Table Of Content“Azərbaycan məktəbi” 2014/4
AZƏRBAYCANDA MƏKTƏB KİTABXANALARININ
İNKİŞAF TARİXİNDƏN
Yusif Qazıyev
pedaqogika üzrə fəlsəfə doktoru,
əməkdar müəllim
Açar sözlər: müşavirə, yaş, qrup, şöbə, konfrans, mütaliə.
Ключевые слова: обсуждения, возраст, группа, подразделение, конференции,
чтения.
Key words: deliberation, age, group, department, conference, reading.
Ötən əsrin ortalarından başlayaraq bölmələr üzrə təşkil edilmişdi. Kitabxanaçı
Azər bay can da məktəb kitabxanaları kəmiy- bu nunla yanaşı, oxucuları da qruplaşdırıb ki-
yət və keyfiyyətcə inkişaf etmişdir. O dövr- tab tədavülü edirdi. Hər qrup üçün ayrı kitab
də mək təb kitabxa nalarının tarixində əlamət- təşkil edilmişdi. Qruplar aşağıdakı kimi idi:
dar ha disələrdən bi ri də 200-dən artıq uşağı I-II siniflər; III-IV siniflər; V-VIII siniflər;
olan mək təblərin kitabxanaçılarının müşavi- IX-XI siniflər.
rəsinin çağırılması oldu. Müşavirədə diq- Şagirdlərin zövq və marağını öyrə nər-
qətə layiq işlər təriflən di, bir çox məktəb rəh- kən oxucu formulyarından geniş istifadə
bərlərinin kitab xa na lara ciddi fikir ve r- olu nurdu. Formulyarda oxucu xasiyyətləri
mədiyi isə tənqid edil di. müəyyən edilirdi: a) üzv olduğu tarix; b) ne-
Bu müşavirənin respublika miqya sın- cə oxuyur (orta, əla, yaxşı); c) mütaliəyə hə-
da böyük tarixi əhəmiyyəti oldu. Məktəb ki- və si necədir; ç) kimlərin məsləhət və təsiri
tabxanalarında iş canlanmağa başladı. Mət- nə ticəsində kitab alır; d) kitabı necə (tam,
buatda məktəb kitabxanalarının iş təc rü bəsi ya rımçıq) oxuyur; e) oxuduğunu dərk edir-
əvvəlki illərə nisbətən daha çox işıq lan dırı- mi; ə) ən çox hansı janr (nəsr, nəzm) üzrə
lır dı. Məsələn, pedaqoji mətbuatda məktəb mütaliə edir.
kitabxanası haq qında 1960-cı ildə yalnız bir Bu dövrdə məktəb müdiriyyətləri öz
məqalə, 1962-ci ildə isə 3 mə qalə çap edil- istehsalat planlarında sinifdənxaric müta -
mişdisə, 1964-cü ildə bunların sayı 8-ə qalx- liəyə ayrı bir bölmə ayırıb, il ərzində şagird-
mışdır (2). lərin mütaliəsini nəzarətə alırdılar. Məsələn,
XX əsrin 60-cı illərində məktəb kitab- Yevlax şəhərindəki 3 nömrəli orta məktəbin
xanaları öz qarşısına aşağıdakı vəzifələri isteh salat planında aşağıdakı məsələlər
qoy muş du: a) Şagird mütaliəsində yaş xü- qoyulmuşdur:
susiyyətlərini nəzərə almaq; b) şagirdin 1. Oxucu konfransları, dərnəklər, ədə-
zövq, maraq və arzusunu bilmək və onu düz- bi-bədii gecələr keçirmək və sinifdənxaric
gün istiqamətə yönəltmək. oxunun təşkilinə nəzarət etmək.
Qeyd edilən vəzifələrin yerinə yetiril- 2. Sinifdənxaric oxunu necə təşkil et-
mə si üçün ədəbiyyat seçimi uşaqların yaş mək haqqında müəllimlərə metodik göstə-
xü susiyyətlərinə uyğun olaraq kitabxanada rişlər vermək.
