Table Of ContentUNIVERSITÀ DEGLI STUDI DI MACERATA 
DIPARTIMENTO DI STUDI UMANISTICI 
 
CORSO DI DOTTORATO DI RICERCA IN 
POESIA E CULTURA GRECA E LATINA IN ETÀ TARDOANTICA E MEDIEVALE 
 
CICLO XXVI 
 
 
 
 
I TITULI HISTORIARUM A TEMA BIBLICO DELLA TARDA ANTICHITÀ 
LATINA: AMBROSII DISTICHA, PRVDENTII DITTOCHAEON, MIRACVLA 
CHRISTI, RVSTICI HELPIDII TRISTICHA 
Introduzione, testo criticamente riveduto, traduzione e commento 
 
 
 
 
 
 
RELATORE                    DOTTORANDO
   
Univ.-Prof. i. R. Dr. KURT SMOLAK          Dott. FRANCESCO LUBIAN 
 
 
 
COORDINATORE 
 
Chiar.mo Prof. ROBERTO PALLA 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
ANNO  2013
INDICE 
 
RIFERIMENTI BIBLIOGRAFICI............................................................................................... p. III 
 
PREMESSA.................................................................................................................................... p. 1 
 
AMBROSII DISTICHA................................................................................................................ p. 29 
 
Introduzione................................................................................................................................. p. 31 
 
Testo............................................................................................................................................ p. 53 
 
Traduzione................................................................................................................................... p. 56 
 
Commento................................................................................................................................... p. 58 
 
PRVDENTII DITTOCHAEON.................................................................................................... p. 161 
 
Introduzione................................................................................................................................. p. 163 
 
Testo............................................................................................................................................ p. 203 
 
Traduzione................................................................................................................................... p. 210 
 
Commento................................................................................................................................... p. 217 
 
MIRACVLA CHRISTI.................................................................................................................. p. 435 
 
Introduzione................................................................................................................................. p. 437 
 
Testo............................................................................................................................................ p. 447 
 
Traduzione................................................................................................................................... p. 448 
 
Commento................................................................................................................................... p. 449 
 
RVSTICI HELPIDII TRISTICHA................................................................................................ p. 485 
 
Introduzione................................................................................................................................. p. 487 
 
Testo............................................................................................................................................ p. 509 
 
Traduzione................................................................................................................................... p. 513 
 
