Table Of ContentANKARA ÜNIVERSITESI ILkRIYAT FAKÜLTESI
YAYINLARI
CIV
FARSÇA Dil BILGISI
(GRAMERİ)
Hazırlayan
Dr. İsmail BANGi
Dil ve Tarih - Coğrafya ve İlâhiyat Fakülteleri Farsça Uzmanı
ANKARA ÜNIVERSITESI ILAHIYAT FAKÜLTESI
YAYINLARI
CIV
(cid:127)
FARSÇA Dil BILGISI
(GRAMERİ)
Hazırlayan
Dr. İsmail BANGİ
Dil ve Tarih - Coğrafya ve ilâhiyat Fakülteleri Farsça Uzmanı
ÖNSÖZ
1. Mart 1971 tarihinden beri Farsça Uzmanı olarak görevli bulundu-
ğum ilâhiyat Fakültesi'nde okuma dersleri arasında Farsça gramer der-
sini vermeye çalıştım . Fakat, Farsça'ya ayrılan ders saatlerinin azlığı
dolayısıyla gramerin tamamı öğrencilere verilememiştir.
Hem okutulmasına zaman kalmayan derslerin verilmesi, hem de
öğrencilerin isteği üzerine, bugünkü Farsça'nın gramerine uygun olarak
ve aşağı yukarı Farsça gramerinin bütün kısımlarını ihtiva eden bir
Farsça Dilbilgisi (,- hazırladım.
Kitabın fihristinden de anlaşılacağı üzere, bu kitabı yazarken
dilbilgisi yazarı TÜRK ve İRAN'lı hocaların kitaplarından ve Sayın
Prof. Dr. Meliha Ambarcıoğlunun notlarından faydalandım.
Bu kitabın Farsça okuyan öğrencilere öğrenimleri sırasında ve
mezuniyet sonrası çalışmalarında, ayrıca, Farsça'ya ilgi duyanlara yar-
dımcı olacağına kaniyim.
Eylül 1971 (cid:9) Dr. ismâil BANGİ
Dil ve Tarih - Coğrafya ve ilâhiyat
fakülteleri Farsça Uzmanı
3
SUNU Ş
Farsça denen İran dili ile biz türklerin ilişkisi çok eskidir. Bir
kere orta ve batı Asyada oturduğumuz sıralarda iranıllarla batı komşu-
larımız olarak uzun yıllar birlikte yaşadık. Gaznelilerden başlayıp Sel-
çuklu türkleri, Ak ve Kara Koyunlu türkleri, Bu ortak ya şantt dahil
uzun yüzyıllar Sürmüştür.
Bu türk devletleri, özellikle Selçuklular, orta ve bat ı Asyada yaşıyan,
Kırgız, Oğuz, Özbek, daha sonra Çağatay vesaire gibi türlü leh-
çelerle konuşan türk halklarından oluştuklarından, o zaman, tek lehçe
halinde, edebi ürünlerle bürokrasi ve diplomasi dili olarak gelişmiş bu-
lunan farsçayı, resmi haberleşme dili kabul ettiler. Bu durum, Selçuklu
türkleri Anadoluya girip burayı yurt edindikten sonra da 1277 yılına
dek sürüp gitti. Yani farsça, Anadolu Selçuklulart Sarayı'nda bürokrasi
ve diplomasi dili olarak kullanıldı.
1277 de Karaman Beyi Mehmet Bey, bütün i şlemlerde, yazışmada
ve medreselerde türkçenin tek dil olarak kullanılacağını ilan edip bu em-
rini sıkı sıkıya ve titizlikle uyguladt. Ama farsça ülkede, uzun y ıllar
kullanılmış ve bu dilde bir çok eser yazılmış olduğundan medreselerde
yabancı dil olarak arapça yanında okutulmakta devam edildi, bu yollarla
dilimize bir çok farsça kelime geçmi ş oldu. Bu farsça kelimeleri ve ibareleri
aydınlarımız ve şairlerimiz bol bol kullandılar. Şairlerin ve aydınların,
türkçe yanında arapçayı ve farsçayı bilmeleri âdeta zorunlu gibi idi. Şa-
irlerimiz yazdıkları türkçe divanlarına küçük birer arapça ve farsça divan
(divançe) eklemezlerse divan şairi sayılmıyorlardt.