79
Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi
3. Mütaliəyə marağı artırmağın yolları Qeyd edilən dövrdə aparılan işlər dən
haqqında tövsiyələr vermək. biri və ən başlıcası oxucu yığıncaqlarının –
4. Mütaliənin nəticələrinin necə hesa- oxu cu konfranslarının aparılması idi. Oxu cu
ba alındığını vaxtaşırı yoxlamaq. konfransları şagird mütaliəsinin məz munu -
Əlbəttə ki, direktorların istehsalat nu , mütaliə prosesinin xüsusiy yətlə rini, kə -
plan larında sinifdənxaric mütaliəyə rəh bər- miyyət və keyfiyyətlərini aşkar edir və la zımi
lik fərqli olmuşdur. tədbirlərin görülməsini zəruri edirdi (3).
Bu dövrdə sinif kitabxanalarının təşki- Burada şagirdlər qazandıqları müvəf-
li, siniflər üzrə oxunacaq kitab ların müəyyən fəqiy yətlərdən və rast gəldikləri çətinliklər-
edilməsi, onların planlı mü taliəsi sinifdən- dən danışırdılar.
xaric mütaliənin səmərəliliyini artıran təd- Konfransların maraqlı keçməsi üçün
bir lərdən sayılmışdır. İşin nəticəsi isə fənn əmək və müharibə veteranları, eləcə də digər
müəl limləri, sinif müəllimləri, sinif rəhbər- əla qədar şəxslər konfransa dəvət olunur, on-
ləri və məktəb kitabxanası tərəfindən yoxla- larla görüşlər keçirilirdi (3).
nıb ümumiləşdirilirdi. Məktəb kitabxanaları IX, X, XI sinif
Şagirdlərə aşağıdakı mütaliə tövsi yə- şagirdlərindən ibarət kitabxanaçılıq dərnəyi
ləri edilərək məktəbin kitabxanasından ası- təşkil etmişdilər ki, bu dərnəklər 3 il fəaliy-
lırdı. yəti müd dətində şagirdlərə kitabxanaçılıq
1. Hər gördüyün kitabı dərhal oxumaq sənətini də öyrədirdi. Şagirdlər kamal attes-
qərarına gəlmə. tatı ilə birlikdə həmin sənət barədə də vəsiqə
2. Mütaliə üçün kitab seçərkən kitab- alır, müəllimlərin fəal iştirakı ilə kitab mü-
xanaçının və müəllimin məsləhətindən isti- zakirə ləri, tematik gecələr keçirir, kitabı
fa də et. müx təlif metod və üsullarla təbliğ edirdilər.
3. Kitab oxuyarkən tələsmə, düşü- Azərbaycanın görkəmli yazıçıları, alimləri,
nərək oxu. incəsənət ustaları ilə görüşlər təşkil olunur-
4. Başa düşmədiyin söz və ifadənin üs- du. Məsələn, 1964-cü ilin 22 sentyabrında
tündən keçmə. Onu lüğət dəftərçəsinə yazıb Azərbaycan yazıçıları İmran Qasımov və
mənasını öyrənməyə çalış. Hə sən Seyidbəyli ilə görüş keçirilmiş, onlar
5. Kitabı oxuyarkən abzas və cüm lə - öz yaradıcılıq planlarından danışmış lar.
ləri buraxma. Kitabı axıra qədər oxu. Bu dövrdə də əvvəlki dövrlərdə oldu-
6. Oxu zamanı kitabın müəllifinin adı- ğu kimi məktəb kitabxanalarına rəhbərlik
nı, hansı nəşriyyat tərəfindən nəşr olun- üçün vəsait və metodiki tövsiyə, demək olar
duğunu, nəşr edilmə tarixini, əsas ideyasını, ki, yox dərəcəsində idi. Baxmayaraq ki,
başlıca qəhrəmanlarını, dilini möhkəm mə- mək təb və uşaq kitabxanaları haqqında qısa
nimsəməyə çalış. mə qalələr yazılır, ümumi mülahizələr qeyd
7. Kitabda xoşuna gələn fakt və hadi- edilirdi. Bunlar qeyri-ixtisasçı və gənc ixti-
sələri qeyd dəftərinə yaz. sasçı kitabxanaçılar üçün qeyri-qənaətbəxş
8. Kitabı təmiz saxla, səhifələrini kor- hesab oluna bilərdi. Ancaq qabaqcıl pedaqoq
lama, yazıb qaralama. və alimlərimizin zehni düşüncəsi sayəsində
9. Yorulana qədər oxuma. bu çatışmazlıqların, az da olsa, qarşısı alınır-
10. Uzanaraq oxuma. dı. Onların şagird mütaliəsi haqqında bir çox
11. Qaranlıqda oxuma. Elə et ki, işıq məqalə, əsər və tövsiyələri kitabxa naçı ların
sol tərəfdən düşsün. köməyinə gəlirdi. O cümlədən onların mə-
80
“Azərbaycan məktəbi” 2014/4
qalə, əsər və kitabçaları Azərbaycanda mək- Birinci mərhələdə, əsərdə oxucu hər
təb kitabxanalarının inkişaf tarixini bir daha şeydən çox onun məzmunu, fabulası ilə ma-
zənginləşdirmişdir. O cümlədən İ.Və lixanlı- raqlanır. O istəyir ki, əsər daha çox maraqlı
nın 1964-cü ildə “Azərbaycan mək təbi” jur- olsun, əsərdə əsas hadisənin inkişafı elə qu-
na lında çap edilmiş “Şagirdlərin mü taliə mə- rulsun ki, nə ilə qurtaracağı əvvəlcədən mə-
də niy yəti haqqında” məqaləsinin, A.Xə - lum olmasın.