Commento................................................................................................................................... p. 517
4
RIFERIMENTI BIBLIOGRAFICI 
1.0. Abbreviazioni 
ANRW = Aufstieg und Niedergang der römischen Welt. Geschichte und Kultur Roms im Spiegel der neueren 
Forschung, herausgegeben von H. TEMPORINI - W. HAASE, Berlin-New York 1972-1996. 
DACL = Dictionnaire d’archéologie chrétienne et de liturgie, Paris 1907-1953 
DNP = H. CANCIK - H. SCHNEIDER (ed.), Der Neue Pauly. Enzyklopädie der Antike. Das klassische Altertum 
und seine Rezeptionsgeschichte, Stuttgart 1996–2010 
DPAC = A. DI BERARDINO (a c. di), Dizionario Patristico e di Antichità Cristiane, 3 vol., Casale Monferrato 
1983-1989 
EO = Enciclopedia Oraziana, fondata da F. DELLA CORTE e diretta da S. MARIOTTI, 3 vol., Roma 1996-
1998 
EV = Enciclopedia Virgiliana, diretta da F. DELLA CORTE, 5 vol., Roma 1984-1991 
GL = Grammatici latini ex recensione H. KEILII, I-VII, Lipsiae 1855-1880; VIII: Supplementum, continens 
anecdota Helvetica ex recensione H. HAGENI, Lipsiae 1870 
IchR = G. B. DE ROSSI, Inscriptiones Christianae Vrbis Romae septimo saeculo antiquiores, 2 vol., Romae 
1857-1888 
ICVR  =  Inscriptiones  Christianae  Vrbis  Romae  septimo  saeculo  antiquiores,  colligere  coepit  Ioannes 
Baptista De Rossi, compleverunt et ediderunt A. SILVAGNI, A. FERRUA, D. MAZZOLENI, C. CARLETTI, voll. 
I-X, Romae 1922-1992 
ILCV = E. DIEHL, Inscriptiones Latinae Christianae Veteres, 3 vol., Berolini 1925-1931; J. MOREAU - H. I. 
MARROU, IV: Supplementum, Berolini 1967. 
ILS = H. DESSAU (ed.), Inscriptiones Latinae Selectae, 3 vol., Berolini 1892-1916  
NDPAC = A. DI BERARDINO (a c. di), Nuovo Dizionario Patristico e di Antichità Cristiane, 3 vol., Genova-
Milano 2006-2008 
PERIN, Onomasticon = J. PERIN, Onomasticon totius latinitatis, 2 vol., Patavii 1913-1920 
PLRE II = J. R. MARTINDALE (a c. di), The Prosopography of the Later Roman Empire, Volume II. A.D. 
395–527, Cambridge 1980 
PIC = CH. PIETRI – L. PIETRI (a c. di), Prosopographie de l’Italie chrétienne (313–604) (Prosopographie 
chrétienne du Bas–Empire 2), 2 vols., Rome 1999–2000 
RAC = Reallexicon für Antike und Christentum. Sachwörterbuch zur Auseinandersetzung des Christentums 
mit der antiken Welt, Stuttgart 1950-. 
RE  =  Paulys  Real  Encyclopädie  der  classischen  Altertumswissensschaft:  neue  Bearbeitung.  Unter 
Mitwirkung zahlreicher Fachgenossen herausgegeben von G. WISSOWA, fortgeführt von W. KROLL, K. 
MITTELHAUS, K. ZIEGLER, H. GÄRTNER, Stuttgart 1893-1980 
TIP = F. BISCONTI (a c. di), Temi di iconografia paleocristiana, Città del Vaticano 2000 
TLL =  Thesaurus  Linguae  Latinae,  editus  iussu  et auctoritate  consilii ab academiciis  societatibusque 
diversarum nationum electi, Lipsiae 1900-. 
1.1. Testo biblico 
SABATIER, Vetus Italica = P. SABATIER (ed.), Bibliorum Sacrorum Latinae versiones antiquae, seu Vetus 
Italica, et Ceterae quaecunque in Codicibus Mss. et antiquorum libris reperiri potuerunt: Quae cum Vulgata 
Latina, et cum Textu Graeco comparantur, 3 vol., Remis 1743-1749 
III
JÜLICHER, Itala. Matthäus-Evangelium = A. JÜLICHER (ed.), Itala. Das neue Testament in altlateinischer 
Überlieferung nach  den Handschriften  herausgegeben.  Durchgesehen  und zum Druck  besorgt von  W. 
Matzkow † und K. Aland. I. Matthäus-Evangelium, Berlin-New York 19722 
JÜLICHER, Itala. Marcus-Evangelium = A. JÜLICHER (ed.), Itala. II. Marcus-Evangelium, Berlin-New York 
19702 
JÜLICHER, Itala. Lucas-Evangelium = A. JÜLICHER (ed.), Itala. III. Lucas-Evangelium, Berlin-New York 
19762 
JÜLICHER, Itala. Johannes-Evangelium = A. JÜLICHER (ed.), Itala. IV. Johannes-Evangelium, Berlin 1963 
FISCHER, Vetus Latina. Genesis = B. FISCHER (ed.), Vetus Latina. Die Reste der altlateinischen Bibel. Nach 
Petrus Sabatier neu gesammelt und herausgegeben von der Erzabtei Beuron, Vol. II: Genesis, Freiburg 
1951-1954 
GRYSON, Vetus Latina. Eisaias =R. GRYSON (ed.), Vetus Latina. Die Reste der altlateinischen Bibel. Vol. 
XII: Eisaias, 2 vol., Freiburg 1993-1997 
BURTON - HOUGHTON - MACLACHLAN - PARKER, Vetus Latina. Evangelium secundum Iohannem = P. H. 
BURTON - H. A. G. HOUGHTON - R. F. MACLACHLAN - D. C. PARKER (ed.), Vetus Latina. Die Reste der 
altlateinischen Bibel. Vol. XIX: Evangelium secundum Iohannem, Freiburg 2011-2013 
GRYSON, Vetus Latina. Apocalypsis Johannis = R. GRYSON (ed.), Vetus Latina. Die Reste der altlateinischen 
Bibel. Vol. XXVI/2: Apocalypsis Johannis, Freiburg 2000-2003 
WEBER - GRYSON, Vulgata = R. WEBER - R. GRYSON, Biblia sacra Vulgata, Stuttgart 20075 
 
