Table Of ContentAugustinus
Enarrationes in Psalmos 110‒118
Corpus Scriptorum
Ecclesiasticorum
Latinorum (CSEL)
Herausgegeben von der Arbeitsgruppe CSEL
an der Universität Salzburg
Band 95/2
Huic volumini edendo curam contulit
Institutum Patristicum Augustinianum
Augustinus
Enarrationes in
Psalmos 110‒118
Enarrationes in Psalmos 101‒150, Pars 2
Ediert von Franco Gori
unter Mitwirkung von Angelo De Nicola
International Advisory Board:
François Dolbeau, Roger Green, Rainer Jakobi, Robert Kaster, Ernst A. Schmidt, Danuta Shanzer,
Kurt Smolak, Michael Winterbottom
Zur Erstellung der Edition wurde das Programm CLASSICAL TEXT EDITOR verwendet.
ISBN 978-3-11-041116-4
e-ISBN (PDF) 978-3-11-041172-0
e-ISBN (EPUB) 978-3-11-041177-5
ISSN 1816-3882
Library of Congress Cataloging-in-Publication Data
A CIP catalog record for this book has been applied for at the Library of Congress.
Bibliografische Information der Deutschen Nationalbibliothek
Die Deutsche Nationalbibliothek verzeichnet diese Publikation in der Deutschen
Nationalbibliografie; detaillierte bibliografische Daten sind im Internet über
http://dnb.dnb.de abrufbar.
© 2015 Walter de Gruyter GmbH, Berlin/München/Boston
Druck und Bindung: Hubert & Co. GmbH & Co. KG, Göttingen
♾ Gedruckt auf säurefreiem Papier
Printed in Germany
www.degruyter.com
Hoc volumine continentur
Praefatio | 1
1 De Enarrationum in Psalmos 110–118 tempore et genere | 1
2 Libri recensiti | 3
3 De codicum cognatione eorumque stemmate | 6
3.1 Errores α | 7
3.2 Errores δ | 7
3.3 Errores hyparchetypi π (= α + δ) | 7
3.4 Errores χ | 7
3.5 Errores coniunctivi π χ | 8
3.6 Errores vel falsae lectiones hyparchetypi ε | 8
3.7 Errores coniunctivi χ ε | 8
4 De huius editionis ratione | 9
Conspectus siglorum | 11
Enarrationum textus | 13
In Psalmum CX | 13
In Psalmum CXI | 18
In Psalmum CXII | 24
In Psalmum CXIII, Sermo I | 30
In Psalmum CXIII, Sermo II | 38
In Psalmum CXIV | 46
In Psalmum CXV | 52
In Psalmum CXVI | 58
In Psalmum CXVII | 58
In Psalmum CXVIII, Prooemium | 68
In Psalmum CXVIII, Sermo I | 69
In Psalmum CXVIII, Sermo II | 73
In Psalmum CXVIII, Sermo III | 76
In Psalmum CXVIII, Sermo IV | 80
In Psalmum CXVIII, Sermo V | 84
In Psalmum CXVIII, Sermo VI | 87
In Psalmum CXVIII, Sermo VII | 91
In Psalmum CXVIII, Sermo VIII | 94
In Psalmum CXVIII, Sermo IX | 100
In Psalmum CXVIII, Sermo X | 104
In Psalmum CXVIII, Sermo XI | 108
In Psalmum CXVIII, Sermo XII | 114
In Psalmum CXVIII, Sermo XIII | 120
In Psalmum CXVIII, Sermo XIV | 123
VI | Inhaltsverzeichnis
In Psalmum CXVIII, Sermo XV | 127
In Psalmum CXVIII, Sermo XVI | 133
In Psalmum CXVIII, Sermo XVII | 137
In Psalmum CXVIII, Sermo XVIII | 142
In Psalmum CXVIII, Sermo XIX | 147
In Psalmum CXVIII, Sermo XX | 151
In Psalmum CXVIII, Sermo XXI | 155
In Psalmum CXVIII, Sermo XXII | 159
In Psalmum CXVIII, Sermo XXIII | 165
In Psalmum CXVIII, Sermo XXIV | 170
In Psalmum CXVIII, Sermo XXV | 173
In Psalmum CXVIII, Sermo XXVI | 180
In Psalmum CXVIII, Sermo XXVII | 185
In Psalmum CXVIII, Sermo XXVIII | 189
In Psalmum CXVIII, Sermo XXIX | 192
In Psalmum CXVIII, Sermo XXX | 198
In Psalmum CXVIII, Sermo XXXI | 200
In Psalmum CXVIII, Sermo XXXII | 205
Praefatio
1 De Enarrationum in Psalmos 110–118 tempore et
genere
Augustini Enarrationes in Psalmos 110–118 recensitas et apparatu critico instructas
nunc uno edimus libro, in quo tamen expositiones Psalmorum 110–117 et, quos ipse
ita appellat,1 sermones in Psalmum 118 in duo corpora distinguimus.
