Een belvedère aan de Schelde

576 Pages·2010·25.71 MB·Dutch

M R
O E
N L
I
O C
G T
R A

A
F
I
E
Ë
N
5
RELICTA MONOGRAFIEËN 5
ARCHEOLOGIE, MONUMENTEN- & LANDSCHAPSONDERZOEK IN VLAANDEREN
P E Een belvedère aan de Schelde
Dit boek is de eerste wetenschappelijke publicatie over het a e
v n
paviljoen De Notelaer, een prachtig belvedère op de oever iljoe belv
van de Schelde in Hingene. Uitgebreid multidisciplinair n e Paviljoen De Notelaer in Hingene
D d
è
onderzoek van archieven, materiële en iconografische e r
N e a (1792–1797)
bronnen, en uiteraard het gebouw zelf, leverde veel nieuwe, o a
soms verrassende kennis op. In deze bijzondere monogra- tela n d
er e S
fie bespreken zeventien auteurs niet alleen het landschap, in ch -
de bouw- en restauratiegeschiedenis en de materialen Hin elde Joke Buijs & Anna Bergmans (red.)
die daarbij werden gebruikt, het prachtige salon met zijn g
e
n
merkwaardige parketvloer en bijzondere decoraties, en de e
(
huidige toestand van het monument. Ook de historische, 17
9
2
sociale en politieke achtergrond komt uitvoerig aan bod. –
1
7
Voor het eerst wordt ook een overzicht gepubliceerd van 9
7
de realisaties in België van Charles De Wailly, architect )
van het Franse hof en ontwerper van De Notelaer. Een bij-
zonder boek over een uitzonderlijk gebouw.
ISSN 2030-9910
ISBN 978 90 7523 030 7
Een belvedère aan de Schelde
Paviljoen De Notelaer in Hingene (1792 - 1797)
Relicta Monografieën 5
Archeologie, Monumenten- en Landschapsonderzoek in Vlaanderen
Brussel 2010
Een belvedère aan de Schelde
Paviljoen De Notelaer in Hingene (1792 - 1797)
Onder de redactie van
Joke Buijs & Anna Bergmans
COLOFON
Relicta Monografieën 5
Archeologie, Monumenten- en Landschapsonderzoek in Vlaanderen
Redactie
Joke Buijs en Anna Bergmans
Tekstredactie
Bart Biesbrouck
Beeldredactie en fotografie (tenzij anders vermeld)
Kris Vandevorst
Plannen (tenzij anders vermeld)
Architectuurplannen door Brigitte De Schaepmeester & Willem Hulstaert
Topografische plannen door Johan Van Laecke
Illustratiebewerking
Hans Denis, Glenn Laeveren, Daisy Van Cotthem & Nele van Gemert
Omslagillustratie
Detail van de koepel en de parketvloer in het salon van De Notelaer
Vertaling
Martine Paret en Diane Van Hauwaert
Opmaak & druk
De Windroos, Beernem
Een uitgave van het Vlaams Instituut voor het Onroerend Erfgoed
Wetenschappelijke instelling van de Vlaamse overheid,
Beleidsdomein Ruimtelijke Ordening, Woonbeleid en Onroerend Erfgoed
Une édition de l’Institut Flamand du Patrimoine
Institut scientifique du gouvernement Flamand
Département de l’Aménagement du Territoire, Politique du Logement et Patrimoine immobilier
Verantwoordelijke uitgever: Sonja Vanblaere, administrateur-generaal
Vlaams Instituut voor het Onroerend Erfgoed (VIOE)
Phoenixgebouw - Koning Albert II-laan 19 bus 5
B-1210 Brussel
tel.: [phone]
fax: [phone]
[email protected]
www.vioe.be
Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotocopie,
microfilm of op welke wijze ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.
Il est interdit de reproduire intégralement ou partiellement le présent ouvrage sans autorisation écrite de l’éditeur.
© vioe, B-1210 Brussel (tenzij anders vermeld – sauf indication contraire)- 2010.