2.0. AMBROSII DISTICHA 
2.1. Edizioni 
DE LA BIGNE = M. DE LA BIGNE, Sacrae Bibliothecae Sanctorum Patrum seu Scriptorum Ecclesiasticorum 
tomus octavus, editione secunda, Lutetia Parisiis 1589 
PUCCINELLI, Zodiaco = P. PUCCINELLI, Zodiaco della Chiesa Milanese dedicato Alli Molto Illustri Signori 
Lodovico, Pietro, e Raffaello fratelli Castelli, Milano 1650 
VAGLIANO, Sommario = G. G. VAGLIANO, Sommario delle Vite ed Azioni degli Arcivescovi di Milano, da S. 
Barnaba sino al Governo presente, Milano 1715 
BIRAGHI = Sant’Ambrogio vescovo di Milano, Inni sinceri e Carmi, cavati specialmente da monumenti della 
Chiesa milanese e illustrati da Luigi Biraghi dottore della Biblioteca Ambrosiana, Milano 1862 
BALLERINI  =  Sancti  Ambrosii  Mediolanensis  episcopi,  Ecclesiae  patris  ac  doctoris  Opera  omnia  ad 
Mediolanenses codices pressius exacta curante Paulo Angelo Ballerini, Tomus quintus, Mediolani 1881 
FORCELLA - SELETTI = Iscrizioni cristiane in Milano anteriori al IX secolo edite a cura di V. FORCELLA e di 
E. SELETTI, Codogno 1897 
MERKLE = S. MERKLE, Die ambrosianischen Tituli, «RQA» 10 (1896), p. 185-222 
PLS I = A. G. HAMMAN (a c. di), Patrologiae cursus completus a J.-P. Migne editus et Parisiis, anno 
Domini 1844, excusus Series Latina Supplementum, Vol. I, Paris 1958 
G. BIFFI - I. BIFFI = G. BIFFI - I. BIFFI, Inscriptiones - Iscrizioni / Tituli - Titoli, in G. BANTERLE - G. BIFFI - I. 
BIFFI - L. MIGLIAVACCA (a c. di), Sant’Ambrogio. Opere poetiche e frammenti. Inni - Iscrizioni - Frammenti 
(SAEMO 22), Milano-Roma 1994, p. 93-121 
2.2. Contributi specifici 
ACCONCI, Ambrogio e Paolino = A. ACCONCI, Ambrogio e Paolino, «Archeo» 59 (gen. 1990), p. 94-103 
IV
Ambrosiana = Ambrosiana. Scritti di storia, archeologia ed arte pubblicati nel XVI centenario della nascita 
di Sant’Ambrogio, Milano 1942 
Ambrosius episcopus = G. LAZZATI (a c. di), Ambrosius episcopus: Atti del Congresso Internazionale di 
Studi ambrosiani nel XVI. centenario della elevazione di sant’Ambrogio alla cattedra episcopale - Milano, 
2-7 dicembre 1974, 2 vol., Milano 1976 
BANTERLE, Introduzione = G. BANTERLE, Introduzione. Le opere poetiche di sant’Ambrogio, in SAEMO 22, 
p. 11-22 
BILLANOVICH = M. P. BILLANOVICH, L’autore dei ‘Tituli ambrosiani’: S. Ambrogio o un vescovo di Pavia?, 
«IMU» 36 (1993), p. 47-74 
BONATO, S. Ambrogio. Inni  = A. BONATO (ed.), S. Ambrogio. Inni, Milano 1992 
CALDERINI, La tradizione letteraria = A. CALDERINI, La tradizione letteraria più antica sulle basiliche 
milanesi, «Rendiconti dell’Istituto Lombardo di Scienze e Lettere. Classe di Lettere» 75 (1941-1942), p. 69-
98 
CATTANEO, La religione a Milano = E. CATTANEO, La religione a Milano nell’età di Sant’Ambrogio, 
Milano 1974 
CONSOLINO, I versi di Ambrogio = F. E. CONSOLINO, I versi di Ambrogio e la poesia latina tra la fine del IV 
