felsefe tarihi

163 Pages·2006·0.87 MB·Turkish

T.C.
ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER
ENSTİTÜSÜ
FELSEFE VE DİN BİLİMLERİ (FELSEFE TARİHİ)
ANABİLİM DALI

AQUİN’Lİ THOMAS’TA TEOLOJİ-FELSEFE İLİŞKİSİNİN
BİLİM, BİLGİ VE İNANÇ KAVRAMLARI BAĞLAMINDA
TEMELLENDİRİLMESİ

DOKTORA TEZİ

SÜLEYMAN DÖNMEZ

ANKARA 2003
T.C.
ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER
ENSTİTÜSÜ
FELSEFE VE DİN BİLİMLERİ (FELSEFE TARİHİ)
ANABİLİM DALI

AQUİN’Lİ THOMAS’TA TEOLOJİ-FELSEFE İLİŞKİSİNİN
BİLİM, BİLGİ VE İNANÇ KAVRAMLARI BAĞLAMINDA
TEMELLENDİRİLMESİ

Doktora Tezi

Süleyman DÖNMEZ

Tez Danışmanı
Prof. Dr. Murtaza KORLAELÇİ
Ankara 2003
II
İÇİNDEKİLER
İÇİNDEKİLER III
ÖN SÖZ V
KISALTMALAR VII
GİRİŞ 1
a) Konunun Belirlenmesi, Amacı ve Problemin Tespiti 7
b) Konunun İşlenişi ve Kullanılan Metot 9
c) Aquinalı Thomas’ın Biyografisi ve Eserleri 11
d) Son Dönem Thomas Araştırmalarında Teoloji-Felsefe İlişkisi 14
I. BÖLÜM 27
TEOLOJİ-FELSEFE İLİŞKİSİ 27
a) Teoloji (Tanrıbilim) Bir Bilim midir? 27
(utrum theologia sit scientia)? 27
b) Bilgelik Olarak Teoloji 37
c) Metafizik (İlk Felsefe) ve Teoloji 40
II. BÖLÜM 50
TEOLOJİK BİLGİ KURAMI VE BİLGİ METAFİZİĞİ 50
a) Bilgiye Ulaşmada İki Farklı Kaynak 51
b) İntellectus Agens 55
c) Tanrı Bilgisi 60
d) İnançta Aklî Bilginin Etkinliği ve ‘praeambula fidei’ Kavramı 65
III. BÖLÜM 70
A) İNANÇ KAVRAMI 70
a) Çerçeve Olarak Exitus-Reditus Kalıbı 73
b) İnayette Gaye 79
c) İnanç ve Doğrulama 81
III
d) Çıkarımlar 83
B) İNANCIN EPİSTEMOLOJİK TEMELLENDİRİLMESİ 87
a) Cogitatio et Assensus 87
b) Scientia-Opinio-Fides Kavramları Arasındaki İlişki 92
c) İnanca ve Doğrulamaya İnsanın Katılımı 101
d) İnsanın Özgürlüğü ve İnanca Katılımı 104
e) İnançta Zorunluluk 111
SONUÇ VE DEĞERLENDİRME 116
TÜRKÇE ÖZET 122
İNGİLİZCE ÖZET (Summary) 123
ALMANCA ÖZET (Zusammenfassung) 125
Das Verhältnis von Philosophie und Theologie, Wissen, Wissenschaft und
Glaube bei Thomas von Aquin 125
a) utrum thelogia sit scientia? 125
b) utrum fides sit scientia 129
KAYNAKÇA 135
A. ANA KAYNAKLAR (Primärliteratur) 135
B. İNTERNET ADRESLERİ 137
C. İKİNCİ DERECE KAYNAKLAR
(Sekundärliteratur) 138

