EHiR, T ARiH, SOSYOLOJi

24 Pages·2011·1.18 MB·Turkish

Sosyoloji Dergisi, 3. Dizi, 22. SaYI, 2011, 305-328
~EHiR, T ARiH, SOSYOLOJi:
KORKUT TVNA'NIN ~EHiR YAKLA~IMI
Oya Okan'
Ozet: Korkut Tuna'mn $ehirlerin Ortaya C;lklfj ve Yaygmla~masl Uzerine Sosyolojik
Bir Deneme ba'~hkh yah~maSI, bu yazmm ana konusudur. Sosyoloji biliminin
kentl~ehir ile olan ili~kisi kurulu~undan beri siirmektedir. 19. YiizYlldan itibaren
toplumlann sorunlanmn degi~mesi ile, kentl~ehirlerde goriiniir hale gelen bu sorunlara
yonelik kuramsal ve ampirik yah~malar yaplldl. Tiirk sosyolojisinde de kentl~ehir
yah~malan Bah'daki omeklerine benzer biyimde geli~ti. Kent, kentle~me, kentlile~me
siireylerinin okunmasl 'modemle~me' temelinde yiiriidii. Tiirkiye'de kentl~ehir
yah~malan ve ara~hrmalan farkh disiplinlerin konusu oldu. Bu farkhhk ve
ye~itlenmenin yarattlgl bilgi birikiminin olumlu sonuylannm yam Slra yakla~lmlardaki
ortakhk, Tuna'nm yah~maSml ozellikli kllar. Tuna'nm yah~maSI ~ehirlerin ortaya
ylkl~ml tarihsel bir biitiinliik iyerisinde ele almaslyla farkhdlr. <;:ah~manm geni~
ozetinin verildigi bu yazl, onun 'sistemle~tirme denemesi'nin hatlrlanmasml ve ozgiin
yerinin belirlenmesini amaylamaktadlr.
Anahtar Kelimeler: Sosyoloji ve kent, Tiirk Sosyolojisi ve kent, tarihte ilk ~ehirler,
Dogu ve Batl ~ehir orgiitlenmesi.
City, History, Sociology: Korkut Tuna's Approach to The City
Abstract: The subject of this paper is Korkut Tuna's book which is titled as $ehirlerin
Ortaya C;lkl~ ve Yaygmla~lIlasl Uzerine Sosyolojik Bir Deneme. Relation of sociology
with cities and urbanism can be traced back to its foundations. As the social problems
that became more visible in cities changed since 19. century, theoritical and emprical
studies regarding the subject has been done. Urban studies in Turkish sociology
evolved in a similar line as in the West. Analysis of urbanisation and urban life was
conducted on the basis of modernisation in Turkey. Urban studies, as in the West,
became the subject of different disciplines. Among the similarities of the other
approaches and perspectives, that initiated the accumulation of knowledge on urban
and urbanism, Tuna's work gains its uniqeness by his historical approach on
emergence and dissemination of cities. As the extended summary is given in the paper,
his efforts of sistematisation attempt deserves to be put on the agenda.
Key Words: Sociology and city, Turkish sociology and city, emergence of cities,
organization of cities in the West and the East
$ehirler tarihte ve giiniimiizde bazl onemli toplum ili~ki
ve ba~anlarma bagh olarak ortaya ylkml~, iiretimin,
Yard. 009. Dr., istanbul Univ. Edebiyat Fak. Sosyoloji Bol.
306 OyaOkan
yonetimin ve bunlara bagh faaliyetlerin orgiitlendigi
toplum birimlerinden bir tanesidir.
Ait olduklan toplumlarm genel gidi!?atma paralel olarak
ortaya ~:tkmakta, geli!?mekte, gerilemekte ve yok
olabilmektedir. Bu geli!?melerde toplum iyi oldugu kadar
toplumlararasl ili!?kilerin de ~ehirler iizerinde dogrudan
etkisi oldugu aylkya belJidir.1
Bu yazl, giiniimiizden yirrni iiy yll once yaymlanml~ olan Korkut Tuna'mn
$ehirlerin Ortaya 91kl~ ve Yaygmla~masl Uzerine Sosyolojik Bir Deneme2 ba~hkh
yah~maSml geni~ bir biyimde yeniden tamtmaYI amayhyor. Bu amaca yonelik
olarak oncelikle sosyolojinin ortaya ylkl~mda kent/~ehirle baglanh ve ilgisinin yonii,
ard111dan Tiirkiye'de sosyolojinin ani amI iizerinden kent/~ehir konusundaki ana
yizgisi belirlenecektir. Yazmm ilk boliimii, Tuna'mn yah~maS111m tamhlmasl ve
degerlendirilmesine hazlrhk mahiyetinde okunabilir. Kent/~ehir, kentle~me­
kentlile~me, kent-~ehir tarihleri konulannda yapdml~ ve yapIlmakta olan yok saYIda
nitelikli yah~ma ve ara~tIrrnanm Tiirkiye'de kent/~ehir alanma sagladlgl bilgi
birikimi ve sorunlann yoziimiine katkdan goz ardl edilmemelidir. ifade ettigim gibi,
amay, kent/~ehir alamndaki oldukya geni~ literatiiriin iyerisinde -ozellikle
yaymlandlgl donemde-, Tuna'nm biitiinliiklii bir 'sistemle~tirrne denemesi'ne
yonelik yabaS1111 ortaya koymaktIr. ~ehirlerin ortaya ylkl~ ve yaygmla~ma
siireylerini tarihse1 bir temel iizerinden ele alarak kavramla~hran Tuna'mn yah~maSl
yaz111111 ana konusudur.
