Fârâbîde-siyaset-felsefesi-kaynakları-ve-etkileri-doktora-tezi

307 Pages·2009·2.11 MB·Turkish

A
D
N
A
N
A
Y T.C.
A
MARMARA ÜNİVERSİTESİ
Z

SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
İLAHİYAT ANA BİLİM DALI
FELSEFE VE DİN BİLİMLERİ BİLİM DALI

F
Â
KR
AÂ
YB
NÎ
A’ D
KE
L
S
A
İ
RY
I A
VS
EE
T
E
TF FÂRÂBÎ' DE SİYASET FELSEFESİ
KE
İL KAYNAKLARI VE ETKİLERİ
LS
EE
RF
E
İ Doktora Tezi
S
İ

F
E
L
S
E
F İ
EL
A
V
H
E
İ
DY
İA ADNAN AYAZ
NT
B A
İLN
İA
M B
Lİ
EL
RİM
İ
B
D
İLA
İL
MI

D
A
L
I

İ
st
a
n
b İstanbul, 2008
u
l
,

2
0
0
8
T.C.
MARMARA ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
İLAHİYAT ANA BİLİM DALI
FELSEFE VE DİN BİLİMLERİ BİLİM DALI

FÂRÂBÎ' DE SİYASET FELSEFESİ
KAYNAKLARI VE ETKİLERİ

Doktora Tezi

ADNAN AYAZ

Danışmanı; Prof. Dr. MUSTAFA ÇAĞRICI

İstanbul, 2008

İÇİNDEKİLER

İÇİNDEKİLER……………………………………………………………………. i
KISALTMALAR………………………………………………………………….. iv
GİRİŞ……………………………………………………………………………… 1

BİRİNCİ BÖLÜM

GENEL OLARAK SİYASET KAVRAMININ TANIMI
TARİHSEL SÜREÇTE SİYASET FELSEFESİ
VE AHLAK KAVRAMIYLA İLİŞKİSİ,
FÂRÂBÎ’NİN SİYASET FELSEFESİNİN
KAYNAKLARI, TEMELLERİ

1.1 KAVRAM……………………………………………………………………… 9

1.1.1 - Etimolojik Olarak Siyaset Kavramı………………………………… 9

1.1.2 - Tarihsel Süreçte Siyaset Felsefesi ve Ahlak Kavramıyla İlişkisi…… 10
1.1.3 - Fârâbî’nin Anlayışı Bağlamında Felsefe, Siyaset ve Mutluluk Kav-
ramlarının Analizi…………………………………………………… 13
1.1.4 - Siyasetin Varlık Nedeni Olarak Mutluluk ve Felsefenin İktidarı…… 20

1.2 FÂRÂBÎ’NİN SİYASET FELSEFESİNİN KAYNAKLARI………………. 34
1.2.1 - Genel Açıklama …………………………………………………….. 34

1.2.1.a - Eflatun …………………………………………………….. 36
1.2.1.b – Aristo……………………………………………………… 38
1.2.1.c - Yeni-Eflatunculuk…………………………………………. 43
1.2.1.d - İslâm (Siyaset Düşüncesinin Fıkıh Literatüründeki
Siyaset Düşüncesiyle Ne Ölçüde Uyuştuğu / Uyuşmadığı… 47

1.3 FÂRÂBÎ’NİN SİYASET FELSEFESİNİN TEMELLERİ………………….. 59
1.3.1 - Psiko-Sosyal Temeller……………………………………………….. 59
1.3.1.a - İnsanın Psikolojik ve Sosyo Politik (Medenî) Tabiatı……… 59
1.3.1.b - Erdemli ve Erdemsizlik Açısından Toplum Türleri……….. 65
1.3.1.c -Ulusların Birbirinden Farklılığı ve Nedenleri……………… 78

1.3.2 -Metafizik Temel……………………………………………………… 81
1.3.2.A - İlahî Boyut………………………………………………… 84
1.3.2.A.a – Tanrı…………………………………………….. 84
1.3.2.A.b - Tanrı’nın Bilinebilirliği………………………… 87
1.3.2.B - Kozmolojik Boyut………………………………………… 91

i
İKİNCİ BÖLÜM

ERDEMLİ DEVLET / TOPLUM, TEMEL ÖZELLİKLER, EĞİTİM
FELSEFESİ, ERDEMLİ DEVLETİN EN ÖNEMLİ KURUMU,
BAŞKANIN YETKİLERİ, ŞİİLİK VE FÂRÂBÎ, BİR
MUKAYESE, SİYASET DÜŞÜNCESİNİN
REALİST-ÜTOPİK OLUŞU,
DİN-FELSEFE İLİŞKİSİ