IV
ÖN SÖZ
İnsanlığın bilim ve felsefe tarihinde teoloji-felsefe ilişkisi ve bu bağlamda
inanç ve bilginin diyalektiği meselesi önemli ve geniş bir yer tutmakta ve bundan
sonra da tutacak gibi görünmektedir. Öyle ki, tanrısal bir otoriteyi ve bilgiyi esas alan
teolojinin insanî bir bilgi ve tecrübeyi ölçü alan felsefeyle nasıl bir ilişki içerisinde
olduğu; teolojinin bilimselliği ve felsefenin bir bilim olup olmadığı tartışmaları, dün
olduğu gibi, bugün de zihinleri meşkul etmektedir. Özellikle klasik Eski Yunan
Felsefesinde Platon’a (Eflatun (427-347)) kadar geri götürülebilinen inanç (doxa-
sanı) bilgi (episteme) diyalektiği, daha ziyade bilgi kuramsal bir zeminde gerek felsefî
gerekse teolojik bir perspektiften yoğun olarak incelenmektedir.
İlk Çağda Platon’un inanılanla bilineni bilgi kuramsal olarak bir
derecelendirmeye tabi tutması ve kesinlik bakımından inancı bilgiden ayırması, Orta
Çağda teoloji - felsefe ilişkisini belirleme bağlamında yapılan tartışmaların da özünü
oluşturmaktadır. Teolojik bilginin felsefî bilgiden farkı, teolojinin felsefî bir bilim
olup olmadığı, o dönemi etkisi altına alan Aristotelesçi bir bilim anlayışı çerçevesinde
açıklanmaktadır. Bu açıklamalarda ağırlıklı olarak savunulan görüş de, tıpkı
Platon’da olduğu gibi, inanç ve bilginin farklı düzlemelerde yer alan kavramlar
olduğudur. Bu sebeple inanca dayalı tanrısal(ilahî) bir bilgiyi esas alan teoloji ile
tecrübeye ve akla dayalı insanî bir bilgiyi esas alan felsefe, kaynak bakımından
birbirlerinden ayrılmaktadır.
Orta Çağ skolastik düşünüşünün son kesitinde karşımıza çıkan Tanrıbilimci
Aquin’li Thomas da1 (1225-1274), pek çok diğer konu yanında, teoloji-felsefe ilişkisi
üzerine de yoğun bir şekilde düşünen ve bu hususta kendine has görüşleriyle fikirler
üreten ve yeni açılımlar ortaya koymaya çalışan bir kişidir. Çünkü onun teolojiyi
felsefenin yardımı ile bilimsel ve teorik bir temellendirmeye tabi tutmak istemesi,
bilgi ve inanç arasındaki gerilimi iyice belirginleştirmiş ve teolojinin felsefeden ayrı
bir bilim olarak kurulmasına zemin hazırlamıştır.

1 “Aquin” Thomas’ın doğduğu kasabanın adıdır. Bu sebeple Türkçe dil bilgisi
kurallarına uygun kullanım “Aquin’li Thomas” şeklinde olmalıdır. Ancak
V
Hıristiyan teolojisinde ve batının felsefi düşünüşünde çok önemli ve kalıcı izler
bırakan Aquin’li Thomas’ın teoloji felsefe ilişkisini incelemek istediğimiz bu çalışmamız
“Giriş” kısmı hariç, üç temel bölümden oluşmaktadır. Giriş bölümünde ilk önce çalışmanın
içeriği, önemi, yöntemi, kavramsal çerçevesi ve amacı belirlenmektedir. Daha sonra Aquinalı
hakkında çok kısa bir biyografik bilgi verilmekte ve teoloji/inanç - felsefe/bilim ilişkisi
probleminin son dönem Thomas araştırmalarına nasıl yansıdığı ana hatları ile
gösterilmektedir. Birinci bölümde Thomas düşünce yapısında teolojinin felsefeyle olan
ilişkisi ele alınmaktadır. İkinci bölümde ise, Aquin’linin tamamiyle teolojik bir yapılanmayı
esas alan bilgi kuramı ve tanrısal bir açılıma dayanan bilgi metafiziği üzerinde durulmaktadır.
Üçüncü bölüme gelince burada, Thomas’ın teolojisinin temel kavramı olan inancın yapısı ve
epistemolojik temellendirilmesi irdelenmektedir. Nihayet “Sonuç” kısmında Thomas’ın
teoloji felsefe ilişkisine bakışı ve bizim bu çalışmada ulaştığımız sonuçlar analitik bir bakış
açısıyla ortaya konululmaya çalışılmaktadır.
Burada Almanya Erlangen-Nürnberg Üniversitesi Felsefe Fakültesinde başlayıp
Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü’nde tamamlanabilen bu doktora çalışmasının
hazırlanması esnasında emeği geçen yeni Danışmanım Prof. Dr. Murtaza Korlaelçi’ye, Prof.
Dr. Ahmet İnam’a, Prof. Dr. Mehmet Bayraktar’a, Prof. Dr. Münir Kostaş’a, Prof. Dr. Kerim
Yavuz’a, Yrd. Doç. Hadi Adanalı’ya ve ilk olarak Almanya’da Almanca olarak kaleme alınan
bu çalışmanın Türkiye’de Türkçe olarak yeniden yazılmasına vesile olan Almanya’daki ilk
Danışmanım Prof. Dr. Maximilian Forschner’e ve Prof. Dr. Dr. Şefik Bahadır Alp’e
teşekkürü öncelikle bir borç bilirim. Çalışmayı baştan sona okuyarak gerek dil ve üslup
gerekse içerik açısından düzeltmelerde bulunan Yrd. Doç. Dr. Asım Yapıcı’ya ve Yüksek
Lisans öğrecisi Ramazan Akkır’a şükranlarımı ifade etmek isterim. Çalışmalarım sırasında
katkı, eleştiri ve tavsiyelerinden yararlandığım diğer hocalarıma ve arkadaşlarıma da teşekkür
etmeyi zevkli bir görev sayıyorum. Çalışma boyunca büyük bir sabırla bana katlanan ve
desteğini hiç bir zaman benden esirgemeyen eşim ve çocuklarımı da burada anmak isterim.
12.04.2004
Süleyman Dönmez

