edep ve âdâb kavramlarının semant ğ ve tarhsel seyr

13 Pages·2017·0.22 MB·Turkish

marife, y(cid:14)l. 6, say(cid:14).2, güz 2006, s. 165-177

EDEP VE ÂDÂB KAVRAMLARININ SEMANT(cid:16)>(cid:16)
VE TAR(cid:16)HSEL SEYR(cid:16)
(cid:10)brahim YILMAZ*

ON ESCHATOLOGICAL VERIFICATION

Eschatological verification is the theory suggested by I. M. Crombie and
John Hick. The aim of this article is to discuss the theory of eschatological verifica-
tion of I. M. Crombie and John Hick. The meaningfulness of religious statements is
proved with eschatological verification. According to this understanding, religious
statements will be verified in the life after death, so, they are true and meaningful
statements.
Keywords: Eschatological verification, logical positivism, Russell, Wittgenstein,
Crombie, Hick, religious statement.

Edebiyat, Arap dilinde e d b kökünden gelmektedir. Edeb, baYlangScSndan
itibaren insanSnbütün davranSYlarSile ilgili bir kavram olarak kullanSlmSYtSr. Arap
tarihinde uzun bir süre, bir toplumda örf, âdet ve kural hâlini almSY iyi tutum ve
davranSYlar veya bunlarS kazandSran bütün yazSlS ve sözlü bilgiler edeb kavramS
içerisinde ifade edilmiYtir.1 Edebiyat kelimesi, edb kelimesinin ço2ulu olarak türe-
tilmiYtir. Ancak bu kelime, Arap dili ve edebiyatSnda günümüz dahil hiç kulla-
nSlmamSYtSr. Ça2rSYtSrdS2S ve içinde taYSdS2S bütün anlamlarS ile birlikte edebiyat
kelimesi, OsmanlS aydSnlarS tarafSndan Tanzimat’tan sonra, BatS dillerinde, özel-
likle FransSzca’daki litterature kavramSnS karYSlamak için türetilmiY ve dilimize
kazandSrSlmSYtSr. Böylece edebiyat, Türk kültür tarihine girmiYtir. Bu tarihten
itibaren de o, Türk tarihinde kullanSmSnS ve de2erini yitirmeyen canlS, hareketli
nâdir kavramlardan biri olmuYtur. TaYSmSY oldu2u anlam, her geçen gün daha da
zenginleYmiY ve de2erlenmiYtir. Bu saygSnlSk, edebiyatSmSz di2er uluslarSn edebi-
yatlarSile yüzleYtikçe, onlarSnedebiyatlarSna yükledikleri anlam anlaYSldSkça daha
da açSkbir Yekilde fark edilmektedir.

*Doç. Dr. Atatürk Üniversitesi (cid:10)lahiyat Fakültesi.
1Nihad M. Çetin, Eski Arap =iiri,(cid:10)stanbul, 1973, s.90-91; “Arabistan (Dil-Edebiyat)”, Küçük Türk 0slâm
Ansiklopedisi,Fasikül: II, (cid:10)stanbul, 1978, s.148-149; Mustafa Ça2rScS,“Edeb”, Türkiye Diyanet Vakf(cid:10)
0slâm Ansiklopedisi,(cid:10)stanbul, 1994, X, 412.
166 !bahim Y(cid:14)lmaz
Arapça’da edeb, Türkçe’de ise edebiyat olarak kullanSlan bu kelimenin eti-
molojisi ve en eski manalarS hakkSnda Arap edipleri, Türk düYünür ve edebiyatçS-
larS, birbirine yakSn görüYler ileri sürmüYlerdir. Onlar, aynS metodu takip ederek,
aynS kaynak eserlerden istifade ederek; onun dilde ilk kullanSldS2S anlamS tespit
etmeye, bu anlam ile ilgili kaynak eserlerde yer alan ilk ham bilgileri derlemeye ve
bunlarS yorumlamaya çalSYmSYlardSr. Bu ba2lamda vardSklarS sonuç, birbirine ya-
kSn olmuYtur. Onlara göre edeb kavramSnSn en eski kullanSldS2S anlamlardan biri;
ziyâfete davet etmek, di2eri ise; zarif ve edebli olmak, yani güzel ahlâkl(cid:10) olmaktSr. Bu
bilgiler, onlarSn üzerinde birleYtikleri ve do2ru olarak kabul ettikleri görüYtür. En
eski eserlere göre edeb kelimesi, edeb mastarSndan türetilmiY, onun isim halidir.
Bu Yekliyle edebin davet, iyi tutum ve davran(cid:10)(cid:8), incelik, kibarl(cid:10)k, hayranl(cid:10)k ve takdir
gibi anlamlarda kullanSldS2S sözlüklerde kaydedilmiYtir.2 Edeb kelimesinin ilk an-
lamlarSndan biri olan davet etmekle, di2er anlamS olarak gösterilen güzel ahlak ara-
sSnda (davet-fazilet) yakSn bir anlam iliYkisi oldu2u görülmektedir. &öyle ki, edip
bir anlamda da fazilete davet eden kiYidir.
Zamanla edeb kelimesi birtakSmanlam de2iYikliklerine u2ramSY ve edebiyat
eserlerinde farklS Yekillerde tanSmlanmSYtSr. VIII./XIV. yüzySllarda el-Feyyûmî bu
kelimeyi “nefis riyâzâtS (nefsin arzularSnS terk edip ibadete dalarak ruhen yücel-
mek) ve iyi ahlâk olarak tanSmlamSY ve Ebû Zeyd el-Ensârî (ö.214-216)’den naklen
“güzel bir nefis riyâzâtSve herhangi bir fazilet” manalarSna geldi2ini dile getirmiY-
tir.3 Ondan bir asSr sonra gelen ve yazmSY oldu2u terimler sözlü2ü ile Arap edebi-
yatSnda adSndan çokça söz ettiren Seyyid &erîf Curcânî edebi “herhangi bir yanl(cid:10)(cid:8)(cid:10)
düzeltmeye yarayan bilgi…” Yeklinde tarif etmektedir4.(cid:10)bn Manzûr’dan sonra edeb
kelimesine sözlü2ünde en çok yer veren ve ona gerçek de2erini kazandSran yazar
ez-Zebîdî’dir. O, kendi dönemine kadar gelen edeb anlaySYSnS sistemli olarak Yu
Yekilde dile getirir: “Edeb, halk aras(cid:10)nda geçerli olan en güzel ahlâk, insan(cid:10)fenal(cid:10)klar-
dan sak(cid:10)nd(cid:10)r(cid:10)p iyili&e sevk eden meleke, güzel huy ve güzel ameldir. 0slâmiyet’ten sonra
da Araplara ait bütün ilimleri içine alan bir terim olarak kullan(cid:10)lm(cid:10)(cid:8)t(cid:10)r.”5
Birçok Arap dil uzmanS,edeb kelimesinin edb kökünden geldi2ini söyleme-
lerine ra2men; do2u bilimcilerinden olan Vollers ve C. A. Nallino, kelimenin aslS-
nSn sünnetle eY anlamlS olan de’b oldu2unu ileri sürmüYlerdir.6 Ancak bu iddia,

