farabi'de ahlak ve ahlak eğitimi

177 Pages·2010·1.15 MB·Turkish

T.C.
ERCİYES ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ

FARABİ’DE AHLAK VE AHLAK EĞİTİMİ

Tezi Hazırlayan
Suat ÇELİKKOL

Tezi Yöneten
Prof. Dr. Hasan ŞAHİN

Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dalı
İslam Felsefesi Bilim Dalı
Doktora Tezi

Şubat 2010
KAYSERİ

T.C.
ERCİYES ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ

FARABİ’DE AHLAK VE AHLAK EĞİTİMİ

Tezi Hazırlayan
Suat ÇELİKKOL

Tezi Yöneten
Prof. Dr. Hasan ŞAHİN

Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dalı
İslam Felsefesi Bilim Dalı
Doktora Tezi

Şubat 2010
KAYSERİ
I
II
ÖNSÖZ

İlk Varlık tüm diğer var olanların İlk Nedeni’dir. O her türlü eksiklikten münezzehtir. O
büyüklük, ululuk, şeref bakımından en yüksek derecede ve varlık mükemmelliği bakımından
en üst mertebededir. Ondan sonra gelen varlıklar, onların tabiatları en üstün mükemmelliğe
erişinceye kadar adım adım yukarıya doğru giderler. Erdemler bu yükselişin araçlarıdır.

Araştırma konusu olarak bu yükselişe aracı olanlardan biri olan erdemleri ve onları edinme
yollarını seçtim. İlk bölümde mutluluğun anlamını, önemini, erdemleri, erdemli eylemin
koşullarını, ikinci bölümde ise Farabi’ye göre öğretimin tanımını, amacını, öğretim
yöntemlerini, eğitimin anlamını, eğitimin amaç ve yöntemlerini araştırdım.

Farabi’yi çalışmamın nedeni, onun bu alandaki yetkinliğindendir. Farabi, gerek ülkemizde
gerekse ülkemiz dışında en çok çalışılan Müslüman filozoflardan biridir. Ancak onun ahlak
eğitimiyle ilgili görüşleri örneğin siyasetle ilgili görüşleri kadar çalışılmamıştır.

Araştırmayı yaparken öncelikle Farabi’nin kendi yapıtlarına başvurdum. Farabi’nin
görüşlerini dilimize aktarırken “Tahsil” de Ahmet Arslan’ın, “Tenbih”, “Fusul” ve
“Siyasetü’l-Medeni”de Hanifi Özcan’ın ve “Mille” de ise Hasan Şahin’in çevirilerinden
yararlandım.

Araştırma konusu oldukça geniş bir alanı kapsamaktadır, bu nedenle de belli noktalarda zayıf
kalmış olabilir. Buna rağmen mütevazı de olsa bu alana bir katkı sağlamasını umuyorum.

Bu çalışmamda desteklerini esirgemeyen başta tez danışmanım Prof. Dr. Hasan ŞAHİN’e ve
aynı şekilde değerli fikir ve eleştirileriyle katkıda bulunan Prof. Dr. M. Zeki DUMAN, Prof.
Dr. Ersoy TAŞDEMİRCİ, Prof. Dr. İbrahim Hakkı AYDIN ve Prof. Dr. A. Kamil CİHAN’a
teşekkürlerimi ve saygılarımı sunuyorum.

Suat ÇELİKKOL
III

ÖZET

Farabi’nin ahlak ve ahlak eğitimi ile ilgili görüşlerinin araştırılması çalışmanın iki ana
bölümünü oluşturmaktadır. Mutluluk ve mutsuzluk, iyilik ve kötülük, seçme ve özgürlük gibi
ahlak felsefesinin temel kavramları yanında erdem ve türleri, erdemli eylemin koşulları
inceleme alanlarını oluşturmaktadır. Öğretim ve eğitimin tanımları, yöntemleri, ahlak eğitimi,
ahlak eğitiminin teknik ve yöntemleri de bu çalışmanın konusudur.

