Table Of ContentWSTĘP
W latach 1918—1920, w okresie odbudowy struktur
państwa i określania jego kształtu terytorialnego, polskim
politykom i społeczeństwu granica na Zbruczu wydawała się jak
najbardziej naturalna. To bowiem na tej rzece najpierw biegła
granica między I Rzeczypospolitą a Rosją, potem między Austrią
a Rosją. Jednocześnie odrzucano argumentację innych narodów,
uznających wschodnią Galicję za fragment swoich organizmów
państwowych. W zamieszkujących ten obszar Ukraińcach
dostrzegano jedynie słabszego kulturalnie i ekonomicznie ich
współgospodarza. Natomiast rosyjskiej argumentacji,
wskazującej na odległe w czasie, gdyŜ sprzed połowy XIV w.,
związki wschodniej Galicji z księstwami ruskirni, nie brano
powaŜnie pod uwagę. Rosyjską obecność we Lwowie pod koniec
1914 r. i w pierwszych miesiącach 1915 r., podobnie jak
wydawane wówczas oświadczenia o powrocie starego ruskiego
księstwa pod berło władców Moskwy i Petersburga, traktowano
jako nieistotne, pozbawione następstw epizody. Dodajmy, Ŝe
takŜe państwa ententy leKcewaŜyły wysuwane przez rosyjskich
dyplomatów i wojskowych stwierdzenia, iŜ dopiero przyłączenie
wschodniej Galicji do Rosji zakończy wielowiekowy proces
“zbierania" ziem ruskich przez państwo rosyjskie.
6
Szanse na realizację własnych postulatów politycznych i
terytorialnych otworzył przed narodami środkowej Europy, pod koniec
Wielkiej Wojny i bezpośrednio po jej zakończeniu, rozpad Rosji i
Austro-Węgier oraz coraz wyraźniejsze militarne i wewnętrzne
problemy Niemiec. Przy tym odrodzona Polska, państwa ukraińskie i
Litwa nie były skłonne do ustępstw, a spotykając się z nieprzejednaną
postawą swoich adwersarzy, rozstrzygnięć poszukiwały na polach
walki. Aktywność dyplomatyczna, często wymuszana przez rządy
ententy i Stanów Zjednoczonych, przede wszystkim wspierała
operacje wojskowe. Nie zastąpiła działań wojennych i nie stała się
podstawowym środkiem działania i osiągania postulatów, m.in.
terytorialnych.
Rozwój wypadków w tej części Europy komplikowało wyłonienie
się na gruzach carskiej Rosji agresywnej republiki radzieckiej,
prowadzonej przez przywódców Rosyjskiej Komunistycznej Partii
(bolszewików). W latach 1919-1920 bolszewicy zmierzali do
przeniesienia rewolucji przez ziemie polskie na zachód i południe
kontynentu, do Niemiec i Francji oraz na Węgry i Bałkany. W
wypadku poniesienia poraŜki Armia Czerwona miała, co oczywiste,
przesunąć moŜliwie najdalej na zachód granice Rosyjskiej Federacyj-
nej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej.
W efekcie tych wszystkich problemów i wydarzeń Małopolska
Wschodnia stała się obszarem, na którym w latach 1918—1920
stoczono dwie zacięte wojny. RóŜniły się one od siebie tak
przebiegiem, jak i celami, jakie chciały osiągnąć walczące strony, oraz
rezultatami. Obie teŜ w róŜnym zakresie wpłynęły na kształtowanie się
tradycji historycznych i patriotycznych społeczeństw w niej uczest-
niczących, a przede wszystkim ocen postawy własnej i przeciwników.