ləfovun “Mütaliə mədəniyyəti haq qında” Mütaliə mədəniyyəti birinciyə nisbə-
kitabının (1965), “Şagirdlərin sinif dən xaric tən yüksəksəviyyəli olan şagirdlər ikinci
mütaliəsinə rəhbərlik (IV-VII siniflər)” mər hələyə aid edilir. Onlar əsərdən həyat
(1966) və s. məqalələrinin rolu bö yük ol- ma terialı, öz əxlaqi sifətləri ilə rəğbət hissi
muş dur. Ancaq bununla belə şagird müta- oya dan qəhrəmanları axtarıb tapmaq istəyir-
liəsi haqqında metodik boşluq mövcud idi. lər.
Bu boşluğu aradan qaldırmaq üçün Üçüncü mərhələdə şagirdlər estetik
respublikanın Maarif Nazirliyi tövsiyə və mədəniyyəti, bədii yaradıcılıq xüsusiy yətlə-
təkliflər edərək şagird mütaliəsi haqqında ri ni anlamaq, əsəri ideya-bədii cəhətdən bü-
ye ni məqalə, əsər və metodik vəsaitlərin ya- tünlükdə təhlil edə bilməsi ilə fərqlənirlər.
zıl ması və onların təbliği ideyasını irəli sür- Əsərin əxlaqi-estetik cəhəti, qəhrəmanın
dü. O, akademik M.Meh di zadə mütaliənin əxlaqi hərəkətlərinə verilən qiymət oxucu
didaktik əhəmiy yə tindən bəhs edərək yazır- tənqidinin mərkəzində durur.
dı ki, bədii ədə biy yat mü taliəsinin təşkili o Bu təxmini mərhələlərin əhəmiyyəti
qədər aktual, o qədər mü hüm məktəb prob- ondan ibarət olmuşdur ki, abonentlə söhbət
lemidir ki, bunu təşkil et mə dən şagirdlərdə zamanı fərdi mütaliə planı və göstərici tərtib
fəal idrak mövqeyinin formalaşdırılmasına edərkən bu məsələlərin nəzərə alınması ki-
nail olmaq olduq ca çətin dir, təlimdə vəzifə tab xanada oxucuların mütaliəsinə rəhbərlik
şagirdləri təkcə “öy rətmək” deyil, həm də işinin keyfiyyətini yüksəldər və mövcud
“öyrətməyi öyrən məkdir”. Daha sonra aka- nöqsanların aradan qaldırılmasına müəyyən
demik yazırdı ki, V-VIII siniflərdə mütaliə kömək edər (7).
prob lemlərinin tədqiq olunmasına başlan- Ötən əsrin 60-cı illərində məktəb
mışdır, lakin I-IV və yuxarı sinif şagirdləri- kitabxanalarının işləri ilbəil təkmilləşdirilir-
nin mü taliə mədəniyyətinin təşkili məsələsi di. Bu, ondan irəli gəlirdi ki, məktəblərdə
hələ də öz tədqiqatçısını gözləyir (6). bütün müəllim kol lektivi kitabxanaya yaxın-
Yeri gəlmişkən, A.Xələfov mütaliənin dan kömək edib, tövsiyə siyahıları tərtib
metod və üsullarından danışaraq, mütaliə edirdilər, şagirdlərin yaş səviyyəsinə uyğun
mə dəniyyətini üç mərhələyə ayırırdı: kitabların verilmə sinə nail olurdular. Bir çox
1. Şagird bədii əsərdə nə axtarır, baş- tədbirləri müəl lim kollektivi özü aparırdı ki,
lıca olaraq onun əsərə verdiyi qiymətin əsa- bu da kitab xananın səmərəli işini təmin edir-
sını nədə görür? di (8).