2.1 ERDEMLİ DEVLET VE ERDEMLİ TOPLUM …………………… 100
2.1.1 – Tanım………………………………………………………... 100
2.1.2 - Erdemli Devletin Tabiatı …………………………………… 102
2.1.3 - Erdemli Devletin Sosyal Yapısı …………………………… 106
2.1.4 - İş Bölümü ………………………………………………….. 110
2.1.5 - Sosyal Sınıflar……………………………………………… 112

2.2 ERDEMLİ TOPLUMUN TEMEL ÖZELLİKLERİ ………………... 117

2.2.1 - Mutluluğa Giden Yol: Dört Erdem…………………………… 117
2.2.1.A - Genel Açıklama…………………………………….. 117
2.2.1.A.a - Nazarî Erdemler…………………………... 118
2.2.1.A.b - Fikrî Erdemler…………………………….. 121
2.2.1.A.c - Ahlakî Erdemler…………………………… 122
2.2.1.A.d - Amelî Erdemler……………………………. 123
2.2.2 - Bilgi Toplumu / Erdemli Devletin Halkının Bilmesi
Gerekenler……………………………………………………… 124
2.2.2.1 - Erdemli Devletin İdeolojik Boyutu…………………… 129
2.2.3 – Ahlâk…………………………………………………………… 131
2.2.4.a - Genel Açıklama……………………………………… 131
2.2.4.b - Maddeden Kurtulmaya, Erdemleşmeye ve
Mutluluğa Giden Yol Olarak Ahlâk ………………… 136
2.2.4.c - Hayır ve Şer…………………………………………… 139
2.2.4.d - Ahlâk Kesbî midir, Fıtrî midir?..................................... 141
2.2.4.e - Ahlakîliğin Ölçüsü: Orta Yol…………………………. 143
2.2.4.f - Bilgi-Eylem Bütünlüğü: Düşünce- Davranış
Birliği…………………………………………………. 146
2.2.4 - Sevgi ve Adalet………………………………………………… 150

2.3 FÂRÂBÎ’NİN EĞİTİM ANLAYIŞI ……………………………………. 158
2.3.1 - Genel Açıklama………………………………………………… 158
2.3.2 – Tanım…………………………………………………………… 162
2.3.3 - Erdemli Toplumun Epistemolojik Sınıflandırılması:
Seçkinler (Havas) ve Halk (Avam, Cumhur)…………………… 163
2.3.4 - Eğitim-Öğretimde Yöntem Problemi ………………………….. 166

ii
2.4 ERDEMLİ DEVLETİN EN ÖNEMLİ KURUMU …………………….. 169
2.4.1 - Erdemli Devletin Başkanı ……………………………………… 169
2.4.1.a - Siyasal Otorite ve Felsefe…………………………….. 174
2.4.2 - Başkanın Konumu ve Yönetim Sisteminin Tabiatı…………….. 177
2.4.3 - Başkanın Özellikleri……………………………………………. 179
2.4.4 - Erdemli Devletin Kurucu Başkanı ( İlk Başkan,
Filozof ve Peygamber)…………………………………………. 187
2.4.5 - Nübüvvet Teorisi ve Politik İçeriği ……………………………. 190
2.4.6 - İkinci Yöneticiler……………………………………………….. 201

2.5 BAŞKANIN YETKİLERİ ……………………………………………….. 206
2.5.1 - Hukukî Yetkileri………………………………………………… 206
2.5.1.a - Yasama Fonksiyonu Yetkisi …………………………. 209
2.5.1.b - Yargı Fonksiyonu Yetkisi ……………………………. 213
2.5.1.c - Yürütme Fonksiyonu Yetkisi…………………………. 215
2.5.2 - Savaş ve Cihat………………………………………………….. 216
2.5.3 - Başkanın Ekonomiyle İlgili Otoritesi ………………………….. 219