Sosyoloji ve Kent/~ehir Kurammm ilk ifadeleri
Sosyoloji, 19. yy'da diger bilim dallanmn yamnda, kendine bir alan belirlemi~, yeni
toplumsal durumu, diizeni/diizensizligi anlama, aylklama ve yoziimleme iddias111da
olmu~tur. "Sosyoloji ( ... ) aglr toplum sorunlan nedeniyle yalkantIlar iyinde olan
Batt toplumunun kavraYI~111m bilgisi oldugu gibi, yeni Bah bilincinin, modem
zamanlardaki Bah bilincinin de temelini olu~turacakhr.,,3 'Aglr toplum sorunlan ve
yalkantIlanmn' nedeni yeni toplumsal diizendir. Sanayi iiretiminin ve hlZh
kentle~menin belirledigi yeni toplumsal diizen, sorunlara yol aymakla birlikte aym
Korkut Tuna, "Feodalizm Tartl~malaflnda Yeni Bir Ele Ah~ Denemesi:Feodal Diizen ve $ehir", Yeniden
Sosy%ji, Istanbul: Kara Kutu Yaymlafl, 2002, 55. 277-310, 5.299 (ilk yaym: IOEF Sosy%ji Dergisi, 3. Dizi, 1.
SaYI, 1988-1989,55.197-222)
Korkut Tuna, $ehir/erin Orlaya C;lkl§ I'e Yaygm/a§masl Ozerine Sosy%jik Bir Deneme, Istanbul: to. Edebiyat
Fakiiltesi Yaymlafl, 1987.
Recep Ertiirk, "Sosyoloji Ostiine", jOEF Sosy%ji Dergisi, 3. Dizi, 7. SaYI, 2004, 55. 155-165, s. 160.
~ehir, Tarih, Sosyoloji: Korkut Tuna'ntn ~ehir Yakla~lml 307
zamanda Batt toplumlannm biiyiik donii~iimiiniin de diizenidir. Ekonomik,
toplumsal ve siyasi anlamda, geleneksel olamn dt~tnda geli~en degi~itnldonii~iimiin
bilgisi ve bilinci de geleneksel olandan farkhdlr. Yeni diizenin, kurgulanan
toplumun bilgisi, Batt toplumunun kendini merkeze alan ve bu merkezin odagtndan
bakarak geleneksel-modem, tanmsal-endiistriyel, koleci-ozgiir, klrsal-kentsel, ileri
geri nitelemeleri iizerinden sistemle~tirilmi~tir.
Sosyolojinin kuruldugu donemde, "( ... ) mevcut kaygl ve baskdarla bilimin aradlgl
ti.imellik ve genel-geyer aylklaytclhk gibi beklentilerin etkisiyle eldeki mevcut olay
ve bilgiler ( ... ) genelle~tirerek aytklama biyimlerine ula~dmak"4 istenmi~tir.
Sosyoloji Biliminin kurucu babalan Durkheim, Marx ve Weber Batt toplumlanmn
sanayi-kent a~amastna degin geyirdigi evreleri sistemle~tirerek modem toplumun,
endiistriyel kapitalizmin, evrensel ve mutlak bir modelini olu~tunna paydastnda
birle~irler. Evrensel olarak kurulan ve sunulan modelde, geli~menin ana motoru
endiistriyel iiretimdir. Bu geli~meyi saglayan; yeni toplumsal yaptntn/diizenin
temeli olan unsurlar da yani zenginligi iiretenlerle orgiitleyenlerin birarada
. bulundugu fiziki alanlar kent bolgeleridir. Sanayi iiretiminin merkeze altndlgl
aylklamalarda, kentler endiistriyel faaliyetlerin geryekle~tigi, klrlardan ba~kala~ml~,
ayn~ml~, yeni/farkh olantn ya~andlgt ya~atddlgl bolgeler olarak yer ahm~t1r.
DolaYlslyla sosyoloji ba~langlctndan itibaren kentin, endiistri kentinin bilimidir. Bu
baglamda sosyolojinin kente ilgisi kapitalizmin dogu~u ve geli~mesine kaynakhk
eden ana damar olu~u nedeniyledir.
