Table Of ContentAUP -Tinbergen omsl:AUP /Geyl omsl 09-12-2010 14:43 Pagina 1
Dankzij zijn uitzonderlijke intellectuele talent en zijn uitermate heldere J
a
denk- en schrijfstijl, gecombineerd met een grote discipline en bescheiden- n
T
heid, heeft Jan Tinbergen wereldwijd invloed uitgeoefend op het denken i
n
over economische politiek. Zijn levensmotto luidde: ‘De economische b
e
wetenschap in dienst stellen van een leefbare aarde’. Het boek Een leefbare r
g Jan Tinbergen
aarde, dat in 1970 voor de eerste keer verscheen, was vooral een poging om e
n
een breder publiek bekend te maken met de armoede in de wereld en de
gevolgen daarvan. Het is tevens een bijzonder en hartstochtelijk pleidooi E
e
voor een wereldwijde aanpak van de strijd tegen armoede. n Een leefbare aarde
l
e
e
Jan Tinbergen (1903-1994) was een Nederlands econoom en natuurkundige. f
b
Samen met Ragnar Frisch kreeg hij in 1969 als eerste de prijs van de Zweedse a
r
e
Rijksbank voor economie (de ‘Nobelprijs voor de economie’). Hij geldt als de met een nieuw voorwoord
a
a
grondlegger van de econometrie. r van albert jolink
d
e
Het Amsterdam Academic Archive is een initiatief van Amsterdam Universi-
ty Press. In de serie verschijnen (populair-)wetenschappelijke publicaties die
niet meer leverbaar zijn, maar waarnaar nog wel vraag is in binnen- en bui-
tenland. Relevante delen van deze publicaties zijn ook in te zien in het
reposi tory van Amsterdam University Press: www.aup.nl/repository.
3 a
Amsterdam University Press 3 a
9 789089 641717
Amsterdam Academic Archive
voorwerk Tinbergen:voorwerk Komter 13-12-2010 17:55 Pagina 1
een leefbare aarde
voorwerk Tinbergen:voorwerk Komter 13-12-2010 17:55 Pagina 2
Het Amsterdam Academic Archive is een initiatief van Amsterdam University Press.
In de serie verschijnen (populair-)wetenschappelijke publicaties die niet meer
leverbaar zijn, maar waarnaar nog wel vraag is in binnen- en buitenland.
Relevante delen van deze publicaties zijn ook in te zien in het repository van
Amsterdam University Press: www.aup.nl/repository. Achter in dit boek
vindt u een overzicht van titels die tot nu toe zijn verschenen.
voorwerk Tinbergen:voorwerk Komter 13-12-2010 17:55 Pagina 3
Jan Tinbergen
Een leefbare aarde
met een nieuw voorwoord van
albert jolink
3 a
Amsterdam Academic Archive
voorwerk Tinbergen:voorwerk Komter 13-12-2010 17:55 Pagina 4
Voor deze editie van Een leefbare aardeis gebruik gemaakt van de eerste druk uit 1970,
uitgegeven door Agon/Elsevier te Amsterdam/Brussel (isbn90 10 10217 3).
Omslagontwerp: René Staelenberg, Amsterdam
isbn978 90 8964 171 7
nur781
© 2011 Erven Tinbergen/Amsterdam University Press, Amsterdam
Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd,
opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt,
in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door
fotokopieën, opnamen of enige andere manier, zonder voorafgaande
schriftelijke toestemming van de uitgever.
Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van
artikel 16B Auteurswet 1912 jO het Besluit van 20 juni 1974, Stb. 351,
zoals gewijzigd bij het Besluit van 23 augustus 1985, Stb. 471 en artikel 17
Auteurswet 1912, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen
te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 3051, 2130 kbHoofddorp).
Voor het overnemen van gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen,
readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet 1912)
dient men zich tot de uitgever te wenden.
aan Geert RUJgers~ die zijn leven gaf
in de strijd tegen de armoede
voorwerk Tinbergen:voorwerk Komter 13-12-2010 17:55 Pagina 5
voorwoord
In 1969 ontving Jan Tinbergen de Sveriges Riksbank Prijs voor de economie, ter na-
gedachtenis aan Alfred Nobel. Deze ‘Nobelprijs voor de Economie’ werd in dat jaar
voor de allereerste keer uitgereikt ter gelegenheid van het honderdjarig bestaan van de
Zweedse Centrale Bank. Voor deze gelegenheid was Jan Tinbergen verkozen voor zijn
werk dat hij dertig jaar eerder had gepubliceerd en waarmee hij mede had bijgedragen
aan een econometrische revolutie in de economie.
