Table Of ContentHISTORYCZNE BITWY
TTOOMMAASSZZ RROOGGAACCKKII
EEGGIIPPTT 11779988--11880011
Dom Wydawniczy Bellona
Warszawa 1999
To, co zrobiłem do tej pory, nie liczy
się. Jestem na początku drogi, którą
muszę przemierzyć... Nie potrafię już
przymusić się do posłuszeństwa, po
znałem smak władzy i nie mogą się
jej już wyrzec.
Bonaparte, 1798
WSTĘP
Wyprawa Bonapartego do Egiptu nie doczekała się, jak do tej
pory, szczegółowego omówienia w polskiej historiografii.
W porównaniu z przeogromną ilością prac biograficznych czy
ogólnych, traktujących o kampaniach Napoleona, ta ekspedycja
stanowi margines zainteresowań i pozostaje niezauważona.
Tymczasem jest ona równie ważna w dziejach świata, jak
chociażby utworzenie Księstwa Warszawskiego dla walki
o niepodległość Polski. Zupełnie niesłusznie jest więc pomijana
przez naszych historyków. Stanowi bowiem nieodłączny
element epoki napoleońskiej. Zwraca również uwagę na istotne
aspekty sztuki wojennej.
Przede wszystkim jednak zwróciła wówczas uwagę wszyst
kich liczących się potęg na newralgiczny charakter tego
regionu Bliskiego Wschodu. Dała właściwie początek rywali
zacji Francji i Anglii w akwenie Morza Czerwonego. W drugiej
połowie XIX wieku dołączyły do ich grona Włochy, Rosja
oraz Austria. Współzawodnictwo to trwa po dzień dzisiejszy
— zmienili się jedynie niektórzy partnerzy i doszli nowi.
Zdobyte w Egipcie i Syrii doświadczenia wojenne stały się
przedmiotem studiów wszystkich sztabów wojsk, którym przy
szło działać na tym obszarze aż po okres II wojny światowej.
Nie mniejsze znaczenie, i zarazem najbardziej trwałe,
miało przybliżenie Europie obrazu Egiptu z czasów minionej
6
świetności, co dało podstawy do powstania nowoczesnej
egiptologii. Już sam fakt zabrania na wyprawę wojenną grupy
naukowców stanowi z jednej strony swoiste kuriozum (nikt
przedtem ani potem nie zastosował takiego amalgamatu),
z drugiej — nadaje tej ekspedycji specjalną rangę.
Jak to określił wówczas Bonaparte, Europa była kretowiskiem,
na Wschodzie można było dokonać rzeczy wielkich i ustanowić
nowy ład. Przecenił Wschód, to fakt, ale nie dlatego, że wyprawa
ta była jego osobistą ambicją, lecz dlatego, że jeszcze go nie
znał, że dopiero na miejscu mógł to właściwie ocenić i skonstato
wać, iż z dawnej starożytnej świetności pozostały tylko ruiny, na
których nie da się zbudować lepszej przyszłości.
Stała się jednak rzecz niezwykła, która wywarła przemożny
wpływ na dalsze losy Egiptu. Bonaparte zupełnie nieświadomie
przyczynił się swą ekspedycją do położenia podwalin pod
nowoczesny Egipt. Wstrząs, jakiego ten kraj doznał pod
wpływem pobytu Francuzów, nie mógł pozostać bez echa.
Muhammad Ali, objąwszy władzę w Egipcie po odjeździe
Francuzów, dokonał tam tego, czego Francuzi nie mogli
zrobić z dwóch powodów:
1. byli obcymi w tym regionie, a na domiar złego
„niewiernymi”,
2. trafili na zupełnie surowy grunt, nie przygotowany na tak
gwałtowne przemiany.
Zasiali więc jedynie ziarno, które wzeszło, kiedy ich już
w Egipcie nie było.
Literatura obca dotycząca wyprawy do Egiptu jest bardzo
bogata — szczególnie francuska. Przedstawia jednak różną
wartość, a ocena wydarzeń nie zawsze jest pełna i obiektywna.