memleketimizde, bize göre yanlış olarak, Thomas Aquinas, Thomas Aquino,
Aquinolu Thomas ve Aquinalı Thomas vb. kullanımlar tercih edilmiştir.
VI
KISALTMALAR
a. g. e. : Adı geçen eser
a. : articulus
AMATECA. : Lehrbücher zur katholischen Theologie
Bd. : Bände, Band
BGPhThMA. : Beiträge zur Erforschung der Geschichte der
Philosophie und Theologie des Mittelalters (=Baeumkehr-Beiträge), Neue Folge, hrg.
v. L. Hödl u. W. Kluxen, Münster 1970ff
Bkn. : Bakınız
BKV. : Bibliothek der Kirschenväter (s. Werke/Allg.
Textsamml.)
cap. : capitel
corp. (c.) : corpus
Çev. : çeviren
De pot. : Quaestiones Disputatae de Potentia
De trin. : Expositio super Librum Boethii de Trinitate.
De verit. : Quaestiones Disputatae de Veritate
ders. : derselbe
Diss. Phil. : Disstertation Philosophie
Div. Nom. : Divinus Nominibus
DthA. : Deutsche Thomasausgabe (s. Werke/Thomas
von Aquin)
Ed. : Editionen
EN. : Nikomachiche Ethik
HFTh. : Handbuch der Fundamentaltheologie
Hrsgb. (Hg.) : Herausgeber
HWP. : World History Archives
Ibid. : ibidim
In Eth. : Sententia libri Ethicorum
In Phys. : In Aristotelis libros Physicorum
Jh. : Jahrhundert
VII
JPhST. : Jahrbuch für Philosophie und spekulative
Theologie
Krş. : Karşılaştırınız
KSMPh. : Katholische Studien zur modernen Philosophie
LebZeug. : Lebendiges Zeugnis lect. :
lectio
LexMA. : Lexion des Mittelalters (s. Lexika)
LThK. : Lexion für Theologie und Kirsche (s. Lexika)
Metaph. : Sententia libri Metaphysicae
MThZ. : Münchener Theologische Zeitschrift
Op.cit. : opere citato
PhJ. : Philosophische Journal
Philos . : philosophische
prol. : Prolatio
prooem. : Prooemium
q. : quaestio
Quodl. : Quodlibet
Resp. : respondo
s. : sayfa
S. th. : Summa Teologiae
Scg. : Summa contra Gentiles
Sent. : Scriptum super Libros Sententiarum Magistri
Petri Lombardi
SSPh. : Salzburger Studien zur Philosophie.
STGMA. : Studien und Texte zur Geistesgeschichte des
Mittelalters
ThPh. : Die Zeitschrift Theologie und Philosophie
ThQ. : Theolgische Quaestionen
TRE. : Theolgische Realenzyklopädie (s. Lexika)