Nempe Psalmos 110–117 Augustinus, eorum ordinem stricte secutus, expositio-
nibus brevioribus, prooemiis autem longioribus quam solebat nec non maiore, ut
videtur, quam in ceteris Enarrationibus adhibita cura expolivit. Praeterea si et in
locos sacrorum librorum saepius in eisdem expositionibus occurrentes conside-
rationem nostram intendimus et Psalmorum sensuum explanationem diligenter in-
spicimus, sine dubio colligimus Enarrationes 110–117 in unum corpus copulari;2
quod tamen facile definiri non potest si et expositionis genus et tempus et originem
perscrutari conamur.3 Nam, cum sciamus testibus ipso Augustino4 et eius vitae
scriptore Possidio5 Enarrationes omnes ita divisas esse, ut aliae sint dictatae, aliae
dictae, has, de quibus loquimur, utri generi ascribamus dubium est, quoniam neque
antiqua testimonia neque studia peritorum virorum aevi nostri de hac re consonant.
Etenim cum Possidius psalmos 110–117 dictatos esse testetur,6 testimonio eius ipse
Augustinus contradicere videtur in Dulcitii quaestionibus Psalmum 111 apud popu-
lum se tractavisse profitens.7 Utcumque res se habet, homiletice ab Hipponensi
episcopo hos sermones inter sollemnia dictos8 esse certis probare possumus in-
diciis, quorum praecipuus est locus ille ubi mentio fit cantatorum qui Alleluia, ad
tempus paschale pertinens, cantaverant; locutiones vero minus expolitas, ut puta,
anacolutha quae interdum in Enarrationibus extemporaliter dictis intellectum quo-
que sententiae afficiunt,9 non invenimus, cum non omnino desint leviora anaco-
||
1 Cf. in psalm. 118, prooem. l. 19.
2 A.-M. LA BONNARDIÈRE, Recherches de chronologie Augustinienne, Études Augustiniennes, Paris
1965, pp. 145–149.
3 Cf. S. POQUE, L’énigme des ‘Enarrationes in Psalmos’ 110–117 de saint Augustin, BLE 77 (1976), pp.
241–264.
4 Aug. in psalm. 118, prooem. l. 2sq.
5 Cf. Possid. indic. X4 (ed. A. WILMART, Miscellanea Agostiniana 2, Roma 1931, p. 181).
6 Cf. ibid.
7 Aug. quaest. Dulc. 4,2 (CCSL 44A, p. 280): huic quaestioni de psalmi ipsius expositione respondeo,
quem cum in populo tractarem, dixi… .
8 LA BONNARDIÈRE (supra n. 2), pp. 153–155; POQUE (supra n. 3), pp. 246–260.
9 Cf. e.g. in psalm. 103,I,3,36–41 (CSEL 95/1, p. 111); 108,17,33–39 (p. 301) 120,6,16 (CSEL 95/3, p.
64); 147,4,9sq. (CSEL 95/5, p. 199).
2 | Praefatio
lutha quae nitorem tantummodo elocutionis obscurant.10 Itaque Maurini editores
(Parisiis 1681) Enarrationes 110–117 sermones inscripserunt, Andreas autem Wil-
mart, Possidii testimonium secutus, inter dictatas enumeravit;11 postea vero earum
propriis ac singularibus notis freta Anna-Maria La Bonnardière neque inter dictatas
neque inter dictas eas referri posse opinata est;12 denique Susanna Poque obscuram
quaestionem suo iudicio enodare conata est,13 Augustinum scilicet occasione data
cuiusdam synodi, quae, ut conicere licet, Carthagini mense aprili anno 399 habita
est, coram episcoporum conventu et Christianorum populo Psalmos 110–117 viva
voce per hebdomadam paschalem explanavisse, praemissis exordiis iam antea dic-
tatis prolixioribus et elegantioribus quam soleret et in exponendo scidularum ad-
miniculo adiuvante, quod dictando antea sibi paravisset. Hoc modo Possidii et
ipsius Augustini testimonia inter se repugnantia, de quibus supra diximus, in con-
cordiam Susanna Poque reducere conatur.