e gli inizi del V secolo, «StAmbr» 2 (2008), p. 29-50 
FALLER, Ambrogio = O. FALLER, Ambrogio, santo, in Enciclopedia Cattolica, Città del Vaticano 1948, vol. 
I, coll. 984-1000 
FINBARR BARRY, The Vocabulary = M. FINBARR BARRY, The vocabulary of the moral-ascetical works of 
Saint Ambrose, Washington D.C. 1926 
FONTAINE, Ambroise de Milan, Hymnes = Ambroise de Milan, Hymnes. Texte établi, traduit et annoté sous 
la direction de J. FONTAINE, Paris 1992 
FREDE, Probleme = H. J. FREDE, Probleme des ambrosianischen Bibeltextes, in Ambrosius Episcopus, vol. 
II, p. 365-392 
GIOSEFFI, Ambrogio, Virgilio = M. GIOSEFFI, Ambrogio, Virgilio e la tradizione di commento a Virgilio, in 
Nec timeo mori, p. 603-631 
GNILKA 2009a = CH. GNILKA, Zur Frage der Verfasserschaft der ambrosianischen tituli, «ZPE» 168 (2009), 
p. 123-148 
GNILKA 2009b = CH. GNILKA, Zum Grabepigramm auf Ennodius, zu den ambrosianischen Tituli und zu 
vates gleich episcopus, «ZPE» 169 (2009), p. 79-83 
GRAUMANN, Ambrose in Church = TH. GRAUMANN, Ambrose in Church. The Use and Significance of 
‘Ecclesiastical Space’, «StAmbr» 3 (2009), p. 13-35 
GRAUMANN,  Die  Einheit  =  TH.  GRAUMANN,  Die  Einheit  von  Auslegung  und  Verküdigung  in  der 
Lukaserklärung des Ambrosius von Mailand, Berlin-New York, 1994 
GRYSON, Le prêtre = R. GRYSON, Le prêtre selon Saint Ambroise, Louvain 1968 
GRYSON, Le thème = R. GRYSON, Le thème du bâton d’Aaron dans l’œuvre de Saint Ambroise, «REAug» 26 
(1980), p. 29-44 
GUALANDRI, Il lessico di Ambrogio = I. GUALANDRI, Il lessico di Ambrogio. Problemi e prospettive di 
ricerca, in Nec timeo mori, p. 267-311 
HAHN, Das wahre Gesetz = V. HAHN, Das wahre Gesetz. Eine Untersuchung der Auffassung des Ambrosius 
von Mailand vom Verhältnis der beiden Testamente, Münster Westfalen 1969 
HUHN, Das Geheimnis = J. HUHN, Das Geheimnis der Jungfrau-Mutter Maria nach dem Kirchenvater 
Ambrosius, Wüzburg 1954  
MADEC, Saint Ambroise = G. MADEC, Saint Ambroise et la philosophie, Paris 1974 
V
MANS, The Function = M. J. MANS, The Function of Biblical Material in the Hymns of Saint Ambrose, in J. 
DEN BOEFT – A. HILHORST, Early Christian Poetry, Leiden 1993, p. 91-100 
MASCHIO, Ambrogio di Milano = G. MASCHIO, Ambrogio di Milano e la Bibbia, Brescia 2004 
MAZZARINO, Storia sociale = S. MAZZARINO, Storia sociale del vescovo Ambrogio, Roma 1989 
Milano capitale = Milano capitale dell’impero romano, 286-402 d. C. - Milano - Palazzo Reale, 24 gennaio 
- 22 aprile 1990, Milano 1990 
MCLYNN, Ambrose of Milan = N. B. MCLYNN, Ambrose of Milan. Church and Court in a Christian Capital, 
Berkeley-Los Angeles-London 1994 
MOORHEAD, Ambrose = J. MOORHEAD, Ambrose. Church and Society in the Late Roman World, London-
New York 1999 
MUNCEY,  The  New  Testament  Text  =  R.  W.  MUNCEY,  The  New  Testament  Text  of  Saint  Ambrose, 
Cambridge 1959 
