evde bakım hizmeti sunan aile bireyi bakıcıların moral ve manevi değerlerinin başaçıkmadaki etkisi

295 Pages·2011·1.88 MB·Turkish

T.C.
RİZE ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
FELSEFE VE DİN BİLİMLERİ ANABİLİM DALI
DİN PSİKOLOJİSİ BİLİM DALI

EVDE BAKIM HİZMETİ SUNAN AİLE BİREYİ
BAKICILARIN MORAL VE MANEVİ DEĞERLERİNİN
BAŞAÇIKMADAKİ ETKİSİ
(Yüksek Lisans Tezi)

Tezin Yazarı
Zeki KARATAŞ

RİZE 2011
T.C
RİZE ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
FELSEFE VE DİN BİLİMLERİ ANABİLİM DALI
DİN PSİKOLOJİSİ BİLİM DALI

EVDE BAKIM HİZMETİ SUNAN AİLE BİREYİ
BAKICILARIN MORAL VE MANEVİ DEĞERLERİNİN
BAŞAÇIKMADAKİ ETKİSİ
(Yüksek Lisans Tezi)

Tezin Yazarı
Zeki KARATAŞ

Tez Danışmanı
Doç. Dr. Ahmet ALBAYRAK

RİZE 2011
T.C
RİZE ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
FELSEFE VE DİN BİLİMLERİ ANABİLİM DALI
DİN PSİKOLOJİSİ BİLİM DALI

EVDE BAKIM HİZMETİ SUNAN AİLE BİREYİ
BAKICILARIN MORAL VE MANEVİ DEĞERLERİNİN
BAŞAÇIKMADAKİ ETKİSİ
(Yüksek Lisans Tezi)

Tezin Yazarı
Zeki KARATAŞ

Tez Danışmanı
Doç. Dr. Ahmet ALBAYRAK

Tez Savunma Tarihi:
Tez Jürisi Üyeleri
Adı ve Soyadı İmza
Başkan : Doç. Dr. Ahmet ALBAYRAK
Üye : Prof. Dr. Yavuz KÖKTAŞ
Üye : Yrd. Doç. Dr. M. Süheyl ÜNAL

Prof. Dr. Salih Sabri YAVUZ / Enstitü Müdürü
....../...../2011
Onay Tarihi
II
RİZE ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ MÜDÜRLÜĞÜ’NE

Bu tezi bilimsel metotlara ve etik davranış ilkelerine uygun olarak
hazırlayıp sunduğumu, tezde bana ait olmayan tüm bilgi, düşünce ve sonuçları
belirttiğimi ve kaynağını gösterdiğimi beyan ederim.

…../…../2011
İmzası
………….…………………….
Tezi Hazırlayan Öğrencinin
Adı ve Soyadı
Zeki KARATAŞ