Dlatego też dobór materiału nastręczał spore trudności. Sytua
cję tę komplikowały jeszcze kłopoty z pozyskaniem niektórych
materiałów w kraju. Nieocenioną pomoc w skompletowaniu
tychże oddali mi moi francuscy przyjaciele oraz kuzynka
Lucie Gilbert, za co serdecznie im dziękuję.
Autor
PRZYGOTOWANIA DO WYPRAWY
Europa to kretowisko, tylko w Azji
można dokonać rzeczy wielkich
DLACZEGO EGIPT
Rewolucja francuska sprawiła, że nie urodzenie, lecz talent
i odwaga decydowały o karierach, wynosząc dziesiątki ludzi
z nizin społecznych na wyżyny sławy i zapewniając im stałe
miejsce w historii. To właśnie rewolucja pozwoliła młodemu
oficerowi artylerii Napoleonowi Bonaparte, który walnie
przyczynił się do zdobycia Tulonu, błyskawicznie awansować
z kapitana na generała brygady, a następnie na dowódcę
samodzielnej armii — Armii Włoch. Pobiwszy w latach
1796-1797 cztery armie austriackie, zapewnił on Francji całą
północną Italię, z której następnie wyciągnął miliony w gotów
ce i naturze, przyczyniając się zarazem do odepchnięcia wojsk
koalicyjnych od rdzennych granic Francji.
Opromieniony włoską sławą Bonaparte wrócił triumfalnie
do Paryża — gorąco witany przez lud, fałszywym zaś
uniesieniem i pochlebstwami przez Dyrektoriat. Członkowie
rządu z konieczności dusili w sobie zawiść i chęć rozprawienia
się z nim za niewypełnianie instrukcji, wypaczanie ich, za
zawarcie pokoju w Campoformio, kiedy oni — członkowie
Dyrektoriatu — domagali się marszu na Wiedeń.
Zadomowiwszy się w Paryżu, Bonaparte zaczął szukać
nowych dróg dla utwierdzenia już zdobytej pozycji. Zamyślał
8
więc, łamiąc cenzus wiekowy, wejść w skład Dyrektoriatu,
lecz ten zdecydowanie się temu sprzeciwił i szukał tylko
pretekstu, by obedrzeć Bonapartego z laurów i jakoś usprawied
liwić potem ten postępek przed narodem. Zbyt samodzielny
i ambitny generał stanowił dla nich realne zagrożenie.
Bonaparte zaś doskonale zdawał sobie sprawę, że w tak
burzliwym okresie, kiedy niemal codziennie pojawia się nowa
sława, nie może pozostawać bezczynny, gdyż automatycznie
skazuje się na zapomnienie. Co prawda od 26 października
1797 r. miał już w kieszeni nominację na dowódcę Armii
Anglii, przeznaczonej do inwazji na Albion (jej przyjęcie
potwierdził pismem do Dyrektoriatu z 5 listopada), ale sprawa
była wielce wątpliwa.
Dyrektoriat nie bez powodu powierzył mu to stanowisko,
zakładając, że zadanie to będzie niewykonalne nawet dla
niego. Bonaparte przyjął tę funkcję bez oporów, świadom
ciężaru obowiązku, jaki był z tym związany. Nie mogąc
jednak liczyć na wejście do rządu, wykazać się musiał znowu
tylko w polu. Innych dróg wówczas dla niego nie było.
Zresztą sama myśl inwazji była niezwykle ponętna. Jeszcze
Lazare Carnot planował uderzenie1, angażując do wykonania
tego zadania gen. Hoche'a (1796). Nawiązano wtedy nawet
kontakt z T. W. Tone'em — przywódcą organizacji „Zjed
noczeni Irlandczycy". Akcja zakończyła się jednak fiaskiem,
co było zresztą skutkiem słabości militarnej Francji na morzu.
Obecnie sytuacja wcale nie wyglądała lepiej.