2 Halîl b. Ahmed el-Ferâhidî, Kitâbu’l-‘Ayn, nYr. Mehdî el-Mahzûmî, (cid:10)brâhîm es-Sâmerrâ’î, Beyrut,
1408/1988, VIII, 85; (cid:10)smâ’îl b. Hammâd el-Cevherî, es-S(cid:10)hâh tâcu’l-luga ve s(cid:10)hâhu’l-‘Arabiyye, nYr.
Ahmed Abdulgafûr, Beyrut, 1979, I, 14; (cid:10)bn Manzûr, Lisânu’l-‘Arab,Beyrut, 1968, I, 206-207; Mu-
hammed Murtezâ ez-Zebîdî, Tâcu’l-‘arûs min cevâhiri’l-Kâmûs, Beyrut, 1386/1966, II, 12-15; Mu-
hammed b. Ebî Bekr er-Râzî, Muhtâru’s-S(cid:10)hâh, nYr. Mahmûd HâtSr, Beyrut, 1415/1995, s.10; Mu-
hammed HâYim ‘Atiyye,el-Edebu’l-‘Arabî ve târihuhu,MSsSr, 1936, s.4 vd.
3Ahmed b. Muhammed el-Feyyûmî, el-Misbâhu’l-munîr,Lübnan, 1987, s.4.
4Bkz. Seyyid &erîf Curcânî, et-Ta’rîfât,(cid:10)stanbul, tsz., s.7.
5ez-Zebîdî, II, 12-15.
6C. A. Nallino, La Litterature Arabe, (çev. Ch. Pellat), Paris, 1950, s. 7-26. (cid:10)talyan müsteYriki Nallino,
edeb sözcü2ünün kazandS2S manalar için kronolojik sSnSrçizme2egayret eden ilk isimlerden birisi-
dir. O, söz konusu eserinde bu kelimenin Arap dilinde u2radS2S anlam de2iYiklikleri ile ilgili kronolo-
(cid:2)
Edep Ve Âdâb Kavramlar(cid:14)n(cid:14)nSemantiUiVe Tarihsel Seyri 167