W pierwszej z wojen, rozpoczętej jeszcze 1 listopada 1918 r., a więc
przed wyłonieniem się polskich centralnych instytucji państwowych,
i zakończonej w połowie lipca
7
1919 r., przeciwnikami byli Polacy i galicyjscy Ukraińcy l. Dla
Polski była to wojna o przynaleŜność Lwowa oraz o przebieg
południowego odcinka wschodniej granicy. Wynik zmagań nie
zagraŜał samemu istnieniu polskiego państwa. Jej niekorzystny
przebieg i rezultat mogły doprowadzić jedynie do wytyczenia
granicy nie odpowiadającej oczekiwaniom społeczeństwa oraz
prawdopodobnie do okresowego spadku autorytetu centralnych
cywilnych i wojskowych instytucji państwowych, w efekcie do osła-
bienia państwa uwikłanego w zbrojne i polityczne konflikty ze
swoimi wszystkimi, z wyjątkiem Łotwy, sąsiadami.
Natomiast Ukraińcy tylko w pierwszej fazie bili się o kształt
terytorialny Zachodnioukraińskiej Republiki Ludowej (ZURL). Po
odrzuceniu polskich propozycji podziału spornego obszaru, w
których Lwów i zagłębie naftowe zawsze pozostawały przy
Polakach, walczyli juŜ o utrzymanie własnej państwowości.
Nieprzejednane stanowisko ukraińskich dyplomatów, którzy w
rozmowach z polskimi delegacjami konsekwentnie domagali się
uznania Sanu za polsko-ukraińską granicę państwową a Lwowa za
stolicę ZURL, zniweczyło moŜliwość osiągnięcia kompromisu na
drodze negocjacji. W tej sytuacji przegrana przez Ukraińców wojna
mogła oznaczać tylko jedno, likwidację ich zachodniej republiki.
Przekreślała równieŜ szansę uzyskania jakiejś formy uznania ZURL
przez zgromadzone na paryskiej konferencji pokojowej przed-
stawicielstwa zwycięskich mocarstw.
1 Na ten temat m.in. H. Bułhak, Wydarzenia polityczne i militarne na południowo-
wschodnim teatrze działań wojennych, [w:] Wojna polsko-sowiecka 1920 roku. Przebieg
walk i tło międzynarodowe, pod. red. A. Kory na, Warszawa 1991; M. K 1 i m e c k i.
Polsko-ukraińska wojna o Lwów i Galicję Wschodnią 1918-1919, Warszawa 2000;
tenŜe, Czortków 2000; M. Ko z ł o ws k i , Zapomniana wojna. Walki o Lwów i
Galicję Wschodnią 1918-1919, Bydgoszcz 1999; M.Litwin, Ukrajin-śko-polska
wijna 1918-1919 rr, Lwiw 1998; W r z o s e k M., Wojny o granice Polski Odrodzonej
1918-1921, Warszawa 1992.
8
W drugiej wojnie przeciwnikiem Polski były radzieckie republiki:
Rosja i Ukraina, choć ta druga pozostawała w całkowitej zaleŜności od
pierwszej 2. Małopolska Wschodnia była tylko jednym z obszarów walk
i to nie na niej wiosną—jesienią 1920 r. zostały przeprowadzone
najwaŜniejsze i rozstrzygające operacje wojskowe. W maju i czerwcu
1920 r. polskim celem wojny stało się utrzymanie wschodniej granicy i
odbudowa na Ukrainie Naddnieprzańskiej sojuszniczej Ukraińskiej
Republiki Ludowej. Natomiast w lipcu i sierpniu wojska polskie broniły
suwerenności swojego państwa i, co z tym związane, zachodnich oraz
południowych obszarów Europy przed wkroczeniem Armii Czerwonej.
Od przebiegu działań wojennych w tym czasie zaleŜały losy,
powtórzmy to raz jeszcze, mieszkańców nie tylko Lwowa, wschodniej
Galicji, ale całej Polski. Stawką końcowej fazy wojny, rozpoczętej we
wschodniej Galicji pod koniec sierpnia zmuszeniem 1 Armii Konnej
Siemiona Budionnego do wycofania się spod Lwowa w rejon Sokala i
Włodzimierza Wołyńskiego, ponownie okazały się kwestie przebiegu
granicy. Związek Lwowa z polskim państwem nie był juŜ zagroŜony.