Endiistri kentlerinin -endiistri toplumu- yaplsl ve i~levleri temelinde toplum
kuramtnl olu~turan Durkheim, "toplumsal evrim siirecinde ( ... ) i~boliimiiniin
yarattlgl kar~thkh baglmhhk olgusu yeryevesinde bireylerin ve kurumlann
biiti.inle~tigi biiyiik, modem, farkhla~ml~ endiistriyel toplumlar,,51 'organik
dayam~ma' kavraml iizerinden evrenselle~tirir.
Marx endiistriyel kenti, klr-kent kar~lthgl baglamtnda, kapitalist iiretim biyiminin
geryekle~tigi, bu anlamda stnlf yeli~kilerinin keskinle~tigi ve slmf bilincinin
geli~erek nihai a~amaya evrilmede ana unsur olarak olumlar. Batt kentlerinin
ozgiinliigiiniin sebebi, digerlerinin sahip olamadlgl, kapitalist iiretim tarzldlr.
Tuna, /$ehirlerin Ortaya C;:lklj lie Yaygmia,masl Uzerine Sir Deneme,. s. 2.
Whitney Pole, "Emile Durkheim" Rob Stones (hzr), Sosyoiojik Dii,iincede /z Slrakaniar, Istanbul: Baglam
Yaymclltk, 2008, ss. 76-90, s.80.
308 OyaOkan
Weber'in 'ideal' kent modeli Bah kentidir. Ona gore Dogu'da kent ve kentsel
topluluk yoktur. Kent, kapitalizme temel dayanagml veren 'protestan ahlak'l ve
'rasyonalizasyon' kavramlanyla aylklanabilecek bir orgiitlenme biyimidir.
Her biri yeni toplumsal diizeni anlama, aylklama ve sistemle~tirme a~amalannda
kuramlanna temel aldlklan kurum yeryevesinde kentleri de degerlendirirler. Ktsaca,
endiistriyel Bah kentlerinde ortaya ylkan yeni durumun, toplumsal yapmm
yoziimlenmesi meselesi iizerinden hareket ederler. Her iiyii de degi~imin ve
donii~iimiin genel teorisini kurarken insanhgm/uygarhgm tarihini Bah toplumlan
iizerinden okurlar.
"Modern Avrupa ~ehrinin yiizlerce Yllhk bir geymi~i vardlr; buna kar~lhk Amerikan
~ehirlerinin ancak birkayl ondokuzuncu yiizyIim gerisine uzamr.,,6 DolaYlslyla
Avrupa'da iiretilmi~ kuramlar biiyiik olyiide toplumlann (tedricen) ula~tlklan bir
geli~me siirecinde geldikleri noktaYl; klta Avrupasl kentlerinin ekonomik, toplumsal ve
siyasi diizenini, kentlerdeki ya~am biyimlerini ortaya koyma amacmda olmu~lardlr.
Amerika'da sosyoloji yah~malanna baktlglllllzda ise, 20. yiizyIim ba~larmdan itibaren
biiyiik kentlerde, ozellikle Chicago kentinin hlZh biiyiimesinin ardmdan giindeme gelen
sorunlarla . ba~ etmenin araylanm iiretme yolunda yabalarm one ylktlgl
gozlemlenmektedir. "Ekolojik yakla~lmm temellerinin atIiml~ oldugu ilk yah~malarda,
insan eliyle yaratIiml~ yevrenin de incelenmesinin gerekliligi savunulmu~ (oo.) bu amay
yeryevesinde yiiriitiilen yah~malar, ntifusun daglhmml, yerle~im yerlerini, i~ ve ticaret
bolgelerini, kurumlan v.b. her tiirlti insan tirtiniinii kapsayabilecek nitelikte haritalann
hazlrlanmasma dayanml~tlr"7
Chicago kentinin sorunlanmn iizerinden geryekle~tirilen yah~malar sosyoloji
literatiiriinde 'ekolojik', 'sosyal psikolojik', yakla~lmlar olarak degerlendirilmekte,
bu yonleriyle de kuramsalyah~malardan ayn, farkh bir yakla~lm gibi belirmektedir.
Donemin giincel sorunlan iizerinden iiretilen bu yah~malann ozgiinliigii, ozellikle
belli bir kentte olu~an, ekonomik ve sosyal yapl degi~iminin nedenleri ve
sonuylanna odaklanmasmm yamsIra literatiirde kent sosyolojisinin ozel bir alan
olarak ifade edildigi ilk yah~malar olarak yer almasmdan kaynaklanmaktadIr.8
Kentlerde yogunla~an niifus, niifusun karma~lk yapIsI, karma~lk yapIdaki niifusun
kent mekamnda iyiyeligi, mekanm kullamm biyimleri, mekanm geni~lemesi ve bu
yeryevede mekanm fiziki kullammmda ortaya ylkan sorunlara yonelik
Don Martindale, "~ehir Kuraml" Ahmet Aydogan (hzrl, $ehir ve Cemiyet, istanbul: lz yaymclhk, 2000, ss. 35-
100, s.37.