Bu türkçe farsça ilişkilerine enteresan bir misal, Şah İsmail Safavi
ile Osmanlı imparatoru Yavuz Sultan Selimin durumudur. Şah İsmail,
İran hilkümdarı olduğu halde şiirlerini türkçe yazmış, Yavuz Sultan
Selim Türk hükümdar ı olduğu halde farsça divan yazmıştır.
5
Farsçanın türk okullarında okutulması yirminci yüzy ılın ilk çeyreği
sonuna yani aşağı yukarı latin albabesini kabul edişimize kadar sürdü.
Bu nedenlerle ve türk tarihi başta olmak üzere tarihimiz ve kültürümüzle
ilgili bir çok eserin yazılmış olduğu bu dilin, iliihiyat, edebiyat ve tarih
öğretimi yapan yüksek öğretim kurumlarımızda okutulması çok faydalı,
hatta zorunludur. Üstelik, yabancı diller içinde bizim için öğrenilmesi en
kolay olan bir dildir. Çünkü, sentaks ve gramer bakımlarından bize en
yakın olanıdır, bu yüzden öğrenilmesi oldukça kolaydır. Farsçayı Fakül-
temizde okutmakla görevlendirildiğim yedi yıla yakın bir sürede-haftalık
ders programı iki sınıfta altı saati geçmediği halde-öğrencilerim üzerinde
bunu yakından müşahede ettim.
Fakültemizde bir yıldan artık bir süredir farsça dersini üstün bir
çalışmkanlık ve başarı ile vermekte olan ve bütün öğretim üye ve yardım-
cıları tarafından sevilen, sayılan Dr. İsmail Bangi, 1971 Eylül ayında
öğrencilerimiz ve bu dille ilgilenen kişiler için "Farsça Dil Bilgisi" adı
ile bir kitap hazırladığını ve bunun, Iran şahlığının kuruluşunun 2500.
yıldönümü merasimi günlerinde basılmış olmasını arzu ettiğini bildirdi.
Dost, komşu ve kardeş inan halkının büyük önem verdiği bu törene
bizim de bir katkımız olması düşüncesi ile bu isteğini sevinçle karşıladım.
Yazarın ve Fakültemin ortak arzusu olan bu eserin basımı işi,mali
ve idari güçlükler yüzünden maalesef vaktinde yeti ştirilemedi. Ama gene
de dört beş aylık bir gecikme ile gerçekleşmiş olması bizleri sevindirdi.
Böyle güzel bir eser hazırlamış olmasından dolayı Dr. İsmail Bangiyi
tebrik eder, bu yolla türk kültür hayatına katkıda bulunmasından dolayı
teşekkürlerimi sunarım.
Prof. Dr. Neşet Çağatay
A. Ü. Ilâhiyât Fakültesi Dekanı islâm Tarihi
Kürsüsü Kürsü Profesörü
6
IÇINDEKILER
Sahife
A— 1) Önsöz (cid:9) 3
2) Sunuş (cid:9) 5
B— 1) Isim (cid:9) 17
2) Sıfat (cid:9) 26
3) Kinâye (Zamir) (cid:9) 33
4) Aded (cid:9) 42
5) Fiil (cid:9) 49
6) Kayd (Zarf) (cid:9) 78
7) Huri:1'M izâfe (cid:9) 82
8) Hurûf-i rabt (cid:9) 85
9) Esvât (Önlem) (cid:9) 88
C— Cümle kuruluşu ve tahlili (cid:9) 90
D— Mastarlar ve sözlük (cid:9) 97
Bibliyografya (cid:9) 119
7
DESTUR-İ ZEBAN-İ FARSİ
FARSÇA GRAMER
1— Bugünkü Farsça İran'ın en eski dili, Pehlevi ve Deri lisan-
larından meydana gelmiştir.
2— Her dilde olduğu gibi Farsçada da yazı yazmak ve konuşmak
için kelimeler kullanılmaktadır. Bu kelimeler de alfabedeki
harflerden teşekkül eder.
3— Farsçada otuzüç harf vardır.
T(cid:9) F (cid:9) F (cid:9) T(cid:9) F (cid:9) F
Telâffuz (cid:9) Telâffuz Harfler (cid:9) Telâffuz Telâffuz (cid:9) Harfler
elif (cid:9) ,..:411 (cid:9) I (cid:9) sad (cid:9) .5 La, (cid:9) u<>
hemze (cid:9) k:..1. (cid:9) ( 1 ) ' (cid:9) zad (cid:9) l...;, (cid:9) ,..1,'
be (cid:9) L> (cid:9) L, (cid:9) ta (cid:9) I:. (cid:9) .1,
pe (cid:9) T(cid:9) za (cid:9) 1.I; (cid:9) 1;
te (cid:9) ,_.., (cid:9) `ayn (cid:9)
<5``(cid:9) t.