Et tamen ibi dissentimus a Susanna Poque ubi dicit Augustinum extemporaliter
locutum esse scidulis fretum antea dictatis, sermones autem ipsos a notario non
exceptos vel deperditos esse. Nostro enim iudicio ea, quae tum edita atque tradita
sunt, cum profecto elocutionis formam non habent propriam sermonum apud po-
pulum dictorum atque a tachygrapho exceptorum, ut recte docet Susanna Poque,14
tum etiam longe alia sunt atque scidulae antea dictatae, quae adhibitae sint ad ser-
mones dicendos, qui vero unum opus efficiunt in quo psalmorum expositiones, etsi
breviores, tamen sententiis argumentisque diligenter instructae sunt nec non polite
comptae ac rhetorice ornatae, ut fit, exempli causa, in expositione Psalmi 118. Ergo
opinamur Augustinum more solito in Psalmos 110–117 coram episcopis populoque
Christiano sermocinatum esse, eiusque sermones, ut fieri solebat, a notario exceptos
esse, deinde praeter usum consuetudinemque suam, singulari cura, ut tum res et
momentum postulabant, expolivisse et lectoribus concinnius accomodavisse, ante-
quam evulgarentur, et fortasse ipsis synodi episcopis dono darentur. Quae cum ita
se habeant, ut ostendimus, facilius tandem etiam rationem consiliumque primi
capitis Enarrationis 110 explicare possumus, atque intellegere totius corporis 110–
117 prooemii vice fungi caput illud, quo Augustinus in synodi initio allocutus est
fratres episcopos ornata et copiosa praeter solitum eloquentia.
Enarrationem vero in Psalmum 118 non est qui a ceteris non seiungat, si triginta
duorum sermonum, quibus constat, continuam seriem inspiciat, tempus et rationem
||
10 Cf. in psalm. 113,II,12,9–12; 115,4,1–8; item anacolutha similia in psalm. 118,XV,1,5–8; XIX,3,1–7;
XX,2,9sq.; XXIX,1,34–36.
11 A. WILMART, La tradition des grands ouvrages de saint Augustin, in: Miscellanea Agostiniana 2,
Roma 1931, pp. 257–315 (p. 298).
12 LA BONNARDIÈRE (supra n. 2), p. 164.
13 POQUE (supra n. 3), pp. 262–264.
14 Ibid., pp. 262sq.: „ … les Enarrationes in Ps. 110–117 ne nous semblent un texte prononcé en
public et pris en note par un tachygraphe.“
Praefatio | 3
eorum originis attendat, demum in eis agnoscat sermones fictos, id est non ad po-
pulum dictos, sed dictatos, qui, ut ait ipse Augustinus, proferrentur in populis.15
Nam quae sit eorum ratio, propositum et genus ex prooemio elicere possumus, quod
Augustinus non immerito huic soli Enarrationi praemisit – et quidem proprio no-
mine prooemii16 –, ubi inter alia dicit se accessurum ad pertractationem psalmi tam
profundi ut etiam quam sit profundus demonstrare ipse non posset.17 Quo tempore
haec Enarratio exorta sit pro certo non habemus, tamen in lucem prodisse anno fere
422 quibusdam indiciis assequi licet.18
2 Libri recensiti
Notum est Augustini expositiones Psalmorum celeriter evulgatas esse in regionibus
totius occidentis, praesertim, ut facile est opinari, per monasteria, in quibus psal-
morum studia eorumque cantilena monachorum animos erudire et delectare sole-
bant, quod colligitur ex copia codicum antiquiorum qui supersunt.19 Omnium autem
librorum qui Enarrationes 110–118 continent, eos qui ante saeculum XII exarati
sunt, recensuimus, exque iis selegimus quos utiles probavimus ad textum con-
stituendum vel saltem ad traditionis historiam verisimili ratione demonstrandam;
quos summatim breviterque infra exponemus, cum fere omnes iidem sint qui in
superiore volumine (CSEL 95/1) nobis praesto fuerunt.
Codices igitur, quibus haec editio nititur, numero sunt viginti et tres:
A Augiensis, nunc Karlsruhe, Bad. Landesbibl., Aug. XXXVI, saec. IX in. (in
psalm. 101–150),20 pertinet ad familiam δ.
An Angers, Bibl. Mun. 171 (163), saec. XI (in psalm. 101–150),21 testis est fide
3
dignus hyparchetypi ε.