Biilen! Duru ve Ayten Alkan, (Der. ve Cev.l, "Giri~: 20. YUZYllda Kent ve Kentsel Du~unce", 20.YiizYli Kenti.
Ankara: Imge Kitabevi, 2002, s. 11-12.
Chicago kentinin kurulu~u, geli~mesi, bu baglamda ortaya t;lkan sorunlar ve Amerikan sosyolojisi- Chicago
ekolu ili~kisi konusunda aynnllh bir degerlendinne i9in bkz: Tiilay Kaya' nm bu saYldaki yazlSI.
$ehir, Tarih, Sosyoloji: Korkut Tuna'nm $ehir Yakla~lml 309
geryekle~tirilen yah~malar, "1925 ylllllda Robert E. Park ve Ernest W. Burgess'in
birlikte ya)'lmladlklan 'Sehir' adh eserde derIenmi~, ( ... ) ABD'de ilk sistemli ~ehir
teorisi ortaya Ylkml~t1r. Bu teori sosyoloji tarihinde 'ekolojik teori olarak
adlandtnlml~ttr. ,,9
Park, kenti "doganlll, ozellikle de insan dogasllllll bir iiriinii"lOolarak tammlar. insan
dogasllllll iiriinii olan kentler, insan davranl~lanmn nasll biyimlendiginin
belirIenmesi aylSllldan bir laboratuvar i~levi goriirIer. Laboratuvardan ylkacak
sonuylar sorunlann yoziimiinde rehberlik edecekleri gibi insan davram~lanmn
denetim altma ahnmaslllda da yol gosterici olacaklardlr. Park'a gore kent aym
zamanda "kendisine ait yasalarca iiretilen mekanda dl~tan diizenlenen bir
birimdir."ll
Chicago ekolUniin kurucu isimlerinden Burgess ise kentin mekanda i~levsel
yayllmasl iizerinden nasll biyimlendigi ve farkhla~ttgl sorusunu 'ortak merkezli
yemberIer' kuramlyla yanltlar. Ona gore modem toplumun en yarplCl olaYl
~ehirIerin biiyiimesidir ve modem ya~amlll kente dair tiim goriiniimleri
Amerikandlr.12 \
Park ve Burgess'in kent kuraml, bir anlamda modem sanayi kentlerinin portresini
yizmektedir. Laboratuvardan ylkan verilerIe netle~en resim ve bu resmin
netle~mesini saglayan yasalar iizerinden geli~mi~ olan ekolojik kent kuraml,
literatiirde ele~tirilerel3 ugramakla birlikte daha sonraki donemlerde ~ehir ve bOlge
planlama yah~malan iizerinde etkili olmu~tur. "Bir Ya~am Biyimi Olarak
Kentle~me" ba~hkh makalesi kent sosyolojisi yazmmda bir doniim noktasl olarak
kabul edilen14 Louis Wirth, kentle~menin bireylerin ki~ilik ve zihinsel siireylerinin
farkhla~masl iizerindeki etkilerini kavramla~ttnr.
Sosyolojinin kentl~ehir konusuna ilgisi her iki kitada da ba~langIcllldan itibaren yer
aimaktadir. Avrupa'da ilk kuramlardan itibaren endiistri ile birIikte kentl~ehir
yah~malann ana eksenidir. Modem endiistriyel kentler ekonomik, sosyal, siyasi
sorunlan banndiran fiziki mekanlardir ama ayni zamanda 'ideal', 'evrensel'olan
iiretim biyimini, sosyal yapl)'l da bu kentlerde, Batt kentlerinde goriiriiz. Tarihsel
Ayda Yiirilkan, $ehir Sosyolojisinin ve lnsan Ekolojisinin Teorik Temelleri, Der. Turhan Yiirilkan, Ankara:
Nobel Yaym Dagltnn, 2005, s. 74.
If) Korkut Tuna, Sehirlerin Ortaya <;:Ikl~ ve Yaygmla~masl Uzerine Bir Deneme s. 61.
II Martindale, "Sehir Kuramt", s. 50.
12 Korkut Tuna, Sehirlerin Ortaya <;:lkl~ ve Yaygmla§masl Uzerine Bir Deneme, s. 61.
13 Rana A. Aslanoglu, Kent. KimUk ve Kiireselle~me. Bursa: ASA Kitabevi, 1998. s.30; Martindale, "Sehir
Kuramt", s. 59-61.
14 As1anoglu, Kent. KimUk ve Kiireselle§me, s. 10.
F-24
310 OyaOkan
ama Bah tarihinin merkezde oldugu bir yakla~lmla toplum kuramlan kenti/~ehri
anlamamlzm kavramlanm sunarlar. Kentl~ehrin tek olasl biyimi Bah kentidir.