,.., (cid:9)
se (cid:9) ,.'.. (cid:9), gayn (cid:9)
':',. (cid:9) I
cim fe (cid:9) ,...:,
r'r (cid:9) C
çe (cid:9) gaf (cid:9) ,...,1; (cid:9) ci
I./e' (cid:9) kaf (cid:9) ,._:, IS (cid:9) S
C (cid:9) C (cid:9)
be ( X ) (cid:9) gaf (cid:9) ,...31r (cid:9) ,±.r
C (cid:9)
dal (cid:9) JI.b (cid:9) > (cid:9) lam (cid:9) r'r (cid:9) J
zal (cid:9) JI; (cid:9) .:) (cid:9) mim (cid:9)
r(cid:127) (cid:9) I°
re (cid:9) nun (cid:9) ,,.; (cid:9) ,...)
J(cid:9) J(cid:9)
ze (cid:9) J (cid:9) J (cid:9) vay (cid:9) it J(cid:9) J
,.)
je (cid:9) '') (cid:9) he (güzel he) . —k. (cid:9) e — (cid:127)
sin. (cid:9) i(cid:9) ,...,". (cid:9) ye (cid:9) ,..s (cid:9) (.5
şin.(cid:9) gir=
9
(cid:9)(cid:9)(cid:9)(cid:9)(cid:9)(cid:9)
4— (cid:9) Elif ile hemzenin° farkı şudur:
Hemze kelimenin başında gelir ve elif şeklinde yazıhr
Örnek: j.I (Bulut) ve (cid:9) (Gözyaşı) kelimelerinde oldu-
ğu gibi.
Elif ise sadece kelimenin ortasında ve sonunda gelir.
Örnek: 1)1, (İsim), yU (Üst) ve (cid:9) (Bilgin)
5— (cid:9) Yukarıda göstermiş olduğumuz otuzüç harften sekizi Arap
dilinden Farsça'ya girmiştir: Se ( (cid:9) Ha (c), Sad (cid:9) Zad
Ta ( ), Za ( ), 'Ayn (I) ve Gaf ( ).
6— (cid:9) Farsça'ya harfler birleşip birleşmemelerine göre iki kısma
ayrılırlar. Kendisinden önceki harflerle birleşen fakat kendi-
sinden sonraki harflerle birleşmeyen harfler 7 tanedir: — — I
J — (cid:9) — (cid:127)
Örnek: 1— (isim) (cid:9) — 1;b (cid:9) (Bilgili)
2— (Alim) — (Meydan)
3— (Zevk) — Sı tS" (Kağıt)
4— (İsim) — >>ly (cid:9) (Kardeş)
5— iı1;.; (Kadınlar) — (cid:9) (Yeşillik)
6- 411'.) (İsim) — (cid:9) y a (İsim)
7— (Vali) — j; (Taze)
Diğer harfler ise gerek kendisinden evvel ve gerekse kendisin-
den sonra gelen harflerle birleşirler.
Örnek: (cid:9) (İyi) — a, (Kötü) — (cid:9) (Sadık) (cid:9) (Mem-
nun) ve (cid:9)
7— Hemze ile elif kelimenin başında birleştiği takdirde birisi elif
şeklinde yazılır diğeri ise med dediğimiz şu ( ) uzatma işa-
reti onun üstüne konur.
Örnek: (cid:9) T (Ateş), yT (Su), (cid:9) (Güneş ışığı) ve ,51.--T
(Gök).
8— (cid:127) - 1; (cid:127) io (cid:127) (cid:9) (cid:127) (cid:9) z . I Harfleri dışında kalan harfler
kelimenin başında ve ortasında küçük harfler ile yazılırlar.
Adı geçen harflerin yazılışlarını şu şekilde gösterebiliriz:
1 Farsçada hemze kelimenin basında gelir hareke kabul eder. Elif ise her zaman sâkindir.
10
a-
r
J
r
( (cid:9) ve ( (cid:9) harfleri aslında üç dişlidir. Birleştikleri zaman
üç dişle gösterilmelidirler. Büyük harf yazıldığı zaman sondaki
diş diğer iki dişe nazaran daha çukur ve daha geniş yazılı!.