2.6 ŞİİLİK VE FÂRÂBÎ ……………………………………………………… 222

2.7 EFLATUN’UN CUMHURİYETİ İLE FÂRÂBÎ’NİN
ERDEMLİ DEVLETİ: BİR MUKAYESE …………………………….. 228

2.8 SİYASET DÜŞÜNCESİNİN REALİST VE /VEYA
ÜTOPİK OLUŞU ………………………………………………………… 232

2.9 ERDEMLİ DEVLETTE DİN-FELSEFE İLİŞKİSİ ……………………. 238

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

ERDEMLİ OLMAYAN DEVLETLERİN
SINIFLANDIRILMASI, ETKİLER

3.1 – GENEL AÇIKLAMA ………………………………………………… 249
3.1.1 - Bilgisiz (Cahil) Devlet………………………………………….. 251
3.1.1.A - Bilgisiz (Cahil) Devletlerin Halkının Görüşleri …….. 252
3.1.1.A.a - Diyalektik Oluş Teorisi …………………….. 253
3.1.1.A.b - Hayat Mücadelesi Teorisi ………………….. 254
3.1.1.A.c - Üstün İnsan Teorisi ………………………… 254
3.1.1.A.d - Himaye Tedbiri Teorisi ……………………. 255
3.1.1.A.e.- Ekonomik Endişe Teorisi ………………….. 255
3.1.1.A.f - Kuvvet ve Hakimiyet Teorisi ………………. 255
3.1.1.A.g - Sevgi ve Irk Teorisi ………………………… 256
3.1.1.A.h - Lider Teorisi………………………………… 257
iii
3.1.1.i - Toplum Sözleşmesi Teorisi…………………….. 257
3.1.1.j - Kültür Teorisi ………………………………….. 257
3.1.1.k- Coğrafya Teorisi ……………………………….. 257
3.1.1.l - Tarih Teorisi …………………………………… 258
3.1.1.m- Tabiî Adalet Fikrinin Hakimiyeti ……………… 258
3.1.1.n - Dindarlık Anlayışı (Huşu)……………………… 259
3.1.1.B Bilgisiz Cahil Devlet Çeşitleri………………………….. 261
3.1.1.B.a - Zorunluluk (İhtiyaç) Devleti………………… 261
3.1.1.B.b - Zenginlik / Kötü / Değiştirici ( Beddale,
Nezzale) Devlet……………………………… 261
3.1.1.B.c - Bayağı ve Alçak Devlet…………………….. 263
3.1.1.B.d - Şeref (Kerame) Düşkünü Devlet……………. 264
3.1.1.B.e - Zorba (Tagallüb) Devlet…………………….. 264
3.1.1.B.f - Demokratik-Özgür Devlet (el-Medînetü’l-
Cemaiyye)……………………………………. 265

3.1.2 - Fasık Devlet (el-Medînetü’l-Fazıla)…………………………….. 270
3.1.3 - Değiş(tiril)miş Devlet (el-Medînetü’l- Mübeddele) ……………. 270
3.1.4 - Sapkın Devlet (el-Medînetü’l-Dalle)……………………………. 271

3.2 – TÜREDİLER (en-Nevabit) …………………………………………… 274
3.2.1 - Fırsatçılar (Mütekannisûn)……………………………………… 275
3.2.2 - Yanlış Yorumlayanlar (Muharrifûn)……………………………. 275
3.3.3 - Anlayışsızlar (Mârika)………………………………………….. 275
3.3.4 - Sahteciler (Muzeyyifûn)………………………………………… 275
3.3.5 - Kara Cahiller (el-ağmaru’l-Cühhâl)…………………………….. 276
3.3.6 - Hayvan Düzeyinde Olanlar (el-Behîmiyyûn)…………………… 276

ETKİLER ……………………………………………………………………. 278

SONUÇ ……………………………………………………………………….. 283

KAYNAKÇA ..................................................................................................... 289

iv
KISALTMALAR

a.g.e. : Adı Geçen Eser

a.g.m. : Adı Geçen Makale

AÜİFD. : Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi

AÜİFY. : Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları

c. : Cilt

çev. : Çeviren

Der. : Derleyen

DİA. : Diyanet İslâm Ansiklopedisi

DTCFD. : Dil Tarih Coğrafya Fakültesi Dergisi

Ed . : Editör

İÜEFY. : İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakülte Yayınları

İÜY. : İstanbul Üniversitesi Yayınları

KTBY. : Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları

MEB. : Milli Eğitim Bakanlığı

MEBY. : Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları

MÜİFV. : Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı

nşr. : Neşreden

s. : Sayfa

ss. : Sayfa Sayısı

ter. : Tercümesi

TDVY. : Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları

thk . : Tahkik Eden

yay. : Yayınları
v
GĐRĐŞ

ĐÇERĐK VE YÖNTEM

A - ARAŞTIRMA KONUSUNUN ÖNEMĐ

Hz. Muhammed (sav)’in kendisine Cebrail vasıtasıyla Allah tarafından
ulaştırılan ve tarihî sürecin değişmesinde ve yönlendirilmesinde çok önemli olduğuna
inanılan vahyin oluşturduğu Đslâm, tarihsel gerçeği bakımından aynı anda hem din, hem
de devlet idi. Zira insanın hem dünya hem de ahiret hayatındaki mutluluğunu
hedefleyen Đslâm toplum, devlet ve siyaset olmaksızın tam olamazdı. Dolayısıyla
müslümanlar söz konusu kavramlarla, yani toplum, devlet, siyaset kavramlarıyla; hatta
buna ilim, erdem ve ahlâk kavramlarını da ilave edersek, bütün bu olgularla Hz.
Peygamberle başlayan süreçte, çok erken dönemlerde tanışmış oldular.