Amerika'da ise sosyoloji hlzla ya~anan bir toplumsal degi~menin ardmdan
kentlerde ortaya ytlcan sorunlar iizerinden ba~lamakla birlikte kentl~ehir
kuramlannda 'olgulan' toplaYlP diizenlemenin yamnda kuramsal bir yeryeve kunna
yabaSl iyinde de olmu~tur. Burgess ve Park sosyolojiyi toplumu kontrol i~levi
iizerinden tanllnlarlar15 Wirth kentl~ehir konusunu, "Bah'ya ozgii yagda~ bir olay
oldugu varsaytmma dayandlnnl~; Chicago ~ehrinden yola ylkan ara~ttnnalarla
ozde~le~mesini saglaml~hr." 16
Tiirkiye'de Sosyoloji ve KentJ~ehir
Tiirkiye'de sosyoloji bilimi, siyasi kadrolann tercihleri dogrultusunda, yeni toplum
tasanmmm in~a araCl olarak yerini bulmu~tur. Tanzimat donemiyle birlikte
siyasetin "modem" olana yonelik tercihleri, "modem" olamn bilgisinin edinilmesini
de beraberinde getirdi. Toplumsal olanm donii~tiiriilmesine yonelik bu kurgunun
mekansal olarak ifadesi de kentl~ehirler iizerinden geryekle~tirildi. Tiirk
sosyolojisinin konulan omek modelin yizgisinde ilerledi, kuramsal, ampirik
yah~malann yontemleri benimsendi. Diinya siyasetinin bilim alamna yanslmalan17
Tiirk sosyolojisinde de izlendi, ana yizgiden kayan yah~malar ilgi gonnedi,
gonnezden gelindi.
Tiirkiye'de sosyoloji yah~malan ilk donemlerinden itibaren eski klta gelenegine
uygun yeryevede geli~mi~tir. Bir taraftan toplum kuramlanmn anla~tlmasma ve
yaygmla~masma yonelik yah~malar geryekle~irken ote yandan -daha once de
vurguladlglmlz gibi- yeni kurulan modelin kavramlan ve bilgisi oncelikle
imparatorlugu kurtannak amayh ardmdan ulus devlet anlayt~ma uygun
fonniilasyonlar iizerinden kurulmu~tur. Bu temel ozellikler iizerinden geryekle~en
yah~malar arasmda kent/~ehir yah~malan da aym yontemi izlemi~tir.
Toplum bilgisinin kurumsalla~masl Bah'daki omeklerinin hemen ardmdan
Dariilfiinun'da Z. Gokalp'in onciiliigiinde geryekle~mi~tir. Bu noktada iytimaiyat
Enstitiisii'niin kurulu~undan onceki dii~iiniirlerin, toplum bilimi tamtma ve iilke
sorunlanm yoziime ula~hnna konusundaki yabalann altml yizmek gerekir. Y ogun
IS Lee Braude, '''Park and Burgess': An Appreciation". The American Journal of Sociology. Vol. 76. No.1 (Jul.,
1970), ss. 1-10.
16 Korkut Tuna, $ehirlerin Or/aya 91kl~ ve Yaygmla~masl (jzerine Sir Deneme, s. 63.
17 Ismail Co~kun, "San Francisco Sonrasl Diinya", Sosyoloji Dergisi, 3. Dizi, 12. SaYI, 2006, ss. 17-21, s. 20.
Sehir, Tarih, Sosyoloji: Korkut Tuna'nm Sehir Yakla~ImI 311
tarh~malann ya~andlg1, imparatorlugu kurtanna yabalan iizerinden geryekle~en
dii~iinsel etkinliklerin yiiriitiildiigii d6nemi kapsayan geni~ bir literatiir mevcuttur.
Konuyu kent/~ehir yah~malanmn, akademi disiplini iyinde geryekle~enler iizerinden
smlrlamak anlammda sosyolojinin bir bilim dah olarak yer ah~ma vurgu
yaplyorum.
Bahdaki 6rneklerinin izinde ilerleyen toplum bilgisi; iki ana yizgide ilerlemi~,
tarihsel bir dogrultuda kuramlar aktanlml~, geli~meler izlenmi~tir. Benzer bir
yakla~lm kent/~ehir konulanna da yanslml~t1r. Kentin/~ehrin sosyolojik kuramlan
ve kent/~ehir diizenleme ve planlama yah~malan tamtllml~, 6neriler iiretilmi~tir.