Farabi’nin ahlak ve ahlak eğitimi ile ilgili görüşlerini ortaya koymak amacıyla yaptığımız bu
çalışma bize, gerçek mutluluğun niteliği, ona şansla ulaşılamayacağı, mutluluğa ulaşmada
kişinin taşıdıklarına ek olarak en yüksek mutluluğu elde etmede toplumsal yaşamın zorunlu
bir koşul olduğu sonucuna ulaşma olanağı vermiştir.

Farabi’ye göre öğretim ve eğitimin amacı kuramsal ve ahlaksal erdemleri uluslarda, kentlerde
ve bireylerde meydana getirmektir. Öğretim, uluslar ve kentlerde kuramsal erdemleri varlığa
getirmedir. Eğitim ise uluslarda ahlaksal erdemleri ve uygulamalı sanatları varlığa getirme
yöntemidir. Eğitim işlemsel yetilerden doğan eylemlere alıştırma biçiminde yapılırken,
öğretim sadece sözle yapılır. Kuramsal bilimler ya önderlere ya da hükümdarlara ya da
kuramsal bilimleri korumakla görevli kişilere öğretilmelidir v.b gibi konular da çalışmanın
sonucunda ulaştığımız bulgulardır.

Belirtildiği gibi araştırmanın temel amacı Farabi’nin ahlak ve ahlak eğitimi ile ilgili
görüşlerini araştırmak ve ortaya koymaktı. Ahlak mutluluğun aracıdır. Daha mutlu bireyler
ve daha mutlu toplumlar da ancak bu aracın iyi tanınmasıyla olanaklıdır. Bu amaca yönelik
her bilimsel çalışmanın önemine inandığımız için bu alanda çalıştık.

Araştırmanın yürütülmesi sırasında gerekli olan temel ve yan kaynaklar elde edildi. Farabi’nin
ahlak ve ahlak eğitimi ile ilgili düşünceleri incelenirken bu yapıtların ilgili bölümleri hem
Arapça hem de Türkçe çevirilerinden karşılaştırma yapılarak incelendi. Bunlar üzerinde
anlama, karşılaştırma ve yorumlamalar yapıldı.

Anahtar sözcükler: Farabi, Mutluluk, Erdem, Öğretim, Eğitim
IV
“MORAL OF AL-FARABI AND MORAL TRAİNİNG”

Suat ÇELİKKOL

ABSTRACT

Research on Farabi’s views about morals and moral educatıon forms two main parts of the
study. With the basic concepts of moral philosophy such as happiness and un happiness,
goodness and badness, selection and freedom; virtue and its kinds, conditions of virtuous
actıon make up research areas. The definition and methods of teaching and education are also
matters of this study.

This study we have conducted in order to introduce Farabi’s views on morals and moral
education has enabled us to come to the conclusion that the quality of real happines, that it
cannot be reached by chance, in addition to one’s properties necessary for happiness, social
life is also an essential requirement in order to gain highest level of happiness.

According to Farabi, the goal of teaching and education is to constitute theoretical and
moralisttic virtues in nations, cities and individuals. Teaching is to generate theoretical merits
in nations and cities. However, educatıon is the method of generating moralistic merits and
practical arts in nations. While education is carried out as adjusting to the actions emerged out
of operational faculties, teaching is carried out just orally. Such matters as that theoretical
sciences should be taught either to leaders or emperors or those who are responsible for
preserving theoretical sciences are also the findings we concluded at the end of the study.

As mentioned before, the basic goal of this study was to search for Farabi’s views on morals
and moral education and introduce them. Morals is the means of happiness. More happy
individuls and more happy societies are possible only by being acquainted with this means.
Since we believe in the importance of every scientific study oriented with this aim we have
studied in this field.

The basic and sub resources necessary for conducting the study are obtained. While Farabi’s
view’s on morals and moral education are studied, the related parts of these Works are
V
analysed by comparing Turkish and Arabic versions. Understanding, comparing and
interpretations are made on those Works.