do2ru gibi gözükmemektedir. Edeb, de’bden de2il, bunun ço2ulu olan âdâp
(edebler) kelimesine ba2lS olarak türetilmiY olmalSdSr. En eski ve en güvenilir
Arapça sözlüklerin hiç birinde edebin aslSnSn de’b oldu2una dair bir bilgiye rastla-
nSlamadS2S gibi, ça2daYArap araYtSrmacSlarS ve edebiyat tarihçileri de herhangi bir
belge ile do2rulanmayan bu görüYü isabetli olarak kabul etmemiYlerdir.7 Örne2in
(cid:10)bn Manzûr edeb kelimesinin kökünün edb oldu2unu söylemekte ve bunun davet
etme manasSna geldi2ini özellikle belirtmektedir. Buna paralel olarak (cid:10)bn Kuteybe
de, aynSkökten gelen udbe, me’debe me’dube gibi kelimelerinin ziyâfet yeme&i, dü&ün
yeme&i anlamSnda Arap dilinde eskiden beri kullanSlmakta oldu2unu söylemekte
ve buna dikkat çekmektedir.8
Edeb kelimesinin ve onun kuYattS2S anlamSnhem Arap hem de Türk dil ve
edebiyatlarSnda çok yaygSnbir kullanSlSYS ile aYkSnbir de2eri vardSr. Di2er taraftan
onun karYSlS2S olan dünya dillerindeki di2er kelimelerin içerdi2ianlamlar da önem
arz etmekte, her millet edebiyatlarSna büyük de2er vermektedir. Bu ve buna denk
olarak kullanSlan kelimelerin daha ziyade kavramsal anlamlarS önemlidir. Bütün
dünya dillerinde, edeb kelimesinin karYSlS2S olan anlam; asil ve insanî de&erlere
yönelme biçiminde özetlenmektedir.
Kur’an’da edeb ve onun kökünden gelen herhangi bir kelime bulunmamak-
tadSr. Ancak Hz. Peygamber (s.a.v.)’in sözlerinde edeb, ço2ulu âdâb ve aynS kök-
ten gelen isim ve fiil Yeklinde kullanSmlar çokça geçmektedir.9 ‘Abdullah b.
Mes‘ûd’un rivâyet etti2i ve sözlük yazarlarSnSn da edeb kelimesinin kökündeki
davet anlamS ile sonradan kazandS2S iyi al(cid:10)(cid:8)kanl(cid:10)klar anlamS arasSnda münasebet
kurmak için faydalandSklarS bir hadiste: “Gerçek bu Kur’ân, Allah’(cid:10)n bir sofras(cid:10)
(me’dubellâh)’d(cid:10)r; O’nun sofras(cid:10)ndan gücünüz yetti&ince bilgi toplamaya çal(cid:10)(cid:8)(cid:10)n” de-
nilmektedir.10 Büyük sözlük yazarS (cid:10)bn Manzur’a göre, Kur’ân edeb türlerini de
içine alan bir kitaptSr.11AyrSca Arap kültürü içerisinde yer alan meYhur bir kelâm-S
(cid:2)
jik bir Yemaya yer vermiYtir: Edeb ilk baYlarda, örf ve âdet, ahlâkî de2er olarak ele alSnmSY,daha son-
ra ahlâk, âdet ve sünnet, dînî olmayan bütün bilgiler anlamSnda kullanSlmSYtSr. Hicrî I-III. asSrlarda
edebten, zerâfet, her Yeyde zarîf olma ve dinî terbiye anlaYSlmSYtSr. Hayvan terbiyesi ve hikmetli söz-
ler de zerâfet içinde düYünülmüYtür. Hicrî III-IV. yüzySllarda ise, edeb, dilbilgisi, manzûm ve mensûr
güzel sözler, dinî literatürün dSYSndaki bütün ilimler, sarf, nahiv, lügat, belâgat, meânî, beyân, arûz,
kâfiye bilgilerini içerir olmuYtur (bkz. La Litterature Arabe, s.10 vd.; M. Kaya Bilgegil, Edebiyat Bilgi ve
Teorileri,(cid:10)stanbul, 1989, s.1-3).
7Bkz. &evkî Dayf, Târîhu’l-edeb,Kahire, 1960, I, 7-8; Tâhâ Huseyn, Min târîhi’l-edebi’l-‘Arabî,Beyrut,
1981, I, 24-33.
8 (cid:10)bn Manzûr, I, 206-207; (cid:10)bn Kuteybe, Edebu’l-kâtib, nYr. Muhammed ed-Dâlî, Beyrut, 1405/1985,
s.162, 556.
9Wensinck, el-Mu’cem,Leiden, 1969, s.39.
10 ‘Abdullâh b. ‘Abdurrahmân ed-Dârimî, es-Sunen,Beyrut, tsz., I, 138.
11 Kur’ân kelimesinde ‘toplama’ manasS;yani hikâye (kSssa), emir, nehiy, vaad, vaîd… gibi pek çok söz
Yekilleri vardSr. Bundan dolayS ‘toplayan’ anlamSnda ona Kur’ân denilmiYtir (bkz. Lisânu’l-‘Arab, I,
206, 129). AyrSca edebî eserlerin ilham kaynaklarSnS büyük ölçüde semâvî kitaplarSn oluYturdu2u
Yeklinde bir tez de söz konusudur. Tevrat ve (cid:10)ncil’deki kSssalar, BatShikâyecili2ine, Kur’an’daki kSs-
salar ise Do2u hikâyecili2ine kaynaklSk etmiYtir (bkz. Hüseyin YazScS, “Hikâye”, Türkiye Diyanet
Vakf(cid:10)0slâm Ansiklopedisi,(cid:10)stanbul 1998, XVII, 480; (cid:10)brahim YSlmaz, “Arap Dili ve Din Dili (cid:10)çerisinde
(cid:2)
168 !bahim Y(cid:14)lmaz
kibârda da (güzel bir sözde) buna iYaret edilmiYve Kâde’l-edeb en yekûne suluseyi’d-
dîn (neredeyse dînin üçte ikisi edebtir) diye söz edilmiYtir.12
Görüldü2ü üzere Câhiliye devri ile (cid:10)slâmî dönemin baYlangScSnda edeb ve
aynS kökten türetilen di2er kelimeler, pek seyrek olarak ele alSnmSY ve davet, ince-
lik, kibarl(cid:10)k, be&enme, al(cid:10)(cid:8)kanl(cid:10)k, âdet gibi daha çok din dili dSYSnda ve büyük ölçüde
ahlâkî muhtevada kullanSlmSYtSr. Nitekim muhadramûndan olan Sehm b.
Hanzele adlSYairin bir beytinde edeb, âdet, geleneksel tutum anlamSnda kullanSlmSY-
tSr. Bu kaySt da, bizim için edebin, ilk önceleri ahlak konularS ile yakSn anlamda
kullanSldS2SnSgöstermesi bakSmSndan önemlidir.13
Arap dili ve edebiyatSile ilgilenen ilk uzmanlar, edeb kelimesinin ilk sözlük
anlamlarSyla sonradan kazandS2S ve daha çok dînî, ahlâkî ve nihâyet edebî unsur-
lar ihtiva eden anlamlar arasSndaki yakSn iliYki üzerinde durmuYlar ve yazmSY
olduklarS eserlerde buna dikkat çekmiYlerdir. Hicrî ikinci (VIII.) asSrdan itibaren
edeb kelimesi, bir kimsenin aydSn olabilmesi için bilmesi geren tüm bilgi ve dav-
ranSYlar anlamSnda kullanSlmaya baYlanmSYtSr. Bu ba2lamda o, baYlS baYSna yeni
bir tür olarak ortaya çSkmSYtSr. Bu türün en önemli temsilcisi (cid:10)bnu’l-Mukaffâ
(ö.142/759)’dSr. O, el-Edebu’s-sa&îr ve el-Edebu’l-kebîr isimleriyle iki küçük risâle
yazmSY, birincisinde ahlâkî nasihat ve davranSY biçimlerinden bahsetmiY; ikinci-
sinde ise, hükümdarlara karYS nasSl davranSlmasS gerekti2ini ortaya koymuYtur.
AyrSca o, Kelile ve Dimne tercümesiyle, çocuklarSnedebi için yazdS2S el-Edebu’l-vecîz
li’l-veledi’s-sa&îr adlS eserleriyle geniY anlamlS ve pratikte faydalarS olan edeb anla-
ySYSnSnen önemli öncülerinden birisi olmuYtur.14
Arap edebiyatSnda, edeb türünün dil ve edebiyat ile ilgili tarzSnSnbelirli bir
Yekil almasSnda en büyük emek, Arap-(cid:10)slâm literatürü yanSnda yabancS kültürler-
den özellikle (cid:10)ran edebiyatSndan ve Türk kültüründen nakledilen malzemelerle
beslenen ve III. (IX.) yüzySl edeb literatürünün en büyük temsilcilerinden biri
olarak kabul edilen el-Câhiz (ö.255/868)’a aittir.15 Arap nesrinin en büyük ustasS
olarak kabul edilen el-Câhiz, edeb kelimesine bugünküne benzer anlamda dil ve
edebiyat iYlevini de yüklemiY ve yaYadS2S dönem itibariyle bu tarzSn en büyük
temsilcilerinden biri olmuYtur. Di2er taraftan, Kitâbu’l-beyân ve’t-tebyîn, Kitâbu’l-
hayavân vb. birtakSm eserleriyle edebe, belirli bir sSnSfSndSYSnda bütün aydSnkim-
selerin okuyabilece2i yeni ve orijinal bir tarz kazandSrmSYtSr. AynS zamanda o,
yukarSda adS geçen eserlerde dil ve edebiyatSn yanS sSra, dönemin sosyal yapSsSn-
(cid:2)
‘(cid:10)kra’ (Oku!) KavramSnSn Yeri” Atatürk Üniversitesi 0lahiyat Fakültesi Dergisi, Erzurum, 2002 (sayS:
18), s.125.
12 Goldziher, I., “Edeb”, 0slâm Ansiklopedisi,(cid:10)stanbul, 1988, IV, 105; krY.(cid:10)brahim YSlmaz, “Arap Dili ve
Dil Dili (cid:10)çerisinde ‘(cid:10)kra’ (Oku!) KavramSnSnYeri”, Atatürk Üniversitesi 0lahiyat Fakültesi Dergisi,SayS:
18, Erzurum, 2002, s.125.
13 ‘Abdulkâdir b. ‘Omer el-Ba2dâdî, Hizânetu’l-edeb,nYr. ‘Abdusselâm M. Hârûn, Kahire, 1989, IX, 434.
14 Ahmet AteY,“(cid:10)bnu’l-Mukaffâ”, 0slâm Ansiklopedisi,(cid:10)stanbul, 1988, V/II, 864-868.
15 Bkz. “Câhiz”, 0slâm Ansiklopedisi,(cid:10)stanbul, 1993, III, 12-14; Ramazan &eYen, “Câhiz”, Diyanet 0slâm
Ansiklopedisi,(cid:10)stanbul, 1993, VII, 20-23.
Edep Ve Âdâb Kavramlar(cid:14)n(cid:14)nSemantiUiVe Tarihsel Seyri 169