III
ÖNSÖZ
Özür, kronik hastalık ya da yaşlılık nedeniyle bakıma muhtaç durumda
olan bireyler, yetersizlikleri dolayısıyla sürekli bir başkasının desteğine ihtiyaç
duymaktadırlar. Ömür boyu bir başkasına bağımlı yaşamak, bağımlılık ilişkisinin
iki tarafı açısından da idare edilmesi zor bir süreçtir. Bakıma muhtaç engelliye
bakım hizmeti sunan aile bireyi bakım elemanları (informal caregivers) yıllarca
seslerini kimselere duyuramadan, kendi yaşamlarından fedakarlık yaparak bakım
yükünü üstlenmişlerdir. Türk toplumunun geleneksel kültürü gereği aile
bağlarının güçlü olması, bakıma muhtaç bireyin çoğunlukla aile içinde
korunmasını sağlamıştır.
Bakım yükü ile başaçıkmada moral ve manevi değerlerin etkisini
anlamaya yönelmiş bu araştırma nitel bir yöntemle tasarlanmıştır. Araştırma
kapsamında ağır düzeyde özürlüsüne bakım hizmeti sunan 30 aile bireyi bakıcı ile
sosyal inceleme tarzında bireysel görüşme gerçekleştirilmiş ve ailelerin içinde
bulundukları durumla ilgili öznel bakış açıları ortaya çıkarılmıştır. Araştırmacı,
insanın iç dünyasını keşfe çıkmak gibi zor bir sürecin içine girdiğinin farkında
olarak, moral ve manevi değerlerin başaçıkmadaki etkisini anlamaya çalışmıştır.
Manevi dünya, yaşanılan, benimsenen, kabullenilen ilke, değer, kural, norm, ide
gibi “tinsel öğeler” ışığında görülebilecek olan insani-toplumsal etkinliklerin
dünyasıdır ki bu dünya bir doğal olgu gibi açıklanmayı değil, öncelikle
anlaşılmayı bekleyen bir dünyadır. Çünkü bu ilke, değer, norm, kural, ide, tasarım
vb. türünden şeylerin maddi dünyada karşılığı yoktur. Manevi hayat bu yüzden
determinist bilimsel açıklamanın değil, “anlama”nın konusudur.
Doğal afetler, bakıma muhtaçlık gibi zorluklar karşısında sorunlar yaşayan
bireyler kendisinden daha güçlü kaynaklarla bağ kurarak, oradan aldıkları güçle
sorunlarıyla başaçıkmaya çalışmaktadırlar. Bakım hizmeti veren bireylerde
bağlılık ve anlam arayışı maneviyatın temel unsurlarındandır. Bakım yükü gibi
pek çok sorunun üstesinden gelmeye çalışan bakıcı, kendi iç dünyasına ve
inandığı üstün güce yönelerek ya da çevresiyle daha yakın iletişime geçerek bu
süreci yönetmeye çalışmaktadır.
Bakıma muhtaç bireye hizmet sunan aile üyeleriyle kendi ortamlarında
yapılan görüşmeden elde edilen veriler, betimsel ve içerik analizine tabi tutularak
IV
yorumlanmıştır. Katılımcıların ifadeleri belli kavramlar etrafında kodlanmış ve bu
kodlar belirli kategoriler altında oluşturulan temalara göre düzenlenmiştir.
Bakıcıların kendi anlatımları olduğu gibi kullanılarak içinde bulundukları durumu
ve yaşadıkları sorunu nasıl algıladıkları yansıtılmaya çalışılmıştır. Görüşmeler
esnasında sık sık ağlama yoluyla duygusal boşalmalar yaşandığı gözlemlenmiştir.
Bu da araştırmanın kelimelere aktarılamayan yönünü oluşturmaktadır.
Kuşkusuz her çalışmanın arkasında birden çok insanın emeği olduğu
gerçeği, araştırma yapanlar tarafından aşikârdır. “Kendi gelişimini sağlamanın
yegane yolunun başkasının gelişimine katkı sağlamak olduğunun” müşahhas bir