Sam Bonaparte już w lecie 1797 r. (zanim został dowódcą
armii inwazyjnej) rozważał szanse tego uderzenia, ale uwzględ
niał przy tym kierunek zupełnie odmienny — mianowicie
Egipt2. Zaraz po zdobyciu Wenecji polecił zajęcie Wysp
Jońskich, widząc w nich przyszłą bazę wypadową. Zamyślał
jednocześnie zawładnąć Maltą3. Swoje zdanie na ten temat
1 M. Reinhard, Le grand Carnot, t. II, Paris 1952, s. 216-218.
2 A. C h u q u e t, Journal de voyage de general Desaix, Paris 1907, s. 209.
3 E. Tarle, Napoleon, Warszawa 1950, s. 63.
9
wyraził w liście do Dyrektoriatu z 16 sierpnia 1797 r.:
„...Bliski już czas, kiedy zrozumiemy, że aby rzeczywiście
zgnieść Anglię, musimy zawładnąć Egiptem”. Już wcześniej,
latem, rozmawiał o tym z gen. Desaixem w Passariano.
Swoją drogą nie był on prekursorem tej idei. Już wielki
Gottfried Wilhelm Leibniz proponował Ludwikowi XIV podbój
Egiptu (1672) w swojej De expeditione Aegyptica regi
Franciae proponenda Leibnizi justa dissertatio (Rzetelna
rozprawa Leibniza proponująca królowi Francji wyprawę do
Egiptu). Przedstawił w niej ekonomiczne korzyści tego przed
sięwzięcia dla Francji. Jednak wtedy pozostało to bez echa.
Pomysł ten podtrzymywał Etienne François hr. de Stainville
ks. de Choiseul (1719-1785), doprowadzając do wyraźnego
wzrostu zainteresowania tą kwestią w II połowie XVIII w. Do
Kairu udał się wtedy baron François de Tott (1733-1793). Ze
swej misji złożył on tajny raport w Paryżu, ale i wówczas do
interwencji jeszcze nie doszło.
Koncepcję Dyrektoriatu dotyczącą podboju Egiptu wysunął
ponoć konsul francuski w Kairze, Charles Magallon
(1741-1820), w memoriale z 1795 r.4
Ten krótki przegląd potwierdza opinię Charles-Roux, że
idea ekspedycji egipskiej nie zrodziła się spontanicznie w kilku
umysłach, lecz w wyniku długiego rozwoju5.
W Paryżu również Talleyrand zainteresował się całą sprawą
i 3 lipca 1797 r. wystąpił z memoriałem o zaletach nowych
kolonii w warunkach współczesnych6. Wreszcie i Dyrektoriat
zaczął doceniać wartości takowej ekspedycji.
Bonaparte, chcąc osobiście przekonać się o szansach zawo
jowania Albionu, 8 listopada 1797 r. ruszył z Lannes'em,
Sułkowskim i Bourienne'em na wybrzeże. Był w Calais,
4 Ch. Magallon, Memoire sur l'Egypte, consolideree comme possession
agricole, commerciale, militaire et politique, Paris an VI.
5 F. Charles-Roux, Les origines de l'Expedition d'Egypte, s. 6.
6 G. Lacour-Gayet, Talleyrand 1754-1838, t. I, Paris 1928-1934, s.
215-218.
10
Dunkierce, Boulogne, Ostendzie, Newport, Antwerpii i przepro
wadził szereg rozmów z marynarzami i przemytnikami. Obser
wacje wypadły jednak bardzo negatywnie. Przekonał się na
własne oczy o słabości marynarki francuskiej i kiepskich
możliwościach zabezpieczenia finansowego. Oczywiście trudno
ści te, przy pełnym poparciu Dyrektoriatu, można by przezwycię
żyć, ale któż zaręczy, znając układ stosunków Bonapar-
te-członkowie Dyrektoriatu, że ci ostatni zechcą wspierać
człowieka, którego radzi by się pozbyć? Kto wie, czy mianując
go wodzem tak niepewnej ekspedycji, nie chcą obedrzeć go
z laurów włoskiej glorii i tak skompromitowanego zdeptać.