dan, antropoloji ve ziraat bilgisinden de bahsetmiYve edeb ilminin bütün yönleri
ile hayatSkapsadS2SnSve onun, hayatSndaha güzel yaYanmasSiçin bir u2raYS ve bir
bilgi dalSoldu2unu göstermeye gayret etmiYtir.16
Arap ve (cid:10)slâm kültür tarihi ile ilgili en eski kaynaklardan biri, belki de en
önemlisi (cid:10)bn Kuteybe (ö.276/889)’nin Edebu’l-kâtib adlS eseridir. Burada yazar, ilk
önce dilin edeblendirilmesinden söz etmekte, daha sonra da nefsin (ki(cid:8)inin)
edeblendirilmesine de2inerek ki(cid:8)inin dilini edeblendirmesinden önce nefsini
edeblendirmesi, ahlâk(cid:10)n(cid:10) güzelle(cid:8)tirmesi gerekti&ini belirtilmektedir.17 Bu eserde (cid:10)bn
Kuteybe, daha ziyade kâtip sSnSfSna hitap ederken, di2er eseri olan Uyûnu’l-
ahbâr’da bütün aydSn sSnSfa hitap etmekte, aydSn olmanSn edebin bütün türlerini
bilmekle ve onlarda maharet kazanmakla ancak elde edilebilece2ini dile getirmek-
tedir. Bu eserin kendisinden sonra gelecek edipler üzerinde büyük etkileri olmuY-
tur. Örne2in el-Muberred (ö.285/889) el-Kâmil ve Ebû ‘Alî el-Kâlî (ö.356/966)
Kitâbu’l-Emâlî’ adlS eserlerinde, (cid:10)bn Kuteybe’nin Uyûnu’l-ahbâr’daki metodunu
aynen takip etmiYler ve aynSamaçla eserlerini kaleme almSYlardSr.
(cid:10)bn Haldûn, edeb türünde dört temel eser saymakta ve onlarS (cid:10)bn
Kuteybe’nin el-Edebü’l-kâtib’i, el-Müberred’in el-Kâmil’i, el-Câhiz’Sn el-Beyân ve’t-
tebyîn’i ve Ebû ‘Alî el-Kâlî’nin Kitâbu’l-Emâlî eserleri olarak zikretmekte ve Arapla-
ra ait bilgileri, lügat, nahiv, beyân ve edeb olarak göstermektedir.18 AyrSca büyük
oranda yukarSdaki eserlerden etkilenerek kaleme alSndS2S düYünülen ve muhadarât
adSverilen, sistematik ansiklopedi niteli2inde (cid:10)bn ‘Abd Rabbihi (ö.328/940)’nin el-
0kdu’l-ferîd’ini de bu eserler arasSnda zikretmek gereklidir.
Arap edebiyatSnda el-Câhiz’den sonra belli baYlS nesir ustalarS olarak Ebû
Alî et-Tenûhî (ö.384/994) ve Ebû Hayyân et-Tevhîdi (ö.414/1023) gibi isimler
zikredilebilir. Ebû Alî et-Tenûhî, günlük ve tarihî olaylarShikâye tarzSnda anlatan,
konularla ilgili atasözlere (emsâle), fSkra ve YarkSlara yer vererek, anlatSmSnS daha
da zenginleYtiren ve yazSyS okuyucu için çekici hale getiren bir söz ustasSdSr.
AmacSokuyucu ve dinleyicilere hoYvakit geçirtmektir. Onun el-Ferec ba‘de’(cid:8)-(cid:8)idde
adlS eseri, konu anlatSmS itibariyle baYta Türk, (cid:10)ran ve Yahudi edebiyatlarS olmak
üzere dünya edebiyatSna büyük etki etmiYve bu dillerde çeYitli çevirileri yapSlmSY-
tSr.19 Ebû Hayyân et-Tevhîdi ise, Fârâbî okulunda yetiYmiY,edeb âlimi ve felsefeci
olarak tanSnmSYtSr. Onun, Câhiz’den sonra en parlak nesirci oldu2usöylenmekte-
dir. YaYadS2S dönemlerde “filozoflar(cid:10)n edîbi, ediplerin filozofu, ikinci Câhiz” gibi un-
vanlarla anSlmSY; dilden edebiyata, fSkShtan kelâma ve felsefeden tasavvufa kadar