Key words: Farabi, Happiness, Virtue, Teaching, Education
VI
İÇİNDEKİLER

ONAY...................................................................................................................................I
ÖNSÖZ................................................................................................................................II
ÖZET...................................................................................................................................III
ABSTRACT.........................................................................................................................IV
İÇİNDEKİLER....................................................................................................................VI
KISALTMALAR..................................................................................................................X

1. GİRİŞ

1.1. Tezin Konusu................................................................................................................2
1.2. Tezin Amaç ve Önemi..................................................................................................3
1.3. Konu İle İlgili Yapılan Çalışmalar...............................................................................4

2. GENEL BİLGİLER

2.1. İlkçağ Ahlak Anlayışına Genel Bir Bakış....................................................................7
2.1.1. Sokrates’in Ahlak Anlayışı.................................................................................7
2.1.2. Eflatun’un Ahlak ve Eğitim Anlayışı.................................................................10
2.1.2.1. Eflatun’un Ahlak Anlayışı......................................................................10
2.1.2.2. Eflatun’un Eğitim Anlayışı.....................................................................12
2.1.3. Aristoteles’in Ahlak ve Eğitim Anlayışı............................................................14
2.1.3.1. Aristoteles’in Ahlak Anlayışı.................................................................14
2.1.3.2. Aristoteles’in Eğitim Anlayışı...............................................................15
2.1.4. Epikouros’un Ahlak Anlayışı.............................................................................17
2.1.5. Stoa Ahlakı..........................................................................................................18
2.2. Immanuel Kant’ın Ahlak Anlayışı..............................................................................20
2.3. Emile Durkheim’in Ahlak Anlayışı............................................................................22
2.4. Bertrand Russell’in Ahlak Anlayışı............................................................................25
VII

3. YÖNTEM

3.1. Tezin Yöntemi.........................................................................................................27

4. BULGULAR VE YORUMLAR

4.1. FARABİ’DE AHLAK.............................................................................................28
4.1.1. Ahlak Felsefesinin Kavramsal Çerçevesi........................................................28
4.1.1.1. Mutluluk ve Mutsuzluk.......................................................................30
4.1.1.2. İyi ve Kötü...........................................................................................45
4.1.1.3. Seçme ve İrade....................................................................................49
4.1.1.4. Özgürlük..............................................................................................53
4.1.2. Ahlakın Öznesi Olarak İnsan................................................................................55
4.1.2.1. Akıl ve Ahlak............................................................................................60
4.1.2.2. İstek ve Ahlak...........................................................................................64
4.1.3. Erdemler.................................................................................................................67
4.1.3.1. Erdem ve Eylem.........................................................................................69
4.1.3.2. Erdem Türleri ..............................................................................................71
4.1.3.2.1. Kuramsal Erdemler.......................................................................72
4.1.3.2.2. Düşünsel Erdemler........................................................................74
4.1.3.2.3. Ahlaksal Erdemler........................................................................79
4.1.3.2.4. Sanatsal Erdemler ........................................................................84
4.1.4. Erdemli Eylemin Koşulları.....................................................................................88
4.1.4.1. İyi Ayırt Etme...............................................................................................88
4.1.4.2. Gönüllülük....................................................................................................90
4.1.4.3. Alışkanlık......................................................................................................91
4.2. FARABİ’DE AHLAK EĞİTİMİ...............................................................................95
4.2.1. Ahlak Eğitiminin İmkânı .................................................................................95
4.2.1.1. Eğitimin Tanımı.....................................................................................95
4.2.1.2. Ahlak Eğitiminin Tanımı.......................................................................96
4.2.1.3. Ahlakın Tanımı ve Çeşitleri...................................................................96
4.2.1.4. Ahlakın Değişebilirliği ..........................................................................98
4.2.1.5. Ahlak İlminin Felsefi İlimlere İçindeki Yeri......................................... 99