V III
GİRİŞ
Düşünce tarihi gözden geçirildiğinde beşerî akla dayanan felsefe ile ilahî
vahye dayanan teoloji (tanrıbilimi)1 arasındaki ilişkinin belirlenmesinde Aquin’li
Thomas’ın2 (1225-1274) ileri sürdüğü fikirlerin özel bir yeri vardır. Çünkü

1 Teoloji (theologia) kavramı, Tanrı’nın veya tanrıların öğretisi (Latince: theologia,
ratio Dei veya ratio Deis); Geniş anlamıyla Tanrı’yı konu edinen, Tanrının
sıfatlarından, âlem ve ihsan ile münasebetinden bahseden ilim, ilâhiyat ilmi.
Çeşitleri şunlardır: a) Tabiî teoloji: Tanrı’nın varlığını tecrübe ve akla dayanarak ele
alır. b) Vahye dayanan teoloji: Kutsal kitaplarda korunan vahye ve ilahî sözlere
dayanan ilahiyattır. c) Fizik teoloji: Tanrı’nın varlığını maddî alemde hükmünü
sürdüren düzenlilik ile ispat etmeye çalışan teoloji. d) Pozitif teoloji: Hakiki ilahiyat
olarak Skolastik teolojinin mukabili olmak üzere teoloji alimlerinin istidlallerinde
muteber kabul ettikleri vesikaların, kutsal yazıların, hadisleri yani vahye dayanan
kaynakların envanteriyle meşkul olur. Skolastik teoloji ise, bu envanterin verilerini
tutarlı bir sistem halinde ortaya koyar. Aquin’li Thomas’ın yaptığı çalışmalar
genelde bu doğrultudadır. Ancak o, tabiî teolojinin de dışında kalmamaktadır.e)
Ahlâkî teoloji: Vahye dayanarak, insan fiillerinin esaslarını tespit etmek. Tanrı’nın
varlığını insanın ahlâkî gayeleri ile ispat etmeye çalışır. Ahlakî vazifeler ise, ilahî
emir ve iradelerin nazarı itibara alınmasıyla belirlenir. f) Dogmatik teoloji: İman
edilecek nasları konu edinir. g) Negatif (menfî) teoloji: Tanrı’nın tabiatını,
mahiyetini, tasdik ederek değil, inkarlar yoluyla, Tanrı hakkında kullanılan
kavramların yetersizliğini ileri sürerek açıklamaya gayret eder. Böylece Tanrı’nın
“ne iyi ne kötü, ne güçlü ne adil...” olduğunu iddia ederek, bu tür Tanrı’ya atfedilen
kavram ve sıfatların Tanrı’da değil, yaratıklarda; özellikle de insanlarda
olabileceğini savunur. Bkn. S. Hayri Bolay, Felsefi Doktrinler Sözlüğü, “teoloji”
maddesi, Akçağ yay., 5. baskı 1990, s. 271.
2 Bu çalışmada Aquin’li Thomas’a yapılan atıflar, Thomas’ın bütün eserlerinin bir
arada basıldığı Opera Omnia’sından ve ayrı ayrı yapılan diğer bazı baskılarından
alınmaktadır. Bu eserlerin açık kimlikleri ise «Kaynakça’da» yazılıdır. Yapılan
atfın, Aqinalı’nın hangi eserine ait olduğu, Thomas araştırmalarında mutat olduğu
üzere Thomas’ın ismi ve eserinin adı açıkça yazılmadan doğrudan kısaltılarak
verilmektedir. Yani doğrudan kısaltılmış bir formda ve yazar ismi yazılmadan
belirtilen eserler Aquin’li Thomas’a ait olan metinlerdir. Söz konusu kısaltmaların
açılımı, yine bu çalışmanın «Kısaltmalar» bölümünde de verilmektedir. Böylece
hemen hemen her sayfanın altındaki dipnotlarda bir kaç defa geçen bu atıflar, tercih
edilen bu pratik uygulama sayesinde gereksiz yere uzun uzun tekrar edilmemekte ve
yer tasarrufunda bulunulmaktadır. Ayrıca Aquin’li Thomas’ın bütün eserlerine
aşağıda verilen intenet adreslerinden ulaşılabilir.
http://www.dominikanie.pl/tomasz/;
http://ic.net/~erasmus/RAZ420.HTM;
http://www.tacalumni.org/aquinas/;
Thomas’ın, Hıristiyan teolojisinin felsefeden ayrı bağımsız bir bilim olarak yapılanıp
gelişmesine yaptığı müspet katkı, bugün de hâlâ önemini korumaktadır.
Thomas’ın yaşadığı XII. yüzyılda felsefenin temel problemlerden birisi olan
teolojinin bilimselliği ve felsefeyle olan ilişkisi üzerine bir takım genel düşünceler
ileri sürülmekteydi. Ancak bunlar meseleye tatmin edici bir çözüm sunmaktan
oldukça uzaktı. Çünkü o dönemler daha ziyade, teolojinin, kilise babalarından iktibas
edilen, ancak sanatsal bir form içinde bütün bilimlerden ve sanatlardan faydalanan bir
Hıristiyan bilgeliğinden ibaret olduğu dile getiriliyordu1. Felsefe ise, bugün bizim
farklı farklı bilim dalları olarak kabul ettiğimiz bir dizi bilimsel disiplini içine alan
erdemli bir ilim olarak kabul edilmekteydi2. Fakat böyle bir anlayışdan yola çıkarak
teoloji ile felsefe arasında nasıl bir ilişki olduğunun belirlenmesi ve bu iki bilim
arasında da açık ve net bir ayrım yapılabilmesi pek de olası görülmemektedir. Zaten o
dönemde teolojinin felsefeden ayrı bir bilim olması da arzu edilen bir husus değildi.
Teoloji felsefe ilişkisi problemiyle yakından ilgilenen Thomas, büyük eseri
Summa Teologiae’nın (Teoloji Külliyâtı) birinci Quaestion’unu (sual) teolojinin özü,