16 Hasan es-Sendûbî, Edebu’l-Câhiz,Kahire, 1350/1931, s.29.
17 Edebu’l-kâtib, s.14.
18 (cid:10)bn Haldûn, el-Mukaddime,MSsSr, tsz., s.26.
19 R. Paret, “Tenûhî”, 0slâm Ansiklopedisi,(cid:10)stanbul, 1993, XII/2, 167-168.
170 !bahim Y(cid:14)lmaz
ilim ve kültür hayatSnSn her yönüyle ilgilenerek IV. (X.)yüzySl dünyanSn seçkin
edip ve bilginleri arasSnda yer almSYtSr.20
YukarSda isimleri ve özellikleri belirtilen âlim ve edipler, edeb literatürünü
geliYtirmiYler, onu ça2lar itibariyle entelektüel insanlar için renkli ve ilgi çekici bir
bilgi alanS haline getirmiYlerdir. OnlarSn elinde edeb, saf ilimden çok bütün nite-
likleri, duygularS, davranSYlarS, kendisini kuYatan maddî ve manevî de2erlerle bir-
likte insanS merkez alan bilgi ve hikmeti kapsamSYtSr. Böylelikle edeb kelimesinin
kapsamSgeniYletilmiY,pratikteki faydalarSgösterilmiY,yazar ve düYünürlere de bu
alanda eser verme olana2S sa2lanmSYtSr.21
Az önce ismi geçenler kadar olmasa bile, bu alanda pratik düYünce ve uygu-
lamalara yer veren di2er önemli bir eser de el-Mâverdî (ö.450/1058)’nin genel
anlamda edebten bahsetti2i ve aklSn, ilmin, dinin, dünyanSn ve nefsin edebi gibi
bölümlere aySrdS2S edebiyat konularSnS ihtiva eden Edebu’d-dunyâ ve’d-dîn adlS
eseridir.22 AyrSca burada en-Nuveyrî (ö.733/1332)’nin Nihâyetu’l-ereb fî funûni’l-
edeb adlS ansiklopedik edebiyat eserini de zikretmeden geçilmemelidir. Yazar söz
konusu eserinde önce kitâbetten bahsetmiY, daha sonra da edebiyat konularSna
geçmiY, burada da edebî bilgilerin yanSnda astronomi, co2rafya, tarih bilgisine ve
insan bilimine yer vermiYtir.23
Ebû Alî et-Tenûhî ile aynS edeb usûlünü benimseyen; multi disipliner bir
yaklaYSm sergileyerek edebiyat ve tarih alanSnda edebî eser yazan birtakSm yazar-
lar da olmuYtur. Örne2in es-Sûlî (335/946), Edebu’l-kuttâb ve el-KalkaYendî
(ö.821/1418) Subhu’l-a’(cid:8)â gibi eserleri ile dil ve edebiyatSn yanS sSra eserlerinde
tarih vb. konularS iYlemiYlerdir. Bu eserler, edebiyat-tarih iliYkisi göstermesi bakS-
mSndan da dikkat çekicidir.
Daha sonralarS,ilimler arasS bir ayrSYma ve tanSmlanma söz konusu olmuY-
tur. Nitekim Arap edebiyatSnda klasik eserlerden birinin sahibi olan ‘Abdulkâdir
el-Ba2dâdî (ö.1093/1682), nahiv, Yiir, nesir vb. Arap dili ve edebiyatS ile ilgili ilim-
lere ûlûmu’l-edeb, bu ilimlere sahip olan kiYilere de edîp denilmesinin -kendi döne-
mi itibariyle- yeni bir geliYme oldu2unu ve bu gibi ilimlerin (cid:10)slâm’dan sonraki
dönemlerde do2du2unu belirtmekte ve bunun önemsenmesi gereken bir geliYme
oldu2unu söylemektedir.24
20 Bkz. D. S. Margoliouth, “Ebû Hayyân”, 0slâm Ansiklopedisi, (cid:10)stanbul, 1988, IV, 29-30; Mahmut
Kaya, “Ebû Hayyân et-Tevhîdî”, Türkiye Diyanet Vakf(cid:10)0slâm Ansiklopedisi,(cid:10)stanbul, 1994, X, 154-
156. Türk kültür tarihinde de edebiyatla oldu2u kadar felsefe vb. ilimlerle u2raYan pek çok bilgin
vardSr(bkz. Tuncay (cid:10)mamo2lu, “Süreklilik ve De2iYim ArasSnda Ahmet Hamdi TanpSnar”, Muhafa-
zakâr Dü(cid:8)ünce,SayS:4, Ankara, 2005, s. 37-56.
21 Ça2rScS,D0A,X, 413.
22 Bkz. Ebu’l-Hasan ‘Alî b. Muhammed el-Mâverdî, Edebu’d-dunyâ ve’d-dîn, nYr. Mustafâ es-Sakâ,
Halep, 1973, çev. Ali AkSn, (cid:10)stanbul, 1998.
23 Ign. Kratchkowsky, “Nüveyrî”, 0slâm Ansiklopedisi,(cid:10)stanbul, 1993, IX, 374/375.
24 Bkz. Hizânetü’l-edeb,IX, 432-433.
Edep Ve Âdâb Kavramlar(cid:14)n(cid:14)nSemantiUiVe Tarihsel Seyri 171