Kent/~ehir olgusuna bakl~m ilk 6rnekleri Ziya G6kalp'in 'K6y Medeniyeti-$ehir
Medeniyeti' ve 'K6y ve $ehir' ba~hkh yazllandlr. H. Ziya Ulken istanbul Belediye
MecmuaSl 'nda seri olarak yaymladlgl makalelerde, tarihsel yakla~lmla, sosyolojinin
kent/~ehire dair kuramlanm tamtlr. Siyasi tercihler dogrultusunda yeni toplum
modelinin kurulmasmda kentler uygulama alam olarak planlamrken, bilgi birikimi
ve ideolojik kurgulama bu dogrultudadlr. iki ana dogrultuda Tiirkiye'ye giri~ yapan
sosyolojinin 'monografik' temelli kolu, ilk d6nemlerinde uygulamalar~ ilgi
g6stennemi~tir. Ekoliin temsilcisi M. Ali $evki Bey'in 'urbanist' Agache'dan
yaphgl yeviriler ve Agache'm istanbul iyin yaptlgl plan 6nerileri iizerinden
yazdlklan kent/~ehir sosyolojisinin uygulama ile ili~kisini giindeme getiren
yaztlardlr. I8 Kent/~ehir konusunun sosyoloji disiplini yeryevesinde ele ahndlgl bir
ba~ka kol Ankara Universitesinde yapdan yah~malar iizerinden Herler. Bu
yah~malann temel 6zelligi ise kentle~me/~ehirle~me sorununu, Chicago ekolii
perspektifinden incelemeleridir. Bu yeryevede Behice Boran'm yah~malan
amlabilir. Boran doktorasml Michigan Universitesi'nde tamamlaml~hr. Kent1e~me
siireyleri aylsmdan sorunlan irdeleyen Boran'm 'Ankara'da yocuk sUylulugu,I9
iizerine yazlsl, Chicago Okulunun konulan ile 6rtii~en bir 6rnektir.
30'lu ve 40'h ytllar kent/~ehir konulannm sosyal bilimlerin farkh alanlanyla
payla~lldlgl d6nem olarak belirginle~ir. Universitelerin iktisat, cografya,
antropoloji, mimarhk ve ~ehircilik b6liimlerinde kent/~ehir konusunda yah~malarm
18 Bu donemlerle iIgili ayrmtlh bilgi ve ge~itli degerlendinneler i9in bkz: Sevil Atauz (Der.), Tiirkiye'de Sosya/
Bilim Ara~lIrma/arllllll Geli~imi, Ankara, Turk Sosyal Bilimler Demegi, 1986; Tiirkiye Ara~/Irma/an Litera/iiI'
Dergisi, Turk Sehir Tarihi, Cilt 3, SaYI 6, Istanbul 2005.
19 IIhan Tekeli, "Turkiye'de 19. Yuz YII Ortalarmdan 1950'ye Kadar Kentsel Ara~tmnalann Geli~imi" Sevil
Atauz, (Der), Tiirkiye'de Sosya/ Bilim Ara~/mna/arllllll Geli~imi, Ankara, Turk Sosyal BiIimler Demegi, 1986,
ss. 239-268, s.264.
312 OyaOkan
yaplldlgml ve bilgi birikimi aylsmdan kayda deger katkllann geryekle~tiginin alttm
yizmekle yetinelim.
Sosyolojinin Tiirkiye'ye giri~iyle baglantlh olarak baklldlgmda ilk donem olarak
degerlendirebilecek bu ytllann ardmdan, Tiirkiye'de siyasi ve ekonomik tercihlerin
netle~mesi He birlikte hlZh bir kentle~me siirecine girilmi~tir. Tanzimat donemiyle
birlikte yukardan a~aglya dogru yiiriitiilen toplumsal yapllanmanm ifadesi olarak
kent/~ehrin biyimlendirilmesi 1950'li ytllarla birlikte hlZ kazanml~ttr. Bu donemden
itibaren diinya siyasetinin iki merkezli yaplsl iyinde Tiirkiye, entegre olmaya karar
verdigi sistemin sorunlanm da yiiklenmi~tir. "II. Diinya Sava~l'nm sona ennesinden
sonra C. .. ) diizenli kentle~me, konut, gecekondu ve kentsel ya~ama uyum gibi
sorunlar C. .. ),,20 on plandadlr. Sorunlann goriiniir alanlan olarak kentler/~ehirler
iizerinden, toplumun planlamnasl ve denetlenmesi anlayt~lyla yah~malar
ba~latllml~tlr. Bu sorunlara yonelik olarak kent/~ehir konusunda sosyoloji disiplini
iyerisinde yapdan yah~malarda da farkhla~ma ve yogunla~mamn geryekle~tigi ifade
edilebilir.