NAUROY, Exégèse et création littéraire = G. NAUROY, Exégèse et création littéraire dans Ambroise de 
Milan. L’exemple du De Ioseph patriarcha, Paris 2007 
NAUROY, L’Écriture = G. NAUROY, L’Écriture dans la pastorale d’Ambroise, in J. FONTAINE - CH. PIETRI 
(a c. di), Le monde latin antique et la Bible, Paris 1985, p. 371-408 
Nec timeo mori = L. F. PIZZOLATO - M. RIZZI (a c. di), Nec timeo mori. Atti del Congresso internazionale di 
studi ambrosiani nel XVI centenario della morte di sant’Ambrogio, Milano 1998 
ODDOS, La bibliothèque = J. P. ODDOS, La bibliothèque de François Juret, chanoine de Langres, «Libri» 39 
(1989), p. 64-70 
PAREDI, Sant’Ambrogio = A. PAREDI, Sant’Ambrogio e la sua età, Milano 19943 
PIZZOLATO, La dottrina esegetica = L. F. PIZZOLATO, La dottrina esegetica di Sant’Ambrogio, Milano 1978 
SANDERS, “Fons vitae Christus” = M. SANDERS, “Fons vitae Christus”. Der Heilsweg des Menschen nach 
der Schrift De Isaac et anima des Ambrosius von Mailand, Altenberge 1996 
SARTORI,  I  frammenti  epigrafici  =  A.  SARTORI,  I  frammenti  epigrafici  Ambrosiani  nella  Basilica 
Apostolorum, in Nec timeo mori, p. 739-749 
SARTORI, L’Alciato e le epigrafi = A. SARTORI, L’Alciato e le epigrafi: «tractavimus subscivis horis 
huiusmodi naenias», «Periodico della Società Storica Comense» 61 (1999), p. 53-81 
SAVON, Saint Ambroise = H. SAVON, Saint Ambroise devant l'exégèse de Philon le Juif, 2 vol., Paris 1977 
SCHUSTER = I. SCHUSTER, Di una catechesi biblica di S. Ambrogio, «Rivista Diocesana Milanese» 40.1 
(1951), p. 19-30 
SIMONETTI, Ambrogio = M. SIMONETTI, Ambrogio, Vescovo di Milano, Dottore della Chiesa, Santo. II. A. 
Scrittore, in Bibliotheca Sanctorum, Roma 1961, vol. I, coll. 965-977 
SIMONETTI, Ambrogio. Inni = M. SIMONETTI (ed.), Ambrogio. Inni, Firenze 1988 
SIMONETTI, Studi sull’innologia = M. SIMONETTI, Studi sull’innologia popolare cristiana dei primi secoli, 
«RAL», ser. VIII, 4 (1952), p. 341-484 
TOSCANI, Teologia della chiesa = G. TOSCANI, Teologia della chiesa in sant’Ambrogio, Milano 1974 
TRAUBE = L. TRAUBE, De Ambrosii titulis, «Hermes» 27 (1892), p. 158-159 
VISONÀ = G. VISONÀ, I tituli ambrosiani: un riesame, «StAmbr» 2 (2008), p. 51-107 
WEYMAN = C. WEYMAN, Beiträge zur Geschichte der christlich-lateinischen Poesie, München 1926 
WEYMAN, Vermischte Bemerkungen = C. WEYMAN, Vermischte Bemerkungen zu lateinischen Dichtungen 
des christlichen Altertums und des Mittelalters, «Münchener Museum» 3 (1917), p. 167-216 
VI
ZELZER,  Ambrosius  und  die  Tradition  =  K.  ZELZER,  Ambrosius  und  die  Tradition  der  heidnisch-
philosophischen Ethik, in ID. - M. ZELZER, Ambrosius von Mailand und die ethische Tradition der Antike, 
Wien 1998, p. 25-44 
ZELZER, Gli scritti ambrosiani = M. ZELZER, Gli scritti ambrosiani sulla verginità, «La Scuola Cattolica» 
125 (1997), p. 801-821 
 