XVII. (XV.) asSrsonlarSna do2ru edeb kelimesi, daha çok mecâzî manasSile
anlaYSlmaya baYlamSYtSr. ArtSk edebin gerçek anlamSndan ziyade mecâzi anlamS
daha önemli olmuYtur. Mecazî olarak edeb, Yu Yekilde tarif edilmektedir: “(cid:10)nsanS
irfan erbâbS (aydSn kesim) ile muaYerete (iliYkiye) laySk mertebeye yükselten bir
ö2retim ve e2itimdir.” Yani edeb, Arap dilini, edebiyatSnS,Yiirini, konusu ne olursa
olsun nesrini (düz yazSyS) ve Arap tarihini içermektedir. Di2er bir ifadeyle, Arap-
larSn ya da onlarSn kültürü altSna giren di2er milletlerin oluYturdu2u ortak kültür
tarihinin bütününü ihtiva etmektedir.25
Görüldü2üüzere edeb kelimesi, Câhiliye devrinde de, (cid:10)slâmSnilk asrSnda da
bugünkü anlamda kullanSlmamSYtSr. O tarihlerde edebin kavramsal karYSlS2S, ilm-i
edeb de2il, ilm-i AraptSr. Yani ArabSn bildiklerinin, yaYadSklarSnSn, söylediklerinin
tümüdür. Hicrî II. asSrdan itibaren edîb ve udebâ (edîb’in ço2ulu ‘mueddibler,
edebiyatçSlar) kavramlarSgeliYtirilmiYtir. O tarihlerde mueddib,muallim (ö2retmen,
hoca)’den daha yüksek bir tabakayS göstermektedir. SSbyan (çocuk) mekteplerin-
de ders verenlere muallim; havâss-S nâsSn (üst düzey insanlar) ve hanedân-S salta-
natSneYrafSna (sultan sülâlesinden gelenlere) tarih, Yiir, Arap dili gibi ilimleri oku-
tanlara mueddib denilmekteydi.
Bu dönemlerde edeb kavramS içerisinde iki amacSn ön görüldü2ü ileri sü-
rülmektedir: Birincisi, edeplendirilen; yani edeb dersi alan ö2renciye manzum ve
mensur söz söyleme melekesini, kabiliyetini kazandSrmak; ikincisi ise, onlara
Kur’ân’daki âyetlerden ve Hz. Muhammed (s.a.v)’in hadislerinden hüküm çS-
kartma yolunu göstermek ve Arap sözlerinin manalarS ile mecazlarSnS kavratmak
ve birbirinden aySrt ettirmektir.
YukarSda tarihi kronolojiye ba2lS olarak edeble ilgili birtakSm görüYlere yer
verilse de, bugünün gözüyle o dönemlerde ulûm-S edebiyenin (edeb ilimlerinin)
tam olarak sSnSrlarSnS belirlemek oldukça güçtür. Bir anlamda o, bazS gayretlere
ra2men müphem olarak kalmSY, alanS tam olarak tespit edilememiYtir. Örne2in
ata binmek, ok atmak, cirit oynamak, satranç vb. maharet ve kabiliyetler de
edebten saySlmSYtSr. Nitekim hem edebin üzerindeki (cid:10)ran kültürünün etkisini,
hem de o dönemki edeb anlaySYSnSgöstermesi bakSmSndan vezir ve yazar el-Hasan
b. Sehl (ö.236/850-851)’in görüYleri kayda de2erdir. O, ça2Snda insanSnirfan sahi-
bi, yani aydSnve kültürlü biri olmasSnSnön koYulunu edebin on çeYidinde baYarSlS
olmasSna ba2lamSYtSr. Bunlardan üçü, ud çalmak, satranç, cirit ve çevgan
(Yahracaniye) oynayabilmek; üçü tSp, riyaziyat bilgisine sahip olabilmek ve ata
binmek; di2er üçü ise Yiir, ensap (soy bilgisi) ve Arap tarihi ve menâkib (menkSbe-
ler)’ini, Eyyâmu’l-Arab’S bilebilmektir. (cid:10)rfan sahibi olabilmek için öne sürülen
edebin onuncu koYulu ise, bir araya geliYlerde, toplantSlarda, dü2ün ve dernekler-
de, özellikle de gece sohbetlerinde söylenen hikâye ve fSkralarS bilebilmek ve bun-