W drugiej połowie 1920 r. w działaniach wojennych aktywnie
uczestniczyli równieŜ politycy i Ŝołnierze ukraińscy 3. Poszukując
sojusznika do realizacji zamysłu utworzenia własnego państwa,
podzielili się, występując po obu stronach frontu lub zachowując
neutralność. Wielu z tych,
2 Szerzej m.in. M. Wrzosek, op. cit., pas.; A. C z u b i ń s k i , Walka
o granice wschodnie Polski w latach 1918—1921, Opole 1993;
L. Wys z c z e ls ki , Działania bojowe na Ukrainie, Wołyniu i Podolu
podczas wojny polsko-rosyjskiej w latach 1919—1920, [w:] Działania
militarne w Polsce Południowo-Wschodniej, pod red. nauk. W. Wróblew
skiego, Warszawa 2000; tenŜe, Kijów 1920, Warszawa 1999.
3 O udziale oddziałów ukraińskich na tle innych formacji Z. Karpus,
Wschodni sojusznicy polscy w wojnie 1920 roku. Oddziały wojskowe
ukraińskie, rosyjskie, kozackie i białoruskie w Polsce w latach 1919-1920,
Toruń 1999.
9
którzy wcześniej bili się z Polakami w szeregach Ukraińskiej Armii
Galicyjskiej w 1918—1919 r., walczyło w 1920 r. w ukraińskich
oddziałach podporządkowanych polskim dowódcom frontów i armii.
Symboliczny wymiar miała dla tej grupy Ukraińców postawa gen.
Michaiła Omelianowicza--Pawlenki. Od końca grudnia 1918 r. do
początków czerwca 1919 r. dowodził Ukraińską Armią Galicyjską,
zmierzając do zdobycia Lwowa i wyparcia wojsk polskich za San.
Natomiast latem 1920 r., stojąc na czele ukraińskiej grupy
operacyjnej, podporządkowanej 6 Armii, walczył o niepodległość
Ukraińskiej Republiki Ludowej i jednocześnie bronił przynaleŜności
Lwowa i wschodniej Galicji do Polski.
Udział ukraińskich wojsk sojuszniczych, mimo dzielnej postawy
ich Ŝołnierzy, nie wpłynął znacząco na przebieg działań wojennych.
Ukraińcy nie byli w stanie szybko odbudować własnych instytucji
państwowych i stworzyć licznej armii, zdolnej do realizacji ich
aspiracji politycznych. Z tego między innymi powodu zabrakło
przedstawicieli Symona Petlury podczas ryskich rozmów
preliminaryjnych, a następnie pokojowych.
Klęska Armii Czerwonej w Małopolsce nie pozwoliła na
przekształcenie jej wschodniego obszaru w nową republikę radziecką.
Pojawienie się na okres kilku tygodni Galicyjskiej Socjalistycznej
Republiki Rad nie miało głębszych następstw dla przebiegu działań
wojennych między Polską a radzieckimi republikami: Rosją i
Ukrainą. Przy tym, choć większość członków Galicyjskiego Komitetu
Rewolucyjnego pochodziła z Galicji Wschodniej, nie uzyskał on
wyraźnej akceptacji, tym bardziej czynnego poparcia jej
mieszkańców. Na współpracę z Galrewkomem4 zdecydo-wali się
nieliczni Ukraińcy, śydzi i Polacy. Ich otoczenie
4 O składzie i programach m.in. Galrewkomu M. J. M u c h i n a , Galrewkom i
Galiczani. Do pitanija pro misce inteligencji w suspilnomu Ŝitti Ukrajini J920-1930, [w:]
Ukrajinśkij Archeograficznij Szczoricznik, Nowa Seria, t. 4, Kijiw 1992.
10
najczęściej uwaŜało taki wybór za zdradę najbardziej podstawowych i
oczywistych wartości, w tym związanych z wyznawaną religią i Ŝyciem
rodzinnym.
Symbolem obu wojen stoczonych w Małopolsce Wschodniej stał się
Lwów i jego społeczeństwo. Miastu przypisano rolę najwaŜniejszego
bastionu na południowo-wschodnich rubieŜach kraju, zawsze gotowego
do jego obrony". Potwierdzili tę opinię sami jego mieszkańcy, składając
wielką daninę krwi w dramatycznych latach wojen 1918—1920.