Đtikadî ve fıkhî konularda olduğu gibi, çağdaş anlamda yasama, yürütme ve yargı
otoritesinin de tek yetkili kaynağı olan Hz. Peygamberin vefatıyla başlayan süreçte,
müslümanların yüz yüze geldikleri ilk problemin genel anlamda yönetimle, özel
anlamda lider profiliyle ilgili olması, Đslâm hukukçularının ve kelamcılarının yanı sıra,
filozofların da bu konularda fikir yürütmelerine kaynaklık etmiştir. Bu bağlamda, diğer
filozoflar gibi müslüman filozoflar da, siyasal problemlere ve çözümlerine, kendi felsefî
sistemleri içinde yer vermek suretiyle insanlık kültürüne geniş bir payla katkıda
bulunmaya çalışmışlardır. Araştırma konumuz olan Fârâbî (öl. 950) için bu katkının ana
referanslarından biri, eski Yunan’ın ve özellikle de Eflatun (427-347) ve Aristo’nun
(384 – 322) felsefî mirasının özümsenmesi ise, diğeri de kapladığı daha geniş bir alanla
Đslâm dinidir. Dolayısıyla Fârâbî’nin, reel politik şartların verilerini de kullanarak ilk
defa, Eflatun ve Aristo’nun siyasî fikirleriyle Đslâm’ın temel öğretilerini uzlaştırarak
kendine özgü bir siyaset felsefesi geliştirdiği anlaşılmaktadır.

Gerek klasik dönemde ve gerekse çağdaş dönemlerde sosyal bilimlerin en
önemli alanı olan siyaset üzerine yapılan çalışmalarda, Đslâm düşüncesinde ilk siyaset
filozofu olan Fârâbî’nin geçmişte hep referans alınmış olması, günümüzde yapılan ve
bundan sonra yapılacak olan çalışmalarda da onun önemini artırdığına inanmaktayız. Bu
açıdan, özellikle son yıllarda, üstelik ilâhiyat sahasında sosyal bilimler ve siyaset
üzerine yapılan araştırma ve tahlillere az da olsa bir katkı olması bakımından bu
çalışmanın önemli olduğu kanaatindeyiz.

B - ARAŞTIRMADA ĐZLENEN YÖNTEM

Bir mutluluk filozofu olarak kabul edilen Fârâbî’nin genel anlamda felsefesini
ortaya koyarken, araştırmacıya işin özünde siyasî endişelerden kaynaklanan bir
yaklaşım sergilediği izlenimi vermektedir. Zira kendi çağının çözüm bekleyen siyasal
olayları üzerine fikir yürütmelerinin arka planında, yerellikten çıkıp felsefî formda
evrensellik düzeyine ulaşan ana ilkeler üretme niyetinin yattığı anlaşılmaktadır.
Dolayısıyla Tanrı-insan-evren üçlüsünü tanımak ve bu üçlünün birbiriyle olan ilişkisini
doğru bir şekilde kavramak, hem genelde onun felsefesinin, hem de özelde siyaset
felsefesinin özünü oluşturmaktadır. Bu çerçevede filozofumuzun siyaset teorisini
incelemekle, onun bir bütün olarak felsefesini incelemenin eş değer olduğu kanaatine
varılabilir. Dolayısıyla Fârâbî’nin siyasete ilişkin görüşlerini tüme varım yöntemiyle
onun genel felsefesinden derleyerek fotoğraf karesinde birleştirmeye çalıştık.

“Her toplum kendi filozofunu yetiştirir” anlayışından hareketle, Fârâbî’nin siyasî
nazariyesini besleyen unsurlardan biri olarak, yaşadığı çağın reel politik durumuna yer
yer değinmeye çalıştık. Genel olarak “siyaset bilimi”, ve “siyaset felsefesi”ne dair
eserlere ilişkin okumaların kazandırdığı formasyonun katkısıyla, Fârâbî’nin siyaset
üzerine olan eserlerini tek bir metin halinde tasavvur ederek, onun siyasî görüşlerini
tahlilî ve yorumsamacı bir metotla ele aldığımız dikkatten kaçmayacaktır. Bu yaklaşım
tarzında, Fârâbî’nin kendi siyasî içerikli eserleri temel alınmakla birlikte, bir de, gerek
makale, gerek sempozyum ve gerekse müstakil olarak filozofumuzla ilgili yazılan ikinci
elden eserler de değerlendirmeye tabi tutulmuştur.

Eflatun’un “Devlet” ve “Yasalar”ı ile Aristo’nun “Ahlâk”ının ışığında
yorumlanması nedeniyle, Fârâbî’nin siyaset teorisini belirlemeye çalışırken gerek
2