25 Hizânetu’l-edeb,IX, 432-433; I. Goldziher, “Edeb”, 0slâm Ansiklopedisi,(cid:10)stanbul, 1964, IV, 105.
172 !bahim Y(cid:14)lmaz
larS usûlüne uygun olarak anlatabilmektir. AyrSca onun edebin içinde belirtme-
mesine ra2men, o dönemlerde filoloji, Yiir sanatS, riyaziyeden baYka kehanet ve
simya bilgisi de edeb dallarS içerisinde yer almaktaydS ve öne çSkan insanSnbütün
bu dallarda maharet sahibi olmasS istenir, yeri geldi2inde rakipleri ile yüzleYtirilir,
yarSYtSrSlSrdS.26
Ancak XX. Asra do2ru edebin anlamSnda bir daralma ve türlerinde bir
azalma söz konusu olmuYtur. ArtSk edeb, bizim bugün bildi2imiz anlama do2ru
bir kayma içerisindedir. Arap dilinde ulûm-S edebiye denilince nahiv (sentaks),
lügât, tasrif, kâfiye, Yiir, AraplarSn ahbârS ve ensâbS (Jenealoji) olmak üzere sekiz
alan akla gelmekte ve edeb kavramSbunlar ile sSnSrlandSrSlmaktadSr.27
Mütercim ÂsSm Efendi, Kâmûs tercümesinde edeb kavramSnS Yu Yekilde
açSklamaktadSr: “Edeb, zerâfet, usluluk, kavlen (söz) ve fiilen (davranSY) hüsnü
muamelede (güzel davranSY) bulunmak demektir. Edeb kelimesinin FarsçasS
‘ferhenk’tir. Edeb iki çeYittir: Birincisi, “edeb-i nefis”; di2eri ise, “edeb-i ders”tir.
Görüldü2üüzere bu anlamlardan birincisi, ahlâka; ikincisi ise muamelâta yönelik-
tir. Zerâfet ve nezaket gibi haller, davranSYSn yanSnda daha çok sözle gösterilen
niteliklerdir. Bundan dolaySdSrki, söz söyleyeni yanlSYlSktan, küçük düYmekten ve
muhatabSnSküçük düYürmekten koruyacak olan lügat, sarf, iYtikak, nahiv, meânî,
beyân, arûz, kâfiye, inYâ, Yiir, muhazarât ve imlâ gibi dil ve edebiyata ait fenlere
(bölümlere), edeb denilmiYtir”.28
Görüldü2ü gibi edeb, (cid:10)slâmiyetten önce ‘ziyâfete davet etmek’ anlamSnda
kullanSlmSYtSr. SonralarS, ‘fazilete davet ve fazilet’ ile anlam geniYlemesine maruz
kalmSYtSr. Daha sonralarS ise edeb, ‘terbiye ve edebiyat’ anlamSnda terim haline
gelmeye baYlamSYtSr. Bütün bu manalar SYS2Snda edeb kelimesinin bediî olmaktan
çok ahlâkî oldu2unu söylemek mümkündür. YukarSda da iYaret edildi2i üzere, bu
manada (cid:10)slâmiyetin kendisi de edebten saySlmSYtSr. Nitekim Mevlânâ:
“Âdem o2lunun e2er edebten nasibi yoksa, âdem de2ildir.
Âdem o2lu ile hayvan arasSndaki fark edebtir.
Gözünü aç da bak cümle kelâmullâha…
Kur’ân’Snbütün âyetlerinin manasSedebten ibarettir”
diyerek29,yaYadS2S dönem itibariyle edeb kavramSnSndaha çok ahlâk ve gü-
zel söz anlamSnda kullanSldS2SnSgöstermektedir.

26 Ebû (cid:10)shâk (cid:10)brâhîm el-Husrî,, Zehru’l-âdâb ve semeru’l-elbâb, nYr. Alî Muhammed el-Becâvî, MSsSr,
1389/1969, I, 155. Bu dönemlerde edebin ön plana çSktS2S görülmektedir. Nitekim (cid:10)spanya’da (cid:10)bn
Ebî Âmir’in veziri Abdülmelik b. (cid:10)drîs el-Cezerî (IV./X. asSrsonu)’nin herkese duyurmak amacSyla
edebin on çeYidi hakkSnda didaktik bir manzûme yazdS2S belirtilmektedir (bkz. Goldziher, “Edeb”,
IV, 106). AyrSca bkz. Cemil, Meriç, “(cid:10)slâm DünyasSnda YazSlan Tek Ansiklopedi, (cid:10)hvan-SSâfâ Risale-
leri”, I(cid:8)(cid:10)kDo&udan Gelir,(cid:10)stanbul, 1984, s.34-65.
27 Müdür Emin Bey Sâmi’nin ProgramS,(cid:10)stanbul, 1895, s.15.
28 Mütercim AsSmEfendi, Kâmûs Tercümesi,(cid:10)stanbul, 1304, I, 134-135.
29 Tahir Büyükkörükçü, Mevlana ve Mesnevi,(cid:10)stanbul, 1983, s.7-8.
Edep Ve Âdâb Kavramlar(cid:14)n(cid:14)nSemantiUiVe Tarihsel Seyri 173