örneği olan danışman hocam Doç. Dr. Ahmet ALBAYRAK’ın yüreklendirici
desteği olmasaydı, akademik ortamdan yıllarca uzak kalmış birisi olarak böyle bir
çalışmaya başlamam mümkün olmazdı. Yoğun iş temposuna rağmen günün hangi
saati olursa olsun her an desteğini yanımda hissettiğim saygıdeğer hocama sonsuz
teşekkür borçluyum.
Alan dışı yüksek lisans öğrencisi olmam nedeniyle bilimsel hazırlık
aşamasında ve sonrasında birikimlerinden yararlanma fırsatı bulduğum Prof. Dr.
Ali AKDOĞAN, Prof. Dr. Ahmet KOÇ, Doç. Dr. Nebi GÜMÜŞ, Doç. Dr.
Hüseyin KARAMAN, Yrd. Doç. Dr. Mehmet Süheyl ÜNAL ve isimlerini
zikredemediğim Rize Üniversitesi İlahiyat Fakültesi’nin tüm idareci ve
akademisyenlerine de ayrıca teşekkür ediyorum.
Tez yazım sürecinde sürekli diyalog halinde olduğum ve Rize Valiliği
Proje Komisyonu’nda birlikte görev yaptığımız İngilizce Öğretmeni Hüseyin
ÖZTÜRK’e, İngilizce çevirilerde yardımcı olduğu için teşekkür ediyorum.
Bu süreçte, çalışma yaşamımda kolaylık sağlayarak beni destekleyen ve
motive eden Rize Aile ve Sosyal Politikalar İl Müdürü M. Nuri GEZMİŞ’e,
çalışma arkadaşlarıma, özellikle ailelere ulaşmam konusunda kolaylık sağlayan
Rize Aile Danışma Merkezi Müdürü meslektaşım Yasin GÜNDOĞDU’ya çok
teşekkür ediyorum.
Rize Üniversitesi’ne Sosyal Hizmetler Bölümü açılması için yoğun çaba
harcayan ve akademik kadroya geçmem için beni yüreklendiren Rize Üniversitesi
Rektör Yardımcısı Prof. Dr. Osman KARAMUSTAFA’ya destekleri için teşekkür
ediyorum.
V
Uzaktan da olsa e-postalarıma ve telefonlarıma cevap vererek yardımlarını
esirgemeyen Başkent Üniversitesi Sosyal Hizmet Bölümü Başkanı Prof. Dr. Işıl
BULUT’a ve bölüm hocalarına, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Hizmet Bölümü
Başkan Yardımcısı Dr. Tarık TUNCAY’a, Düzce Üniversitesi Sosyal Hizmet
Bölümü Başkanı Yrd. Doç. Dr. Kamil ALPTEKİN’e, Sakarya Üniversitesi
İ.İ.B.F. Öğretim Üyesi Prof. Dr. Ali SEYYAR’a ve Dokuz Eylül Üniversitesi
Öğretim Üyesi Yrd. Doç. Dr. Sema OĞLAK’a teşekkür ediyorum.
Böyle bir çalışmayı ortaya çıkarmak, dünya cenneti olarak nitelendirdiğim
ailemin desteği olmadan mümkün olamazdı. Yoğun iş tempom nedeniyle
yorulduğum, tükendiğim anlarda evin ve çocukların bütün sorumluluklarını
üstlenerek bana destek olan sevgili eşime, “baba benimle oynar mısın?” dediği
anda bana dinlenme zamanı üreten biricik oğlum Yusuf’a ve beni muhabbet dolu
gözlerle süzen canım kızım Dilşad’a sonsuz teşekkür ediyorum.
Tabi ki asıl teşekkürü bana evlerini ve yüreklerini açan aileler hak ediyor.
Kimisinin boğazına düğümlendi kelimeler, kimisi gözyaşlarıyla anlattı
yaşadıklarını ama hepsinin yüreğinde görünmez bir bağlılık ve merhamet,
gözlerinde umut vardı. Çalışmaya bütün samimiyetleriyle katılarak destek veren
aile bireyi bakıcılara şükran borçluyum.
Ve bakıma muhtaç engelliler... Annesinin parmağına sıkıca sarılarak
hayata tutunmaya çalışan masum bir bebek gibiydi hepsi. Aslında onlar birer
mesajdı biz sağlıklı insanlara. Keşke hakkıyla okuyabilseydik...