Jednocześnie o prawo Lwowa do bytu w granicach II Rzeczypospolitej
gotowe było bić się całe polskie społeczeństwo. W polskiej
świadomości historycznej miasto wydawało się bowiem równie istotne
dla dalszego rozwoju kraju jak Warszawa, Kraków, Wilno czy Poznań.
“śołnierze walczący pod Lwowem — mówił w grudniu 1923 r. w sali
lwowskiego Ratusza Józef Piłsudski — złoŜeni byli z trzech
elementów: 1) Ŝołnierz ochotniczy, którego dał Lwów, a który był
najmniejszy liczebnie, 2) większy liczebnie dlatego, Ŝe z większej
części kraju ściągnięty, to chłopcy ochotnicy, którzy zgłosili się z
zachodniej Galicji i wreszcie — 3) olbrzymie “gros", które tworzyły
bataliony i kompanie w Królestwie z peowiaków"6.
Udział Lwowa w wojnach o kształt terytorialny II Rzeczypospolitej
umocnił prawo miasta do dewizy “Semper fidelis" “Zawsze wierne",
odczytywanej jako miasto
zawsze wierne Polsce. Cmentarz Obrońców Lwowa stał się jedną z
najwaŜniejszych nekropolii, na której spoczywają prochy Ŝołnierzy
walczących o niepodległość i wschodnie granice kraju. Natomiast bój
pod Zadwórzem 17 sierpnia 1920 r. przeszedł do dziejów polskiego
oręŜa pod mianem “polskie Termopile". To tylko kilka przykładów
wskazujących na wyjątkową wagę zmagań toczonych pod Lwowem
5 Patrz m.in. B. K o z ł o w s k a-M ękarska, Posłannictwo kresowe
Lwowa* Londyn 1991.
6 J. Pi ł s u d s ki , Pisma zbiorowe, t. VI, Warszawa 1937, s. 92.
11
w 1920 r. i bohaterstwo tych Polaków, którzy w nich uczestniczyli.
KsiąŜka kończy cykl trzech prac popularnonaukowych,
poświęconych walkom o państwową przynaleŜność Małopolski
Wschodniej i Lwowa w latach 1918—1920, przygotowanych dla serii
“Historyczne bitwy"7. Pisząc ją, dokładałem starań, aby przebieg
wydarzeń przedstawić na szerokim tle działań mających miejsce na
południowo-wschodnim obszarze walk, przede wszystkim Ukrainy
Naddnieprzańskiej, Wołynia, Podola i wschodniej Małopolski8.
Jednocześnie starałem się pokazać miejsce Lwowa w tych wielkich i
dramatycznych zmaganiach. Nie ulega teŜ dla mnie wątpliwości, iŜ
polskie prawa do tego miasta były wówczas dobrze uzasadnione, tak
jego wkładem do naszej historii i kultury, jak jednoznacznie wyraŜaną
w okresie 1918—1920 r., między innymi na bitewnych polach, wolą
większości mieszkańców.
Narracja tej ksiąŜki rozpoczyna się w miejscu, w którym został
przerwany wątek poprzedniej pracy, związanej z problematyką
działań wojennych we wschodniej Małopolsce, “Czortków 1919" 9.
Otwierają ją więc stronice poświęcone Ukraińcom, największym
przegranym z lat 1918—1920. Jako jedyny naród środkowo-
wschodniej Europy nie zdołali, mimo wysiłków oraz towarzyszących
im ofiar, zbudować swojego państwa. Ani Kijów, ani teŜ Lwów nie
stały się centrami niezaleŜnej ukraińskiej polityki i kultury. Pierwsze
z tych miast uwaŜanych przez Ukraińców za stołeczne stało się
częścią radzieckiego imperium, drugie zaś ostatecznie wywalczyło
sobie prawo do bytu w granicach Polski.
7 M.Klimecki, Lwów 1918-1919, Warszawa 1998; tenŜe, Czort
ków 1919, Warszawa 2000.