Örnek: (cid:9) .1,1 (Temel) ve ‘1 (cid:9) (Veremli).1
Bir kelimede iki Sin harfi, iki Şin veya bir Sin ile bir Şin bir-
leştirilmek istendiğinde bunlardan birisi dişli diğeri düz olarak
yazılması uygundur, bu ise tamamen dişlerin karıştırılması ile
ortaya çıkacak güçlükleri önlemek içindir.
Örnek: (cid:9) s (Dağıtmak-Kırmak), (cid:9) (Altı) ve ,.;—.43
(Oturmak).
Ancak 'ayn ( L), gayn ( L) ve he (J.) harflerinin kelimenin ba-
şında, ortasında ve sonunda aldığı şekiller ayrı ayrıdır:
(L Ğ.- (cid:127)) (cid:9) (cid:127) j° )
Örnek: A— 11.0 (Bilgili) — (cid:9) (maıum) — (cid:9) (Hırs)
(Tarla)
r
B— (Keder) — . (Kederli) — 11.; (Yetişmiş)—
(Bahçe)
C— — 19A, (Hava) — (cid:9) (Şefkatli) — 411;
(İnleyiş) — el. (Ay)
9— Farsça'da bütün harfler kelime sonunda büyük harf olarak
yazıhr: (cid:9) (Elbise) — ?lz.S.- (Kitap) — (cid:9) (Ilim)
10— Harekeler ( (cid:9) ).
Farsça'daki bütün harfler Türkçe'deki sessiz harfler gibidir.
Bu harfleri okuyabilmek için onların üzerine hareke koymaya
mecburuz. Harekeler iki kısma ayrılır : kısa harekeler
( ) ve uzun harekeler ( ).
1 Sin ve şin harflerinin dişsiz şekilleri:
a) ,,„, _>.
b)
11
(cid:9)(cid:9)(cid:9)
a— Kısa harekeler şu şekilde yazılır çizgiyi harf
olarak kabul ettiğimizde çizginin üstünde kalan ha-
rekeler Türkçe'deki a, e ve o, ö seslerine, altında
kalan hareke ise e ve i sesine yakın bir ses ifade eder.
Aşağıdaki örnekler bu harekelerin Farsça'daki seslerini
daha güzel açıklamaktadır:
1— ..r5-1 (Ekber) (cid:9) (Ehmed)1
2— Sa ,I (Ördek) (cid:9) (Osman)
3— (Besyar).2 (cid:9) — C.,1 (cid:9) (Karevan)3
Bu harekelerden harfin üzerine konulan düz işaret (Ekberde
olduğu gibi) Farsça'da Zeber (i;) Arapça'da Fetha, altına
konulan düz işarete (Besyarda olduğu gibi) Farsça'da Zir ( J;)
ve Arapça'da Kesre ve harfin üzerine konulan küçük vay şek-
lindeki harekeye (Ördekte olduğu gibi) Farsça'da Piyş
ve Arapça'da Zamme denilmektedir.
b— Alfabenin 33 harfinden üçü olân elif, vay ve ye ( Ls . 9 . I )
harfleri diğer harflerin sonuna eklendiğinde uzun hare-
keleri meydana getirir ve o harflere A (T), U ( ve İ (
seslerini verir."'
Örnek:
rj I j 19 I; b (cid:9) 1
19 t; (cid:9) Y Ir Iç 1; 1;
91=;. (cid:9) 9-(cid:127)° (cid:9) i^" 9 I Jj 9 J(cid:9) ..9;(cid:9) ii (cid:127) J
.; J' 9J(cid:9) .); J; Sc JP
c_s" (cid:9) (51) (cid:9) L5.2 (cid:9) c.S.) (cid:9) (5-5 (cid:9) ,5".— (cid:9) ı3 (cid:9) c3 (cid:9) c3 (cid:9) ı3 (cid:9) L51 (cid:9) (cid:127) LS
Şunu da hemen ifade edelim ki bütün harfler hem üç kısa
ve hem de üç uzun hareke ile seslendirilebilirler:
L3 _9? j1 (cid:9) lı (cid:9) 31 ,1
L (cid:9) ) y 1.1
1 İsim (cid:9) — 2- Çok (cid:9) 3— Kervan
4 Uzun Harekeler bütün harflerle birleştiğinde uzun ünlü sesler meydana çıkar. Bu uzun
sesler birçok Farsça kelimenin temel hecelerini teşkil ederler.
12