ISSN 2030-9910
ISBN 978 90 7523 030 7
D/2010/6024/4
Inhoud
Voorwoord 7
11 Een belvedère aan de Schelde 9
Joke BuiJs en AnnA BergmAns
12 Wolfgang-Guillaume d’Ursel 13
Bouwheer van De notelaer
BAuDouin D’ursel
13 Het paviljoen van Hingene 17
XAvier Duquenne
Geschiedenis en landschap 29
14 De hertog en zijn schipper 31
geschiedenis van het paviljoen en het veer
ThomAs vAn Driessche
15 Het Zand en Hingenebroek 63
De omgeving van De notelaer
ThomAs vAn Driessche
16 Het groene erfgoed van de hertog 97
een eerste aanzet tot een floristische, dendrologische en
historisch-ecologische analyse van de omgeving
PAul vAn Den BremT
Bouw en evolutie 119
17 Bouwen in revolutionaire tijden 121
De bouwgeschiedenis van het paviljoen
ThomAs vAn Driessche
18 L’architecte De Wailly en Belgique, 1779-1795 153
XAvier Duquenne
19 Meten en tekenen 217
oude plannen en prenten van het paviljoen
vincenT DeBonne en ThomAs vAn Driessche
10 Een goed onderhouden paviljoen 227
onderhouds- en restauratiewerkzaamheden ten tijde van de familie d’ursel
ThomAs vAn Driessche
11 Verval, renovatie en restauratie 235
De notelaer na de familie d’ursel
vincenT DeBonne
12 Het schetsontwerp van Russell Page voor de onmiddellijke omgeving 245
hermAn vAn Den Bossche
Materiaal, techniek en registratie 255
13 Met kijker en meetlat 257
metrische registratie en analyse van de bouwtechnische en -fysische toestand
Willem hulsTAerT, JohAn vAn lAecke en Joke BuiJs
6 Inhoud
14 Het houten archief in de koepel 285
Dendrochronologisch onderzoek van de kapstructuur
krisTof hAnecA
15 L’aspect le plus noble et le plus élégant 293
het materiaaltechnisch onderzoek van de pleister- en afwerkingslagen
mArJAn Buyle
Het salon 307
16 Pour le parcquet du sallon au pavillion d’Incque 309
het onderzoek van een uitzonderlijke parketvloer
AnnA BergmAns, chArles inDekeu en ThomAs vAn Driessche
17 Le parcquet en bois de coulleur 327
een kleurrijke waaier van houtsoorten
krisTof hAnecA en koen Deforce
18 Un des meilleurs peintres de fleurs de son temps 337
Biografie van Antoine Plateau (Doornik 1759 – Brussel 1815)
AnnA BergmAns en An sTofferis
19 Sous son pinceau les appartements se métamorphosaient en Elysées 359
vijf interieurdecoraties van Antoine Plateau nader belicht
AnnA BergmAns
20 Le plaffon et stuc au noteleir 405
onderzoek en proefrestauratie van de decoratie
mArJAn Buyle
21 En pleine satisfaction de cinq basreliefs 445
vijf bas-reliëfs (1794) van françois-Joseph Janssens
mArJAn sTerckX
De Notelaer in context 465
22 Janus aan de Schelde 467
De architecturale context
Dirk vAn De viJver
Plannen 489
Bibliografie 516
Geraadpleegde archieven 545
Résumé 547
Index van persoonsnamen 561
Index van plaatsnamen 571
Auteurs 575
Voorwoord
Toen het Vlaams Instituut voor het Onroerend Erfgoed in 2007 de vraag kreeg mee te werken aan de restauratie van het laatachttien-
de-eeuwse paviljoen De Notelaer in Hingene en aan de inrichting van de omgeving, zagen we onmiddellijk welke mogelijkheden dit
modelproject bood. Voor het eerst kregen we de kans om de ervaring die het VIOE opbouwde binnen verschillende disciplines van
bouwkundig erfgoed, landschap en natuurwetenschappen te integreren in één multidisciplinair project. We waren dan ook verheugd
dat de initiële vraag naar een algemene restauratie ondersteund kon worden met een uitgebreid wetenschappelijk onderzoek. Alleen
zo immers kan een verantwoord masterplan voor de restauratie opgemaakt worden.