http://www.unav.es/filosofia/alarcon/amicis/ctintrod.html;
http://www.newadvent.org/summa/;
http://www.aristoteles-heute.de/summa/InhaltD/summa.htm;
http://www.thomasvonaquin.de/
1 Krş. Helmut Hoping, Weisheit als Wissen des Ursprungs, 1997, s. 11, 12.
2 Bu sebeple Orta Çağ’da kavramsal olarak felsefeden daha ziyade felsefî
disiplinlerden (philosophicae disciplinae) bahsedilmektedir. Mesela Thomas,
eserlerinin hiç birinde yalın olarak felsefe kavramını kullanmamaktadır. O da diğer
çağdaşları gibi devamlı felsefî disiplinlerden söz etmektedir. Felsefe denilince de
daha ziyade felsefe şemsiyesi altında yer alan ve aklî prensiplere dayanarak işleyen
bir dizi bilim kasdedilmektedir. Felsefî bilgi ise, akılla ulaşılabilen bilimsel bir
bilgidir. Spencer’in de bu bağlamda ifade ettiği gibi, “felsefe tam manasıyla
birleştirilmiş ve tevhid edilmiş bir bilgidir.” Felsefe, 19. asra kadar rasyonel bilginin
hey’et-i umumiyesi olarak kabul edilmiştir. Bkn. Gangolf Schrimph, Die Synthese
des Thomas: eine Variation des im 9. Jahrhundert grundgelegten mittelalterlichen
Philosophie Begriffs, in: Thomas von Aquin in philosophischen Gespräch,
Freiburg/München 1975, s. 257-261; Krş. W. Kluxen, Thomas von Aquin und
Philosophie, in: Thomas von Aquin in philosophischen Gespräch,
Freiburg/München 1975, s. 212-228; Krş. S. Hayri Bolay, a. g. e. “felsefe” maddesi,
s. 92.
2