Volgens de overlevering had Jan Tinbergen zeer verheugd gereageerd op de toeken-
ning van deze Nobelprijs maar hij had liever de Nobelprijs voor de Vrede gekregen, zo
had hij laten doorschemeren. Deze schalkse uiting paste volledig in de fase van Tin-
bergens carrière waarin hij de veilige haven van de economische theorie en statistieken
had verruild voor de weerbarstige praktijk van economische ontwikkeling en ontwik-
kelingslanden.
Het boek Een leefbare aarde, dat in 1970 voor de eerste keer verscheen, was vooral een
poging om een breder publiek bekend te maken met de armoede in de wereld en de
gevolgen daarvan. Tinbergen was eind jaren vijftig doordrongen geraakt van het feit
dat armoedebestrijding niet beperkt kon blijven tot het eigen land. Na een bezoek aan
India, waar armoede en de uitwassen daarvanzich overweldigend opdrongen, besloot
hij om een groot deel van zijn tijd te besteden aan het aandragen van oplossingen voor
het armoedeprobleem. In internationale fora, waaronder de Verenigde Naties, was
Tinbergen een van de drijvende krachten achter het zogenaamde ontwikkelings -
decennium in de jaren zestig. Aan het einde van die periode werd duidelijk dat de
armoede in de wereld niet binnen tien jaar verholpen kon worden en het boekje Een
leefbare aarde moest worden gezien als een aanloop naar het tweede ontwikkelings-
decennium.
In Een leefbare aardewordt in ‘gewonemensentaal’(terminologie van Tinbergen) het
publiek mee op sleeptouw genomen om via de beginselen van de economie uitein -
delijk terecht te komen in de praktijk van 1970. Dit lijkt al even geleden, en dat is ook
zo, maar de onderwerpen hebben nog niets aan actualiteit verloren; alleen de urgentie
is toegenomen. De essentie die Tinbergen in dit boek naar voren wilde brengen is de
noodzaak van een nieuwe wereldorde. Dit is geen eenvoudige zaak maar in het tin-
bergiaanse denken is dat geen argument: wie A zegt moet B zeggen; wie onrecht ziet
kan zich niet afwenden.
De leefbare aarde van Tinbergen is een aarde waarin de wetmatigheden van de eco-
nomie bepalend zijn, maar niet het laatste woord hebben. Armoede is in die zin een
bestaande ongelijkheid in de verdeling van welvaart, maar niet een situatie waarin
men moet berusten, of zelfs mag berusten. Althans, in 1970. De inspanningen van de
postkoloniale wereld om de onderontwikkelde landen verder te helpen was een gevoe-
voorwerk Tinbergen:voorwerk Komter 13-12-2010 17:55 Pagina 6
lige poging om met zichzelf en het verleden in het reine te komen. Tinbergen gaf hier-
bij de voorkeur aan een systematische en planmatige aanpak van economische voor-
uitgang boven een ideologische en soms eenzijdige benadering. Deze aanpak voor
groei had zich in de naoorlogse dagen in Nederland ook bewezen en was geïnstitutio-
naliseerd in het door Tinbergen opgerichte Centraal Planbureau.
De ongelijkheid in welvaart was niet het enige obstakel op de weg naar een leef bare
aarde. Zo was er in 1970 ook de wapenwedloop tussen Oost en West. Het overleg tus-
sen de Verenigde Staten en de toenmalige Sovjet-Unie was in die dagen nog gaande en
zou pas in 1972 tot het SALT-I-verdrag leiden. Deze veiligheidsdreiging was ook een
horde die voor Tinbergens leefbare aarde genomen moest worden, en toen de Berlijn-
se Muur in 1989 viel kwam deze aarde weer een stukje dichterbij.
Eind jaren zestig waren ook de jaren van bezorgdheid over de grenzen aan de eco-
nomische groei, en dat leidde tot de oprichting van de Club van Rome. De eindigheid
aan de natuurlijke hulpbronnen en andere grondstoffen deed het besef ontstaan dat
een ongebreidelde voortgang van de naoorlogse economie tot een einde zou komen.
Het rapport van de commissie Tinbergen aan de Club van Rome, getiteld Reshaping the
International Order, verscheen in 1976 en was een directe voortzetting van Een leefbare
aarde. De eerste oliecrisis, waarin weliswaar kunstmatig een schaarste werd gecreëerd,
bracht het besef van een eindige olievoorraad bij het brede publiek. Veel later werd de
zorg om schaarse grondstoffen vervangen door een andere zorg: milieuvervuiling.
In Een leefbare aardekomen de drie grote problemen van ontwikkeling (en verdeling),
veiligheid en milieu allemaal aan bod, hoewel in 1970 deze grote problemen werden
gedomineerd door het probleem van ontwikkeling. Niet veel later werd het Tinbergen
duidelijk dat al deze problemen samenhangen en niet afzonderlijk opgelost kunnen
worden. Daar kwam veel later nog het probleem van de duurzaamheid van een leefba-
re aarde bij, om te benadrukken dat men niet uit het oog mag verliezen dat toekom-
stige generaties net zo veel recht op deze aarde hebben als eerdere generaties. Dit
speelt heel duidelijk een rol bij het opmaken van grondstoffen gedurende een of twee
generaties zoals men bij de Club van Rome vreesde, maar ook bij het vernietigen van
(delen van) de aarde door oorlogen.