Wówczas, w przypadku klęski, lud też nie ująłby się za nim.
Sam to zresztą plastycznie określił Bourienne'owi, kiedy ten
przekonywał go o olbrzymiej popularności w Paryżu: „Motłoch
pobiegłby za mną tak samo, gdyby mnie prowadzono na
szafot”7.
Po powrocie do stolicy 17 czy 18 listopada podjął już
nieodwołalną decyzję uderzenia na Egipt. W tym miejscu
nasuwa się zasadnicze pytanie: dlaczego Bonaparte rezygnuje
z inwazji na angielskie wyspy z powodu nikłych szans
powodzenia („Jest to przedsięwzięcie, w którym wszystko zależy
od szczęśliwego przypadku. W takich okolicznościach nie
zamierzam wystawiać na ryzyko losów wspanialej Francji”)
i decyduje się na Egipt, gdzie szanse te nie są przecież wcale
większe?
Poseł rosyjski w Stambule, książę Koczubej, pisał 9 grudnia
1797 r.: „Może się mylę, sądzę jednak, że nie będzie on na
tyle głupi, aby wziąć na swoje barki zadanie, które splami
jego wielką sławę”8.
Okazało się, że nie był na tyle głupi, by zaufać Dyrek
toriatowi. Tymczasem to, o czym myślał już we Włoszech,
7 Memories de M. Bourienne, ministre d'etat, sur Napoleon, le Directoire,
le consulat, I'empire et la Restauration (dalej cyt.: Bourienne, Memories),
t. II, Paris 1830, s. 32.
* A. Manfred, Napoleon Bonaparte, Warszawa 1980, s. 214.
11
czyli ekspedycja do Egiptu, znajdowało poparcie finansjery
i kupców marsylskich, a to zapewniało wyprawie bazę
materialną. Warstwy te od dawna zainteresowane były opano
waniem handlu w tej strefie. W grę wchodził więc przede
wszystkim aspekt ekonomiczno-polityczny. W XVIII w.
wartość obrotów towarowych Francja-Egipt kształtowała się
na średnim rocznym poziomie 5,5 mln piastrów9. Samo
położenie Egiptu nadawało mu w ówczesnym świecie ol
brzymią rangę strategiczną w komunikacji z koloniami (o trzy
miesiące skracało się trasę z Indii do Europy). Można rzec, że
serce Anglii biło wtedy w Egipcie, a nie w Londynie, co
w warunkach gwałtownej utraty znaczenia przez Turcję, pod
której jurysdykcją znajdował się wówczas Egipt, z niezwykłą
ostrością eksponowało nowe źródło rywalizacji anglo-francus-
kiej. Uchwycenie przez Francję delty Nilu dałoby jej moż
liwość pełnej kontroli nad całym handlem między Wschodem
a Zachodem, a co za tym idzie — zawrotne zyski.
Dla Bonapartego cele wyprawy zamykały się w trzech
zasadniczych punktach:
1. dezorganizacja handlu Anglia-Indie,
2. zdobycie Indii,
3. rozproszenie sił morskich Anglii i zrujnowanie jej
finansów.
Duże znaczenie dla tej decyzji Bonapartego miał również
czynnik czysto partykularny. Bourienne'owi mówił, że w ciągu
sześciu lat zupełnie przeobrazi Egipt („Te sześć lat wystarczą
mi, jeśli wszystko się uda, żeby iść do Indii... trzeba iść na
wschód”). Określony wpływ na tę decyzję wywarła też
zapewne jego młodzieńcza fascynacja Wschodem („Europa to
kretowisko, tylko w Azji można dokonać rzeczy wielkich”).
Ale czynnika tego nie należy przeceniać. Bonaparte bowiem
rozumiał znakomicie, że jego klęska w Europie — w tak
newralgicznym punkcie jak kanał La Manche — miałaby
9 Charles-Roux, op. cit., s. 6.