Rize-23.11.2011
Zeki KARATAŞ

VI
İÇİNDEKİLER
ÖNSÖZ ............................................................................................................. IV
İÇİNDEKİLER ................................................................................................. VII
KISALTMALAR ............................................................................................... X
TABLOLAR LİSTESİ ....................................................................................... XI
BİRİNCİ BÖLÜM: GİRİŞ ................................................................................ 1
1.1. ARAŞTIRMANIN KONUSU VE PROBLEMİ ............................................ 3
1.2. ARAŞTIRMANIN AMACI VE ÖNEMİ ...................................................... 5
1.3. ARAŞTIRMANIN YÖNTEMİ ..................................................................... 6
1.3.1. Araştırmanın Modeli ........................................................................... 6
1.3.2. Araştırmanın Evren Ve Örneklemi ...................................................... 8
1.3.3. Bilgi Toplama Araçları ....................................................................... 9
1.3.4. Bilgilerin Analizi .............................................................................. 11
İKİNCİ BÖLÜM: KURAMSAL ÇERÇEVE ................................................. 16
2.1. BAKIM HİZMETLERİ .............................................................................. 16
2.1.1. Bakım Hizmetlerinin Tanımı ve İçeriği ............................................. 17
2.1.2. Bakıma Muhtaç Bireyler ................................................................... 19
2.1.2.1. Özürlülük Nedeniyle Bakıma Muhtaçlık .............................. 21
2.1.2.2. Kronik Hastalık Nedeniyle Bakıma Muhtaçlık ..................... 26
2.1.2.3. Yaşlılık Nedeniyle Bakıma Muhtaçlık.................................. 30
2.2. EVDE BAKIM HİZMETLERİ ................................................................... 33
2.2.1. Evde Bakım Hizmetlerinin Tanımı, Kapsamı ve Türleri .................... 35
2.2.2. Evde Bakım Hizmetine İhtiyaç Duyulmasının Nedenleri................... 38
2.2.3. Evde Bakım Hizmetlerinin Türkiye’deki Gelişimi ............................ 41
2.2.4. Evde Bakım Hizmetlerinin Diğer Ülkelerdeki Uygulamaları ............. 45
2.2.5. Evde Bakım Hizmeti Sunan Bakıcı Bireyler...................................... 48
2.2.5.1. Evde Bakım Hizmeti Sunan Bakıcıların Rol ve Görevleri .... 52
2.2.5.2. Evde Bakım Hizmeti Sunan Aile Bireyi Bakıcıların
Karşılaştıkları Sorunlar ..................................................................... 54
2.2.5.3. Evde Bakım Hizmeti Sunan Bireylerin Etik Değerleri .......... 61
2.2.6. Sosyal Hizmet Müdahalesi Yaklaşımıyla Evde Bakım Hizmeti
Uygulamaları .............................................................................................. 66
VII
2.3. BAKIM HİZMETİ SUNAN BİREYLERİN BAKIM YÜKÜ VE DİĞER
SORUNLARIYLA BAŞAÇIKMA YÖNTEMLERİ .......................................... 69
2.3.1. Başaçıkma Kavramı, Türleri ve İşlevleri ........................................... 70
2.3.2. Evde Bakım Hizmeti Sunan Bireylerin Bakım Yükü İle Başaçıkma
Uğraşıları ................................................................................................... 72
2.3.3. Bakım Yükü İle Başaçıkmada Değerlerin Etkisi ve Rolü................... 75
2.3.4. Bakım Hizmeti Sunumunda Başaçıkma ve Yükleme Teorisi İlişkisi . 79
2.4. AİLE BİREYİ BAKICILARIN MORAL VE MANEVİ DEĞERLERİNİN
BAŞAÇIKMADAKİ ETKİSİ ............................................................................ 85
2.4.1. Bakım Hizmeti Sunumunda Moral ve Manevi Değerlerin Etkisi ....... 89
2.4.2. Bakıcıların Moral ve Manevi Değerlerinin Başaçıkmadaki Rolü ....... 93
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM: BULGULAR VE YORUM .......................................... 103
3.1. TANITICI BULGULAR ........................................................................... 104
3.1.1. Ailenin Yaşadığı Haneyi Tanıtıcı Bulgular ...................................... 104
3.1.2. Bakıcı Aile Bireyini Tanıtıcı Bulgular ............................................. 109
3.1.3. Bakıma Muhtaç Engelli Bireyi Tanıtıcı Bulgular ............................ 116
3.2. BAKICI AİLE BİREYİNİN BAKIM YÜKÜ İLE BAŞAÇIKMA SÜRECİNE
İLİŞKİN BULGULAR .................................................................................... 124
3.2.1. Bakım Yükü İle İlk Karşılaşma ....................................................... 124
3.2.2. Başa Gelen Olağanüstü Durumu Yorumlama Şekli ......................... 139
3.2.3. Bakım Hizmeti Sunarken Yaşanılan Sorunlar ................................. 148
3.2.4. Bakım Hizmeti Sunmanın Temel Motivasyon Unsurları ................. 160
3.2.5. Bakım Yükü İle Başaçıkmada Destek Alınan Manevi Değerler ....... 169
3.2.6. Bakıma Muhtaç Bireyle Öznel İlişkiler ........................................... 180
3.2.7. Bakım Yükü İle Başaçıkmada Kullanılan Yöntemler ...................... 188
3.2.8. Bakım Hizmeti Sunmanın Neden Olduğu Kısıtlanmalar .................. 198
3.2.9. Profesyonel Destek İhtiyacı ............................................................ 204
3.2.10. Bakım Merkeziyle İlgili Düşünceler .............................................. 211
3.2.11. Evde Bakım Hizmetiyle İlgili Görüşler ve Beklentiler ................... 219
DÖRDÜNCÜ BÖLÜM: SONUÇLAR VE ÖNERİLER............................... 232
4.1. SONUÇLAR............................................................................................. 232
4.1.1. Katılımcılara İlişkin Genel Sonuçlar ............................................... 232
VIII
4.1.2. Evde Bakım Hizmeti Sunan Aile Bireyi Bakıcıların Sorunlarına İlişkin
Sonuçlar ................................................................................................... 234
4.1.3. Bakım Yükü İle Başaçıkma Yöntemlerine İlişkin Sonuçlar ............. 236
4.1.4. Evde Bakım Hizmeti Sorunlarıyla Başaçıkmada Moral ve Manevi
Değerlerin Etkisiyle İlgili Sonuçlar ........................................................... 238
4.1.5. Evde Bakım Hizmeti ve Alternatif Modellerle İlgili Sonuçlar ......... 239
4.2. ÖNERİLER .............................................................................................. 240
KAYNAKÇA ................................................................................................. 245
EKLER........................................................................................................... 264
Ek 1: Evde Bakım Hizmeti Bilgi Formu ................................................... 264
Ek 2: Yarı Yapılandırılmış Görüşme Formu ............................................. 267
Ek 3: Aydınlatılmış Onam Formu ............................................................. 269
Ek 4: Araştırma İzin Onayı ....................................................................... 270
Ek 5: Bireysel Görüşme Raporu Örneği .................................................... 271
ÇİZELGELER DİZİNİ ................................................................................... IX
Çizelge 1. Kavramsal Yapı İçin Genel Kategoriler ..................................... 12
Çizelge 2. Kronik Hastalıklarda Sistem Modelli Yaklaşımın Özellikleri ..... 27
Çizelge 3. Evde Bakım Hizmetinin Yürütülmesi İçin Multidisipliner Hizmet
Ağı ............................................................................................................. 36
Çizelge 4: Bakım Hizmeti Sunan Aile Bireyi Bakıcıların Genel Özellikleri103
ÖZET ............................................................................................................. 279
ABSTRACT ................................................................................................... 280
ÖZGEÇMİŞ ................................................................................................... 281

IX