3.0. PRVDENTII DITTOCHAEON 
3.1. Edizioni 
editio princeps = Opera Aurelii Clementis Prudentii, Deventer c. 1492 
Aldina = Prudentii poetae Opera, Venetiis 1501 
SICHARDUS = Aurelii Prudentii Clementis, viri consularis, Psychomachia, Cathemerinon, Peristephanon, 
Apotheosis, Hamartigenia, Contra Symmachum, praefectum urbis, libri duo, Enchiridion novi et veteris 
Testamenti. In calce adiecta sunt aliquot scholia, per Ioannem Sichardum, Basileae 1527 
GISELINUS  1562  =  Aurelii  Prudentii  Clementis  viri  consularis  opera,  a  Victore  Giselino  correcta  et 
annotationibus illustrata ad Hippolytum Estensem cardinalem ac principem illustrissimum, Parisiis 1562 
GISELINUS 1564 = Aurelius Prudentius Clemens Theodori Pulmanni Cranenburgii, et Victoris Giselini 
opera,  ex  fide  decem  librorum  manuscriptorum,  emendatus,  et  in  eum,  eiusdem  Victoris  Giselini 
commentarius, Antverpiae 1564 
FABRICIUS = Poetarum veterum ecclesiasticorum Opera christiana, et operum reliquiae atque fragmenta: 
Thesaurus  catholicae  et  orthodoxae  Ecclesiae,  et  Antiquitates  religiosae,  ad  utilitatem  iuventutis 
Scholasticae: Collectus, emendatus, digestus, et Commentario quoque expositus, diligentia et studio Georgii 
Fabricii Chemnicensis, Basilieae 1564 
GOLDASTUS  =  M.  GOLDASTUS,  Manuale  biblicum,  sive  Enchiridion  S.  S.  Scripturae,  a  catholicae 
apostolicae veteris ecclesiae patribus compendiatum, et nunc primum ex vetustis membranis MSS. collectum, 
Francofurti 1610 
WEITZIUS  =  Aurelii  Prudentii  Clementis  V.  C.  Opera,  noviter  ad  msc.  fidem  recensita,  interpolata, 
innumeris a mendis purgata, notisque et indice accurato illustrata a M. Iohanne Weitzio, P. L., Hanoviae 
1613 
RIVINUS = A. RIVINUS, De Christi Iesu, beneficiis et laudibus eius, Aliquot Christianae reliquiae veterum 
poetarum Ecclesiasticorum: L. Coelii Lactantii Firmiani, Merobaudis Hisp. Scholastici, Incerti Constantini 
aevo Auctoris, Rustici Elpidii exquaestoris, ut et huiusdem atque Amoeni Enchiridion, utriusque Testamenti 
historiarum summam, cum per Tristicha, tum per Tetrasticha complexum, Lipsiae 1652 
HEINSIUS  =  Aurelii  Prudentii  Clementis  quae  extant  Nicolaus  Heinsius  Dan.  Fil.  ex  vetustissimis 
exemplaribus recensuit, et animadversiones adiecit, Amstelodami 1667 
CHAMILLARD = Aurelii Prudentii Clementis opera. Interpretatione et notis illustravit Stephanus Chamillard, 
e soc. Jesu Jussu christianissimi Regis ad usum Serenissimi Delphini, Parisiis 1687 
CELLARIUS = Aurelii Prudentii Clementis quae extant, recensuit et adnotationibus illustravit Christophorus 
Cellarius, Halae Magdeburgicae 1703; 17392 
TEOLIUS = I. TEOLIUS (ed.), Aurelii Prudentii Clementis V. C. Opera omnia, nunc primum cum codd. 
Vaticanis collata, praefatione, variantibus lectionibus, notis ac rerum verborumque indice locupletissimo 
aucta et illustrata, 2 vol., Parmae 1788 
ARÉVALO = M. [sic] Aurelii Clementis Prudentii V. C. Carmina, ad optimas quasque editiones et mss. codd. 
romanos aliosque recognita et correcta, glossis Isonis magistri  et aliis veterum nunc primum e mss. 
depromptis,  Prolegomenis,  Commentariis,  et  Lectionibus  variantibus  illustrata  a  Faustino  Arevalo  ad 
Beatissimum patrem et Dominum Pium Sextum P. M., 2 vol., Romae 1788-1789 
OBBARIUS = TH. OBBARIUS (ed.), Aurelii Prudentii Clementis Carmina, Tubingae 1845 