2. Oxucu kitabları təhlil edirmi, əgər Həmin dövrdə uşaq bağçasından baş-
edirsə, xüsusən nəyi, daha doğrusu, əsərin la mış ümumtəhsil məktəblərinin bütün sinif-
hansı cəhətini nəzərdə tutur? lərində ədəbi-bədii yaradıcılıq işlərinə ciddi
3. Oxucu kitabları təhlil etməklə este- fikir verilirdi. O dövrün mətbuatında qeyd
tik mədəniyyəti, bədii yaradıcılıq xüsusiy- edi lirdi: yaradıcılıq, eləcə də ədəbi yaradı cı-
yət lərini anlayırmı, ideyanı dərk edirmi? (7). lıq yeni, orijinal və ictimai əhəmiyyətli məh-
___________________________
81
* 6 “Azərbaycan məktəbi” № 4
Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi
sul verən mürəkkəb bir prosesdir. O, insan- da 3 milyon nüsxədən artığı ancaq sinif dən-
dan dərin həyati bilik, yüksək mədəniyyət, xaric oxu üçün olmuşdur (10).
möhkəm əqidə, xüsusi keyfiyyətlər – özünə Bəs bu kitabxanalardan necə istifadə
qarşı yük sək tələbkarlıq, cəmiyyət və insan- edilmişdir? Məktəb kitabxanaları üzərilərinə
lar qarşı sında məsuliyyət hissi, hədsiz əmək- düşən vəzifənin öhdəsindən gələ bilmiş dir-
sevərlik tələb edir. Lakin bunlarla yanaşı, mi?
ədəbi yaradıcılıqda insanın qabiliyyət və is- Araşdırmalar göstərir ki, respublika
tedadının da mühüm rolu vardır. üzrə bir çox kitabxanalar keçən əsrin 60-cı
Buna görə də məktəblilərdə ədəbi illərində şagirdlərin mütaliəsini düzgün
yaradıcılıq qabiliyyətini tərbiyə etmək üçün istiqamətlən dirmişlər: şagirdlərin öz yaş
onların ədəbi yaradıcılıq fəaliyyəti ilə tanış xüsusiyyətləri nə uyğun kitablar oxumalarına
olmaq, ədəbi yaradıcılıq qabiliyyətinin psi- nail olun muş dur; ayrı-ayrı siniflər üçün töv-
xoloji quruluşuna daxil olan komponentlərin siyə siyahıları tutulmuşdur; oxucularla
onlarda nə kimi xüsusiyyətlərə malik olma- müsahibələr keçiril miş, kitabla rəftar qayda-
sını bilmək şagirdlərin ədəbi yaradıcılığının ları haqqında geniş söhbətlər edilmişdir.
tərbiyəsi ilə məşğul olan hər kəs üçün zəru- Bununla yanaşı, məktəb kitabxana-
ridir. Çünki ədəbi yaradıcılıq qabiliyyəti larına bu dövrdə də nəzarət zəif olmuşdur.
insanın ədəbi yaradıcılıq fəaliyyətini təmin Mənbələrin birində deyilir: “Xalq maarif
edən müəyyən psixoloji komponentlərin şöbəsi işçiləri məktəblərdə olarkən çox za-
vəhdətindən ibarətdir. man kitabxanaya baş çəkmir, oxucuların
Məktəbin həyatla əlaqələndirilmə - miq darı ilə, uşaqların hansı kitablara maraq
sində, yüksək mənəvi keyfiyyətlərin forma- göstərmələri, kitabxanaçının fəaliyyəti ilə
laş masında, şagirdlərin təlim və tərbiyəsin- maraqlanmırlar” (11).