In alle gevallen is de oplossing van Tinbergen voor een haalbare leefbare aarde de
maakbare samenleving. Hoewel de maakbare samenleving als concept sterk is bekriti-
seerd, en soms verguisd, laat de praktijk van alledag zien dat de organisatie van de
samenleving middels instituties en instituten, politieke organen en bestuurseen-
heden, en nationaal, internationaal en supranationaal overleg, nog steeds het gang-
bare en geaccepteerde systeem is ter vervanging van een feodaal of dictatoriaal systeem.
De oplossingen van Tinbergen passen volledig in dit beeld en volgen de logica van
1970, die ook nu nog steeds de geldende logica is. Nationale instituten zoals een cen-
trale bank kennen een Europese variant en zelfs een Wereldbank. Dezelfde logica han-
voorwerk Tinbergen:voorwerk Komter 13-12-2010 17:55 Pagina 7
teerde Tinbergen ook voor regeringen: een nationale regering voor nationale beslis-
singen, een Europese regering voor Europese beslissingen en zelfs een wereldregering
voor beslissingen op wereldniveau. De voorstellen, want meer zijn het niet, komen
zowel in Een leefbare aardevoor als ook in elk ander voorstel van Tinbergen voor een
nieuwe internationale ordevan na die tijd. Diezelfde praktijk van alledag laat aan het
begin van de 21ste eeuw zien dat dit gedachtegoed nog niet door iedereen gedeeld
wordt.
De hoofdstukken van Een leefbare aardegeven de lezer van nu ook een gedateerd beeld
te zien van een situatie zoals die in 1970 gold. Personen en gebeurtenissen die door
Tinbergen worden aangehaald waren in 1970 actueel maar zullen nu niet door iedere
lezer worden herkend of op waarde worden geschat. Toch zal de lezer van nu doorzien
dat de Oost-Westspanningen wellicht niet meer in die mate bestaan, maar dat de
bedreiging van veiligheid wel nog steeds bestaat. Ook zal de lezer van nu herkennen
dat de postkoloniale inspanningen, later politiek correct omgedoopt tot ontwikke-
lingssamenwerking, sterk onder druk staan maar dat migratie om economische
motieven slechts een andere verschijningsvorm is van globale welvaartsverschillen.
Ook zijn de voorstellen van Tinbergen om te komen tot een optimale sociale orde, en
de samenhang van de vier grote problemen, allesbehalve achterhaald en actueler dan
ooit. De enige zorg zou kunnen zijn dat als deze voorstellen toen niet werden begre-
pen men zich kan afvragen of dat nu wel het geval zal zijn.
De hoofdstukken van Een leefbare aardegeven, tussen de regels door, ook iets weg van
wat in 1970 wellicht heel herkenbaar was maar nu allang niet meer: een beeld van Jan
Tinbergen zelf. De stijl en de woordkeuze in het boek zijn die van een geduldige maar
vastberaden wetenschapper, die met inzet, kennis en een vleugje humor de lezer anno
1970 weet te boeien. Aan het begin van de 21steeeuw weet niet iedere lezer meer dat
Tinbergen zich sinds de jaren twintig tot zijn overlijden in 1994 als sociaal bevlogen
wetenschapper inzette voor noden in de wereld: voor de arbeiders in de crisis van de
jaren dertig, voor volk en vaderland in de jaren veertig en vijftig, voor ontwikkelings-
landen in de jaren zestig en zeventig, en voor de wereld als geheel in de jaren tachtig.
Als wetenschapper was hij begonnen als natuurkundige die al spoedig de economi-
sche problemen belangrijker vond. Zijn econometrische werk, waarin economie, wis-
kunde en statistiek samenkomen, leverde hem de instrumenten om economisch
beleid te formuleren, zowel in dienst van het Centraal Planbureau alsook als adviseur
voor talloze ontwikkelingslanden zoals Egypte, Turkije, Pakistan, Venezuela, Surina-
meen Indonesië. Zijn inzet voor de Verenigde Naties gaf hem zicht op zowel de pro-
blemen in de wereld als in de samenhang daartussen. Zijn speelterrein werd en bleef
een leefbare aarde. Jan Tinbergen was in dat opzicht een wereldburger avant la lettre.
Het uiteindelijke doel van alle inspanningen, of dit nu gaat om welvaartsverdeling,
tussen generatiegenoten of tussen generaties, of dat het gaat om de vermindering van