Bu baglamda sosyolojinin kent/~ehirle ilgisi hlZh kentle~me ve sanayile~me ana
sorunsah iizerinden, ozellikle kasaba ve kentlerde ortaya ylkan sorunlara yonelik
olmu~tur. 1960'lar ve 70'ler Tiirkiyesi'nde kasaba ve kent ara~ttnnalan biiyiik bir
s19rama kaydetmi~tir. Bu donemde Miibeccel Belik KIray'm yah~malan model
olma ozelligi ta~lmaktadlr. 'Eregli' ve 'izmir' ara~ttnnalan yeni sanayile~en ve
sanayile~mi~ kentlerde ya~anan siirec;:leri, alan iizerinden degerlendinnesiyle c;:ok
saytda c;:ah~manm referansldlr. Kasaba ve kiic;:iik kent ara~ttnnalanmn c;:erc;:evesi
c;:izilmeye ba~lanml~ttr. '70lerde yabancl antropologlar da Tiirk kasabalannm
toplumsal ve kiiltiirel yaplsl ile ilgilenmi~ ve ara~ttnnalar yiiriitrnii~lerdir.
Bu yah~malann ba~hklan iizerinden yapllml~ olan bir dokiim, kentle~me­
sanayile~me siirec;:lerinin ortaya C;:lkanlmasma yonelik bir yogunla~mayt
21
gostennektedir. Kentlere -sanayi ve ticaret bOlgelerine- dogru akan ve yogunla~an
niifus kentin fiziki yapllanmasmda ve mekansal fonnunda farkhhklar yaratml~ttr.
Niifus hareketlerinin kentlerin goriiniimiine katttgl gecekondularda ya~ayan
insanlann ya~adlgl fiziki sorunlann yamnda davram~ ve tutumlannda meydana
gelen degi~iklikler c;:ah~malann odaklandlgl konulardlr. Kasaba ve kiic;:iik kent
ara~tlJ.i.nalanna ilgi '80lerde siinnii~ ve hatta artml~ttr. Tiirkiye'de kentle~me ve
20 Ru~en Kele~ "1951-1960 Ylllannda Kent Ara~tmnalan", Sevil Atauz, (Der), Tilrkiye'de Sosya/ Bilim
Ara~ltrmalarmm Gelijimi, Ankara, TUrk Sosyal Bilimler Demegi, 1986, ss. 269-282, s. 270.
21 Alim Arb, "Cumhuriyet Diineminde TUrkiye'de $ehirle~me ve Gecekondu Ara~tmnalan", Tiirkiye Ara~llI'1l1a/a/'l
Literaliir Dergisi Cilt 3, SaYI 6, 2005, ss. 283-352.
$ehir, Tarih, Sosyoloji: Korkut Tuna'nm $ehir Yakla~lIm 313
metropoliten kentle~me ara~tmnalan gecekondu ara~tlrmalan ile birlikte
yiiriitiilmii~tiir. 22 izleyen Yillarda da kent-kentle~me-kentlile~me siirec;lerine ili~ldn
c;ah~malar sanayile~menin Tiirkiye'nin ekonomik siyasi ve toplumsal ko~ullan
iizerinde yarattlgl degi~iklikleri, yaplldlklan donemin ko~ullan c;erc;evesinde ele
alml~lardlr. Kent ara~tlrmalan c;e~itlenmi~23, farkhla~ml~ ancak Bah' daki
omeklerine katkl anlammda kuramsal ve ampirik bir yakla~lm gerc;ekle~memi~tir.
I>ehirlerin Ortaya <;Il{l~ ve Yaygmla~masl Uzerine Sosyolojik Bir Deneme
Tuna'mn $ehirlerin Ortaya 91klij ve YaygmlaijmaSl Uzerine Sosyolojik Bir Deneme
ba~hglyla1987 yllmda yaymlanan c;ah~masmm ilk bic;imi Mart 1982'de 'Toplumu
AC;lklama Giri~imleri Olarak I>ehir Teorileri' ba~hkh kabul edilmeyen doc;entlik
takdim tezidir. Tuna, c;ah~masmm giri~inde adl gec;en tezindeki gorii~lerinin
degi~medigini ifade ederek tezine sahip C;lkar. Ona gore ~ehir konusu sosyolojinin
ku~ahcl ve gec;erli aC;lklamalar sunmaSl aC;lsmdan toplumun farkh yonlerinin
tesbitini kolayla~hracak bir alan olarak onemlidir.
Tuna'nm ~ehir konusuna yakla~lml "tek ve genel-gec;er bir sosyoloji anlaYl~l
tarafmdan iiretilmi~ kavram ve bilgilerle degil, ortak bir bilim anlaYl~l ile her
toplumun kendisine gore olu~turdugu farkh sosyolojiler" bic;iminde tanllnladlgl
24
'yerli sosyoloji' anlaYl~l c;erc;evesindedir.
'Modem' zamanlann en onemli olaylanndan biri oldugu ileri siiriilen ~ehir
25
konusundaki aC;lklamalann, belirli donem ve olaylarla slmrlandmldlgm1 ifade
eden Tuna, ~ehirlerin tarihi boyutunun goz ardl edilemeyecegini ve ~ehrin ait
oldugu tarihi siirec; ic;inde ele ahnmasl gerekliliginin alhm c;izer. Tarihi bakl~ aC;lSl
onemlidir; ancak "Bah' daki gibi elde tutulan ili~kileri anlamada geriye donii~c;ii bir
tutum degil, geriden gelip giiniimiize varan bir yakla~lm ic;inde olaylan ele almamlz
daha yararh sonuc;lar,,26 doguracakhr.