də, onların dünyagörüşünün genişlənmə sin- O dövrdə mövcud olan nöqsanların
də, proq ram materiallarının mənimsənil mə- ara dan qaldırılması məqsədilə Maarif Nazir-
sin də, bədii hislərin və yüksək əxlaqi key fiy- liyinin kollegiyası 29 iyun 1963-cü ildə
yətlərin tərbiyə olunmasında məktəb kitab- “Respublika məktəblərində sinifdənxaric
xanasının böyük rol oynadığı qeyd edilirdi. oxunu yaxşılaşdırmaq tədbir ləri haqqında”
Kitab insanlara yeni biliklər verir, xü susi qərar qəbul etdi. Qərarda məktəb ki-
onun dünyagörüşünü genişləndirir, nitq tab xanalarının mad di bazasının möhkəmlən-
mədəniyyətini gözəlləşdirir. Ona görə də dirilməsi, burada ali təh silli kitabxanaçının
döv lət və hökumət məktəb kitabxanalarının işləməsinə nail olunması, müəl limlərin yeni
şəbəkəsinin genişləndirilməsinə, onların ki- çıxan ədəbiyyatla müntə zəm tanış olması
tab fondunun zənginləşdirilməsinə həmişə üçün əməli tədbirlərin görülməsi xüsusi ola-
qayğı göstərmişdir. Çünki gənc nəslin yeni raq qeyd olunur. Qərarda, həmçinin Azər-
dövrün tələblərinə uyğun yetişdirilməsində, bay can məktəblərinin materialları əsasında
onların bilik dairə sinin genişləndirilməsində sinifdən xaric mütaliəyə rəhbərlik mövzu-
məktəb kitabxanalarının da böyük rolu var- sun da elmi-tədqiqat əsərlərinin yazılmasının
dır. Bunun vacibliyi hələ o dövrdə də hiss vacibliyi də göstərilirdi (13).
edildiyindən XX əsrin 60-cı illərində bütün Rəyçi: prof. M.İlyasov
məktəblərdə kitabxana mövcud idi. 1965-ci
ilin sonunda respublika məktəblərində kitab İstifadə edilmiş ədəbiyyat
fondu 5 milyon nüsxəyə çatmışdır ki, bunun 1. Məktəb və uşaq kitabxanaları işçilə-
82
“Azərbaycan məktəbi” 2014/4
ri nin müşavirəsi. // Azərbaycan müəllimi, 29 Ю.Газыев
mart 1962, № 25.
2. Журнал Министерство Народ- Из истории развития школьных
ного Проведения, часть XXX-С. П., 1853. библиотек в Азербайджане
3. Yusifov Y. Bilik mənbəyi, mənəvi
“qida mənbəyi” // Azərbaycan məktəbi. Резюме
1968, № 2.
4. Nemətzadə H. və b. Mək təb kitab- В 60-ые годы прошлого столетия
xanalarında qayda yaratmalı. // Azər baycan многие библиотеки по республике напра-
müəllimi, 22 noyabr 1962. вили чтение учеников в нужном направ-
5. Nadir A. Məktəb kitabxanasında. // лении: ученики достигли возможности
Azərbaycan müəllimi, 8 oktyabr 1964. читать книги, соответствующие их воз-
6. Mehdizadə M. Azərbaycan SSR-də расту. Были составлены рекомендуемые
məktəb təhsili yeni yüksəlişdə (rusca). B., списки по разным классам; проведены
1967. беседы с читателями о правилах обраще-
7. Xələfov A. Şagirdlərin mütaliə ния с книгой.
mədəniyyəti haqqında // Azərbaycan mək-
təbi, 1964, № 6. Y.Qaziyev
8. Qurbanov Ə. Kitabxana və ateizm
tərbiyəsi // Azərbaycan məktəbi, 1964, № 4. On development history of school
9. Kərimov R. Məktəb kitabxanası // libraries in Azerbaijan
Azərbaycan məktəbi, 1963, № 2.
10. Məktəb kitabxanasının fondu. // Summary
Azərbaycan müəllimi, 31 may 1985, № 45,
(4121). The article is dedicated to the school
11. Məktəb kitabxanalarına diqqəti libraries which have been developed highly
artırmalı (Baş məqalə). // Azərbaycan müəl- in the period of socialism (1961-1965).
limi, 2 dekabr 1965, № 95. Researches we re carried out, recommendati-
12. “Azərbaycan məktəbi” jurnalı. ons were listed for separate classes, and
1962, № 4. interviews were taken from readers, concer-
13. Azərbaycan SSR Maarif Nazirli- ning this matter.
yində (Məktəb kitabxanası). // Azərbaycan
müəl limi, 29 oktyabr 1975, № 87.
___________________________
83
* 6