VII
DRESSEL = A. DRESSEL (ed.), Aurelii Prudentii Clementis quae extant carmina, Lipsiae 1860 
BERGMAN = I. BERGMAN (ed.), Aurelii Prudentii Clementis Carmina, Vindobonae-Lipsiae 1926 
GUILLÉN = J. GUILLÉN, Obras Completas de Aurelio Prudencio, Edicion Bilingüe, Madrid 1950 
LAVARENNE =  M.  LAVARENNE,  Prudence,  Tome IV:  Le livre des couronnes (Peristephanon liber)  – 
Dittochaeon – Épilogue, Paris 1951 
THOMSON = H. J. THOMSON (ed.), Prudentius. With an English translation, 2 vol., Cambridge (MA)-London 
1949-1953 
CUNNINGHAM = M. P. CUNNINGHAM (ed.), Aurelii Prudentii Clementis Carmina, Turnholti 1966 
EAGAN = M. C. EAGAN (ed.), The poems of Prudentius, 2 vol., Washington D. C., 1962-1965 
RIVERO GARCÍA = L. RIVERO GARCÍA (ed.), Prudencio, Obras, 2 vol., Madrid 1997 
3.2. Commento e concordanze 
DEFERRARI - CAMPBELL = R. J. DEFERRARI - J. M. CAMPBELL, A concordance of Prudentius, Cambridge 
(MA), 1932 
PILLINGER = R. PILLINGER, Die tituli historiarum oder das sogenannte Dittochaeon des Prudentius. Versuch 
eines philologisch-archäologischen Kommentars, Wien 1980 
3.3. Contributi specifici 
ALEXANDER, Beziehungen des Prudentius zu Ovid = F. ALEXANDER, Beziehungen des Prudentius zu Ovid, 
«WS» 54 (1936), p. 166-173 
ARGENIO, Il Dittocheo = R. ARGENIO, Il Dittocheo e l’Epilogo di Prudenzio, «Rivista di Studi Classici» 15 
(1967), p. 40-77 
ARGENIO, Prudenzio a Roma = R. ARGENIO, Prudenzio a Roma visita le basiliche di S. Pietro e S. Paolo, 
«Rivista di Studi Classici» 15 (1967), p. 170-175 
ARGENIO, Roma immaginata e veduta = R. ARGENIO, Roma immaginata e veduta dal poeta cristiano 
Prudenzio, «StudRom» 21 (1973), p. 25-37 
BASTIAENSEN, Prudentius in recent literary criticism = A. A. R. BASTIAENSEN, Prudentius in recent literary 
criticism, in J. DEN BOEFT - A. HILHORST (a c. di), Early Christian Poetry. A collection of essays, Leiden 
1993, p. 101-134 
BAUMSTARK,  Frühchristlich-palästinensische  Bildkompositionen  =  A.  BAUMSTARK,  Frühchristlich-
palästinensische Bildkompositionen in abendländischer Spiegelung, «ByzZ» 20 (1911), p. 177-196 
BEATRICE, L’allegoria nella Psychomachia = P. F. BEATRICE, L’allegoria nella Psychomachia di Prudenzio, 
«StudPat» 18 (1971), p. 25-73 
BEATRICE, Recensione a M. SMITH = P. F. BEATRICE, Recensione a M. SMITH, Prudentius’ Psychomachia, 
«Gnomon» 53 (1981), p. 452-456 
BERGMAN, De codicibus prudentianis = J. BERGMAN, De codicibus prudentianis, Holmiae 1910 
BERGMAN, De codicum prudentianorum = I. BERGMAN, De codicum prudentianorum generibus et virtute, 
«Sitzungsberichte  der  kaiserlichen  Akademie  der  Wissenschaften  in  Wien.  Philosophisch-historische 
Klasse» 157 (1908), sez. V, p. 1-64 
BRAKMAN, Quae ratio = C. BRAKMAN, Quae ratio intercedat inter Lucretium et Prudentium, «Mnemosyne» 
48 (1920), p. 434-448 
BRANDES, Studien zur christlich-lateinischen Poesie = W. BRANDES, Studien zur christlich-lateinischen 
Poesie, «WS» 12 (1890), p. 280-316 
BREIDT, De Prudentio Horatii imitatore = H. BREIDT, De Prudentio Horatii imitatore. Dissertatio inauguralis, 
Heidelberg 1887 
VIII
Description:diversarum nationum electi, Lipsiae 1900-. 1.1. Testo biblico. SABATIER, Vetus Italica = P. SABATIER (ed.), Bibliorum Sacrorum Latinae versiones antiquae, seu Vetus. Italica, et Ceterae quaecunque in  Son développement iconographique des origines à nos jours, Paris 1918. BRENK, Apses, Icons