8 Terminy Małopolska i Galicja są uŜywane w tej pracy wymiennie,
jako określenia o charakterze geograficznym, nie politycznym. Oznaczają
obszar połoŜony między rzekami Białą i Zbruczem, przed 1918 r.
przynaleŜny do Austrii.
9 Galicja Wschodnia 1920 stanowi odrębną publikację i znajomość
poprzednich nie jest konieczna dla podjęcia jej lektury.
12
Jeden z rozdziałów został poświęcony radzieckiej okupacji
obszarów zajętych we wschodniej Galicji przez Armie Czerwoną.
Proklamowana na nim Galicyjska Socjalistyczna Republika Rad była
jedynym takim państwem powstałym poza granicami Rosji sprzed
1917 r. JuŜ pierwsze decyzje Galicyjskiego Rewolucyjnego
Komitetu pozwalają na zorientowanie się, wprawdzie jeszcze
pobieŜne, jaki los został przewidziany przez przywódców Rosyjskiej
Komunistycznej Partii (bolszewików) dla innych obszarów,
mających stać się częścią europejskiej “wspólnoty" państw
radzieckich,
KsiąŜka powstała przede wszystkim w oparciu o literaturę
przedmiotu i źródła wydane drukiem. Tam gdzie to było konieczne, a
takŜe moŜliwe, sięgałem po materiały archiwalne ukraińskie i
polskie. Wykaz prac i materiałów archiwalnych, ale tylko
cytowanych, znajduje się na końcu tej pracy. Tym, którzy ułatwili mi
dotarcie do archiwów kijowskich i lwowskich, przede wszystkim
kolegom z Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu oraz
Wojskowego Instytutu Historycznego Akademii Obrony Narodowej
składam serdeczne podziękowania.
Wyrazy mojej wdzięczności naleŜą się takŜe ukraińskim kolegom,
za ich pomoc w poruszaniu się po kijowskich i lwowskich archiwach,
a takŜe za słowa zainteresowania tą pracą.
Na zakończenie jeszcze jedna uwaga. Zmiana granic Polski,
zadecydowana w ostatnich miesiącach II wojny światowej przez
wielkie mocarstwa, przesądziła o losach, a takŜe dzisiejszym obliczu
Lwowa. To wyjątkowe miasto, odgrywające teraz bardzo istotną rolę
w politycznym, kulturalnym i ekonomicznym Ŝyciu suwerennej,
Ŝyczliwej nam Ukrainy, pozostaje jednak niezbywalnym i istotnym
fragmentem dziejów polskiego narodu oraz I i II Rzeczypospolitej.
TRUDNE WYBORY, TRUDNE DECYZJE
W pierwszych tygodniach 1920 r. w otoczeniu Włodzimierza I.
Lenina zapanował nastrój ostroŜnego optymizmu. Armia Czerwona
pobiła wojska gen. Antona Denikina, gen. Nikołaja Judenicza i adm.
Aleksandra Kołczaka. “Białe” armie zostały zmuszone do wycofania
się z centralnych obszarów Rosji, Murmańska i Archangielska.
Kontrrewolucja ponosiła klęskę za klęską. Co więcej, niewielkie i
słabe państwa nadbałtyckie zabiegały o pokój. 30 stycznia Łotwa
zawarła z rewolucyjną Rosją układ o zawieszeniu broni. Natomiast 2
lutego przedstawiciele Estonii podpisali układ normalizujący stosunki
z Rosją. TakŜe mocarstwa, takie jak Wielka Brytania, Francja i
Włochy nie brały juŜ powaŜnie pod uwagę moŜliwości
zorganizowania antybolszewickiej europejskiej krucjaty l.
Moskwa mogła teraz podjąć przygotowania do najwaŜniejszego
zadania, przeniesienia rewolucji w głąb europejskiego kontynentu, do
Polski, Niemiec, Francji, na Węgry, do Austrii i Włoch. Tak daleko,
jak zdołałaby dotrzeć Armia Czerwona (ACz), towarzyszący jej
komunistyczni komisarze i agitatorzy. To uprzemysłowione
Niemcy,
1 A. C z u b i ń s k i , Walka o granice wschodnie Polski w latach
1918-1921, Opole 1993, s. 158.