Br Bern, Burgerbibl. 117, saec. X (in psalm. 74–150).22 Huius codicis, qui nisi in
1
bibliotheca legi non potuit, tantum Enarrationem 111 contulimus, quantum
satis erat ut probaremus testem valde contaminatum, cum P artissime co-
23
gnatum neque fere ullius usus ad editionem parandam esse.
||
15 In psalm. 118, prooem. l. 19: Statui autem per sermones id agere, qui proferantur in populis.
16 In psalm. 118, prooem. l. 22: Sed sit hoc usque prooemium.
17 In psalm. 118, prooem. l. 10sq.
18 LA BONNARDIÈRE (supra n. 2), pp. 140sq.
19 Cf. F. GORI, La tradizione manoscritta delle ‘Enarrationes in psalmos graduum’. Questioni speci-
fiche, Augustinianum 37 (1997), pp. 183–228 (p. 213).
20 Cf. quae scripsimus in CSEL 95/3, p. 18.
21 Cf. Catalogue général des Manuscrits des Bibliothèques publiques de France, t. XXXI, Paris 1898,
p. 245; A. WILMART (supra n. 11), p. 300.
22 Cf. CSEL 95/3, p. 19.
4 | Praefatio
C Paris, Bibl. Nat. Lat. 12179, saec. IX, olim Corbeiensis (in psalm. 101–110),
decimus est tomus ex tredecim qui totum corpus Enarrationum continent;23
C undecimus autem, id est Parisinus, Bibl. Nat. Lat. 12180, saec. IX, quem siglo
1
C notavimus, Enarrationes habet 111–118. Horum amborum librorum textus,
1
cum sit mixtus, saepius tamen cum hyparchetypo π consonat.
D Durham, Cath. Libr. B II 14 saec. XI ex. (in psalm. 101–150), textum mixtum
habet saepius cum ε consonantem, nullius fere momenti ad editionem con-
ficiendam.
F Firenze, Bibl. Laur. XVI dext. II, saec. XI (in psalm. 83–150).
F Firenze, Bibl. Laur., S. Marco 645, saec. X–XI, duobus tomis continet Enarra-
2
tiones 73–150. Strictius cognatus cum F, ambo pertinent ad familiam α.
G St. Gallen, Stiftsbibl. 166, saec. IX (in psalm. 101–118), quintus tomus est ex
quinque (olim sex) qui a Grimaldo abbate binis columnis litterisque Carolinis
exarati Enarrationes 1–118 comprehendunt.24 Testis est familiae Germanicae
δ, non vacuus ab aliquibus lectionibus ex ε defluxis quae textum Enarra-
tionum 110–117 inquinaverunt.
Gt Gent, Universiteitsbibl. 96 (457), saec. X (in psalm. 101–118), strictius cum N
cognatus testis potior est hyparchetypi ε.
H Fulda, Hess. Landesbibl. Aa 24, saec. IX med.25 (in psalm. 101–150), usque ad
1
in psalm. 117 familiae δ adiungitur, postea vero inde a 118,I, saepius cum co-
dicibus Mn So faciens, hyparchetypo ε consentit.
1
K Köln, Erzbischöfl. Diöz. u. Dombibl., Dom. 67, saec. VIII–IX26 (in psalm. 101–
150), una cum S pendet ex χ, inde ab initio Enarrationis 118 tantum excerpta
habet, sermonibus 118,II et III omnino praetermissis.
Kr Kraków, Ms. Lat. Qu. 673, saec. IX–X (in psalm. 111–117), textum habet per-
mixtum nullius fere usus ad editionem constituendam.
Mc Monte Cassino, Bibl. dell’abb. 27, saec. XI (in psalm. 71–129), una cum libris
2
Florentinis F F ad familiam Italicam α pertinet.27
2 2
Mn München, Bayer. Staatsbibl. Clm 14248, ex monasterio Sancti Emmerami
Ratisbonensis, saec. IX (in psalm. 118), una cum libris H So aeque mediocris
1 1
est testis hyparchetypi ε. 28
||
23 Cf. F. GORI, CSEL 95/3, Wien 2001, p. 19; C. WEIDMANN, CSEL 93/1A, Wien 2003, p. 44; H. MÜLLER,
CSEL 94/1, Wien 2004, p. 29.
24 Cf. CSEL 93/1A, p. 51; 94/1, p. 32.
25 Cf. CSEL 95/3, p. 21.
26 Cf. CSEL 95/3, p. 21; 93/1A, p. 42; 94/1, p. 28.
27 Cf. M. INGUANEZ, Codicum Casinensium manuscriptorum catalogus cura et studio monachorum
S. Benedicti archicoenobii Montis Casini, Romae 1915.
