsıyla hareket
eden, Batılı olmayı tüketimle başara-
Resim-1: 15 Ağustos 1982 bileceğine inanan ve dolayısıyla tüket-
Karikatürlerde konu edilen ki- meyi felsefe olarak benimseyen yeni
şilerin sosyo-ekonomik konumlarına bir insan profili ortaya çıkmıştır (Bali
işaret edilmek istendiğinde kıyafetler, 2002: 346). Çünkü bu dönemde kimlik
vücut şekli ve kilo, duruş, yürüyüş, hâl inşası, geçmişteki gibi sahip olunan
ve tavır, ses tonu ve konuşma tarzı gibi iş ya da toplumsal statü ile değil tü-
pek çok detay üzerinden metaforik bir ketimle gerçekleştirilmektedir. Ancak
dil kullanılmaktadır. Bunda hem bi- Bourdieu’nün deyimiyle ekonomik ser-
reylerin hem de toplumsal sistemlerin mayeye sahip olan bu kesim aynı oran-
sosyal, ekonomik ve kültürel sermaye- da kültürel sermayeye sahip olamadığı
lerinin bedende cisimleşmesinin etkisi için “görgüsüzlük” olarak nitelendiri-
büyüktür (Odabaş, 2005: 159). Bu nok- lecek uyumsuzluklar yaşanmaktadır.
http://www.millifolklor.com 125