In 2008 en 2009 boog het VIOE zich intensief over het ontstaan en de evolutie van het paviljoen en zijn omgeving. Niet alleen wer-
den de bouw- en restauratiegeschiedenis nauwgezet onderzocht, er werd ook uitgebreid onderzoek gevoerd naar de gebruikte ma-
terialen, de bouwfysische en bouwtechnische toestand, naar de parketvloer en naar de schilderingen van het prachtige salon. Alle
betrokken kunstenaars en architecten werden bestudeerd. Ook het landschap werd onder de loep genomen en zowel historisch als
floristisch in kaart gebracht.
De vele invalshoeken en even zoveel partners vormden een uitdaging. Naast Erfgoed Vlaanderen vzw, erfpachthouder van het
gebouw, verbonden immers nog 4 andere partijen zich ertoe om De Notelaer een mooie plaats in de toekomst te verzekeren: vzw
De Notelaer (lokale beheerder), Toerisme Vlaanderen (eigenaar paviljoen), Agentschap voor Natuur en Bos (eigenaar belendende
percelen) en nv Waterwegen en Zeekanaal (eigenaar Scheldedijk).
Eind 2008 werden de resultaten van het onderzoek een eerste keer voorgesteld op de succesvolle studiedag De Notelaer, natuurlijke ele-
gantie, die plaatsvond in het kasteel d’Ursel. En met dit boek stellen we graag de eerste wetenschappelijke publicatie over het paviljoen
voor.
Dat De Notelaer een uniek gebouw is, voelt iedere voorbijganger onmiddellijk aan. Uit het diepgaande onderzoek blijkt echter des
te meer hoe rijk het verleden van het paviljoen is en hoezeer het verbonden is met ander erfgoed. Het werd ontworpen door de inter-
nationaal vermaarde architect Charles De Wailly, maar ook de lokale uitvoerders en kunstenaars hadden een uitstekende reputatie
en werkten mee aan vele andere monumentale gebouwen.
We zijn dan ook verheugd dat we naast het werk van onze eigen erfgoedonderzoekers konden rekenen op de bijdragen van uitmun-
tende externe specialisten. Daardoor werden de onderzoeksresultaten over De Notelaer in een ruimer kader geplaatst, en kunnen
we concluderen dat dit erfgoed van zeer uitzonderlijke en zelfs internationale waarde is.
We hopen dan ook dat deze publicatie mag bijdragen tot een gepaste waardering, restauratie en ontsluiting van het paviljoen en
zijn omgeving.
Sonja Vanblaere
Administrateur-generaal van het Vlaams Instituut voor het Onroerend Erfgoed

1 Een belvedère aan de Schelde
Joke Buijs & Anna Bergmans
Het woord belvedère (van het Italiaanse belvedere) betekent let- ving. Kortom, alvorens we een correct restauratiekader kunnen
terlijk ‘mooi uitzicht’. Dat moet het zijn wat hertog Wolfgang- schetsen moet voldoende aandacht gaan naar vooronderzoek.
Guillaume d’Ursel en zijn echtgenote Flore d’Arenberg voor
ogen hadden toen ze de perfecte locatie voor hun paviljoen in Het voorliggende boek is de eerste wetenschappelijke publicatie
Hingene uitzochten (fig. 1.1). Ze bouwden De Notelaer immers over De Notelaer en zijn omgeving. Het is het resultaat van het
op de rechteroever van de Schelde, tussen de monding van de multidisciplinaire vooronderzoek dat het VIOE tijdens 2008–
Durme en de Rupel, op een kilometer van kasteel d’Ursel, hun 2009 uitvoerde, als eerste fase van het integrale restauratiepro-
buitenverblijf. Met een prachtig uitzicht op de stroom en haar ject. Zeventien auteurs schreven bijdragen die gegroepeerd zijn
buitendijkse gebieden deed het salon, dat zich enkele meters bo- in vijf thema’s.