22 Bahattin Ak~it, "Turkiye'de Sosyoloji Ara~l1nnalan: B6lmelenmi~Iikten Farkhla~ma ve Ce~itlenmeye", Sevil
Atauz, (Der), Tiirkiye'de Sosyal Si/im Ara~tlrmalarllllll Geli~imi, Ankara, Turk Sosyal Bilimler Dernegi, 1986,
ss. 195-232, s.201.
23 Turkiye'de Kent Ara~tmnalanmn konulan etrafmda ~e~itlenmesinin ele ahndlgl bir ~ah~ma i~in bkz; Ay~en
~al1roglu'nun bu saYldaki yazlSI.
24 Korkut Tuna, ijehirlerin Ortaya C;:lkl~l ve Yayglllla~masl Uzerine Sosyolojik Sir Deneme,s.III-IV.
25 Ag.e., s. 2.
26 Ag.e., s. 7.
314 OyaOkan
Tuna'nm yah~maSI, ~ehirlerin; Batt ~ehir modelinin ve Batt kentinin ozgiinliiguniin
temeli olarak belirlenen sanayi devriminin de kendi ba~ma bir aylklamasmm
olmasmm otesinde toplumlararasl i1i~kiler baglammda anla~tlabilecegi ve ~ehirlere
tarihsel geli~me iyinde baktldlgmda toplumlann orgiitlenme biyimlerine gore
~eki11endikleri ana tezi iizerinden geli~mektedir. 'Yerli sosyoloji' anlaYI~1 ve
'geriden gelip giiniimiize varan' tarihi bakl~ yeryevesinde belirledigi yontemine
bagh olarak yah~maSml iiy ana ba~hk iizerinden kurar: Batl Sosyolojisinde $ehir,
Tarihte ilk $ehirler ve Ozellikleri, $ehirle~me Silrecinde Yeni Geli~meler.
ilk boliim -Batl Sosyolojisinde $ehir-, sosyolojinin ortaya ylkl~ ko~ullannm klsa bir
analizi iizerinden hareket eder. Comte, Spencer, Tonnies'in Batt toplumlannm
endiistriyel biyiminin rum toplumlann ula~masl gereken nihai a~ama olarak nasll
sistemle~tirdiklerini okuyucuya tamttr. 19. yiizytl, Avrupa'nm topiumiararasl
i1i~kilerde sanayi aracIhglyla iisrunliik elde ettigi; ama aym zamanda endiistti.yel
faaliyetlerin yarathgl yeni toplum biyiminin, yeni slmflann, kapitalist diizenin
yaratttgl sorunlann da ya~andlgl bir donemdir. Kapitalist diizenin yeli~kilerinin
ortaya kondugu Marx'm kuraml da ele~tirilere ugramakla birlikte "Batt'daki mevcut
geli~meyle bir arada yiiriiyen bir biyimde ayIklanmasl, Bah sosyolojilerinde ~ehir
konusunda ileri siiriilen aylklamalar iizerinde etkili olmu~tur."27 Bu aylklamalann
ardmdan sanayi devrimine evrilen tarihsel a~amalann aylklanmasmda ~ehrin,
~ehirlerin nastl etken rol oynadlgml ve toplumsal geli~me siirecinin eksenini
~ehirlerin belirledigini one siiren kuramlara dogru geyi~ yapar.
Tarihyi Pirenne, ozellikle orta yag doneminde ilk niivelerini ta~lyan bUljuvazinin
kurdugu ~ehirler ve kurumlann iizerinden yiikselen Batt uygarhgmm ozelliklerini
sistemle~tirir. Weber -rationalisation- kavraml aracIhglyla Batt uygarhgmm
ozgiinliigunii ortaya koyan bir model olu~turur. Diger uygarhklarda bulunmayan bu
ozellikler ekonomik, siyasi, hukuki ve toplumsal bakImdan, orta yagdan itibaren
Batmm kendine ozgii yanlanm aylklamak bakImmdan onemlidir. Yeryiiziinde
olu~mu~ ve var olan rum ~ehirler arasmda ortak yanlar ve benzer niteliklerine kar~m
Batt ~ehrinin, ozel bir dayam~ma, ozerklik ve bagImsIzhk iyinde birlik olma niteligi
onu d1'~g er1 e n.n d e n aytnr. 28
iki diinya sava~mm ardmdan topiumlararasl i1i~kilerde Batt diinyasmm egemen
yerini sagiamla~ttrmaslyla birlikte, Pirenne ve Weber'in Batt toplumlanm ve Batt
27 Ag.e. • s. 16.
2K Ag.e. . s. 30-40.