ven de dijk verheft, dienst als hertogelijke ontvangstruimte. Op Aan de hand van een grondig onderzoek van archieven, ma-
de beneden- en tussenverdieping was er een herberg en woonde teriële en iconografische bronnen en van het gebouw zelf kunnen
een schippersfamilie. we het paviljoen eindelijk in de – zelfs internationale – context
Dat het paviljoen (fig. 1.2) vandaag deel uitmaakt van ons plaatsen waarin het thuishoort. Het multidisciplinaire karakter
erfgoed hebben we te danken aan de familie Camu, die in 1963 van het onderzoek toont bovendien de grote verwevenheid aan
eigenaar werd van een gebouw dat na jaren van leegstand en na die tussen alle onderzochte aspecten bestaat. Door die verwe-
de overstroming van 1953 totaal verloren leek te zijn. Het was venheid neemt het boek u steeds dieper mee in het rijke verhaal
zodanig vervallen dat het zelfs niet meer in aanmerking kwam van De Notelaer, een verhaal dat eigenlijk al begon anderhalve
voor een bescherming als monument. De familie Camu liet het eeuw voor het paviljoen werd gebouwd.
echter grondig restaureren en redde het zo van verder verval. In Het eerste deel, ‘Geschiedenis en landschap’, vertelt immers
1968 volgde dan de bescherming als monument. De omgeving niet alleen de geschiedenis van het paviljoen, maar ook die van
werd pas in 2000 als landschap beschermd. Sinds 1983 is het in het veer dat al anderhalve eeuw oud was toen het gebouw in
handen van de Vlaamse Gemeenschap die er een ‘Trefpunt aan 1792–1797 op diezelfde plaats werd geconstrueerd (hoofdstuk
de Schelde’ van maakte. Daartoe werden de nodige aanpassin- 4). Archiefonderzoek geeft ons bovendien een duidelijk beeld
gen aan het gebouw gedaan. over hoe de omgeving van De Notelaer er uitzag in de tijd van
hertog Wolfgang-Guillaume d’Ursel en hoe die evolueerde tot
Naar aanleiding van een rottende balk op een van de zolderka- de huidige omgeving (hoofdstuk 5), die vervolgens aan de hand
mers bracht het Vlaams Instituut voor het Onroerend Erfgoed van een floristische, dendrologische en historisch-ecologische
(VIOE) in 2007 een plaatsbezoek aan De Notelaer. Al gauw werd analyse in hoofdstuk 6 in beeld wordt gebracht.
duidelijk dat het gebouw niet meer gediend was met opnieuw In het tweede deel worden de bouw en evolutie van het pa-
een fragmentarische herstelling, maar dat er dringend nood viljoen van nabij onder de loep genomen. Via archiefonderzoek
was aan de integrale restauratie van dit unieke paviljoen en aan kon de bouwgeschiedenis van het paviljoen tot in detail gere-
de herinrichting van de omgeving. Het besef dat een integrale construeerd worden. Al in 1762 was er sprake van het bouwen
restauratie nodig was, betekende echter nog niet dat we over de van een paviljoen. In 1782 werden die plannen concreter, maar
nodige informatie beschikten om het eigenlijke restauratiepro- het duurde tot 1792 vooraleer de werken van start gingen. De
ject op te starten. Restauratie betekent immers veel meer dan bouwwerkzaamheden hadden bovendien sterk te lijden onder de
louter de gebreken aanpakken. Restauratie moet hoofdzakelijk gevolgen van de Franse Revolutie. De uiteindelijke bouw sleepte
als doel hebben de authenticiteit en historiciteit van het gebouw dan ook vijf jaar aan, en vond plaats in drie opeenvolgende fasen
weer zichtbaar te maken. Om dit te kunnen realiseren, moeten (hoofdstuk 7).
we over een grondige kennis beschikken van de oorspronkelijke De Notelaer was niet het enige werk van de Franse archi-
architectuur, het materiaalgebruik, de ruimte-indeling, de de- tect Charles De Wailly in ons land. In hoofdstuk 8 wordt een
coratie, de omgeving en de evolutie van het gebouw en de omge- prachtig en nooit eerder gepubliceerd overzicht gegeven van De
Wailly’s al dan niet uitgevoerde projecten in wat nu België is. Hij
werkte er voor een toplaag van opdrachtgevers, zoals bankiers,
hertogen, prinsen en het hof. Door zijn opleiding en studiereizen
Fig. 1.1 De Notelaer aan de Schelde, 2010. doorheen Italië bespeelde hij op meesterlijke wijze en met grote