Bütün bu izahlar SYS2Snda edeb kavramSnSn geniY anlamlarS olan çok geniY
kapsamlS bir kelime oldu2u görülmektedir. BatS’nSn hümanizm, hümanites gibi lâ-
fSzlarla ifade etmeye çalSYtS2S bütün manalarS edeb kavramS taYSmaktadSr. Yani
bütün bu anlamlar, edeb kavramSnSn içindedir.30 Binaenaleyh etimolojisi yapSlan
edeb ve edebiyat kelimelerinin FransSzca litterature31 den daha kapsamlSoldu2unu,
bu nedenle de bu iki kelimenin bütünüyle birbirleriyle örtüYmedi2ini söylemek
mümkündür. Yani BatS’nSn ya da bu kelimeyi kullanan di2er milletlerin litterature
ile anladS2S mana, edeb-edebiyattan yirminci yüzySlda bizim anladS2SmSz ya da
bugün do2rusunu anlamamSz gereken manadan farklSlSk ve eksiklik arz etmekte-
dir. Di2er taraftan her medeniyet camiasSnSn, hatta her ülkenin edebiyattan anla-
dS2S mana birbirinden farklSlSkgösterdi2ide bir gerçektir.
AYa2Sda da kSsmen temas edildi2i gibi, edeb ve edebiyat öncelikli bilgi hali-
ne geldikçe hem edeb ve edebiyat kavramlarSnda hem de bu alandaki eserlerde
farklSlaYma olmuY, hatta pozitif ilimleri ve edebiyatS birbirine zSt gibi gösteren,
kötü manada edebiyattan bahseden ve eskilerin deyimiyle onu lâf-u güzâftan
(boY söz) ibaret sayanlar da olmuYtur. Fakat edebiyat daha iyi tanSndSkça, haysi-
yetini kazanmSY bir bilgi ve e2itim türü haline gelmiY; edebî eserler de en çok
okunan ve itibar edilen yazSlar içerisinde yer almSYtSr.
Edebî eser de aynen edeb kelimesi gibi geniY manada kullanSlmSYtSr. Edebî
ürünlerin bütünü bu anlamlar içerisinde düYünülmektedir. Kavimlerin edebî
ürünlerinin masalla baYladS2S ve romanla bitti2i söylenmektedir. Ancak son ySl-
larda bu alanda tarihi roman v.b. geliYmeler yaYanmakta, farklS biçimler denen-
mekte ve bunlar büyük oranda okuyucu kitlesine ulaYabilmektedir. Örne2in Arap
edebiyatSnda Corcî Zeydan, Emîn Maalouf vb. yazarlar, tarihî romanlarS ile meY-
hur olmuYlar ve bütün dünyada azSmsanamayacak derecede okuyucuya ulaYmSY-
lardSr.
Edebiyat tarihi, edebî eserler gibi edeb kavramSiçerisinde yer alan ve önem-
li alanlar içerisindedir. Onun da çeYitleri vardSr. AyrS bir tarih olayS olarak ele alS-
nan edebiyat olaylarSnSn bütününü iYleyebildi2i gibi, bir devrin, bir ülkenin, bir

30 Cemil Meriç, K(cid:10)rk Ambar,(cid:10)stanbul, 1998, I, 23. AyrSca bkz. I. Goldziher, AShort History of Classical
Arabic Literature,Hildesheim, 1966, s.113-129, Klasik Arap Literatürü,çev. Azmi Yüksel ve Rahmi Er,
Ankara, 1993, s.125-143; Ruhattin Yazo2lu, “Hümanizm ve Mevlâna”, Türkiyat Ara(cid:8)t(cid:10)rmalar(cid:10)Ensti-
tüsü Dergisi,YSl: 9, sayS:20, Erzurum, 2002, s.67 vd.
31 Litterature, Latince litteratura’dan gelir. Kökü: Littere, harf demektir. Bu kelime, BatSdillerinde on
beYinci yüzySldan beri kullanSlmaktadSr. Almancaya on beYinci yüzySlda; Rusçaya ise on yedinci
yüzySlda girmiYtir. Yirminci yüzySlSnsonlarSna do2ru da kSsmen de olsa Türk dilinde de kullanSlma-
ya baYlanmSYtSr. Latincede bu kelimenin dört ayrSmanasSvardSr: YazS,gramer ve filoloji, alfabe, bilgi
(ilim). Do2du2uyerde farklSanlamlarSolan bu kelimeye, kullanSldS2S ülkeler itibariyle de de2iYik an-
lamlar yüklenmiYtir. Örne2in litterature kelimesi, FransSz dilinde aYa2Sdaki anlamlara gelir: 1-
Kültür: a) Genel olarak bilim (on altSncSasSr), b) AydSnSaydSnyapan kültür. 2- YazarlSk(meslek ola-
rak): a) edebiyatçSlar dünyasS (on sekizinci yüzySl), b) EdebiyatçSlSk, ediplik (çok az kullanSlSr), c)
YazSendüstrisi (çok az kullanSlSr). 3-Edebiyat: a) DüYünceleri ifade sanatS,b) KalScSde2eri olan eser-
leri yazma sanatS,c) YazSsanatS(öteki sanatlardan aySrmak için) vb. (bkz. K(cid:10)rk Ambar,I, 18).
174 !bahim Y(cid:14)lmaz
bölgenin yazSlarSnSn bütününü ele alan edebiyat tarihleri de vardSr. Bu gibi birbi-
rine ba2lS fakat ayrS pencerelerden aynS yere bakSYlarSn yanSnda, bir de edebiyat
ilmi vardSr. Edebiyat ilmi ile edebiyat olaylarSnSnrasyonel bilgisi kastedilmekte ve
bu alanda yazSlan eserlerde edebiyatSndaha ziyade ö2retisi amaçlanmaktadSr.
Dünyada bilinen diller üç ile dört bin arasSndadSr. Bunlar içerisinde yazSlan-
lar ise birkaç yüz civarSnda oldu2usöylenmektedir. KaldSki, dünyada her yazSlmSY
dilin edebiyatS da yoktur. Aksi düYünülecek olsa ve her dilin bir edebiyatS oldu2u
var saySlsa o takdirde, dünyada aYa2S yukarS üç bin sözlü edebiyat var demektir.
Fakat insanlSk tarihi, olmasS muhtemel bu edebiyatlarSn dörtte üçü hakkSnda
sözlü ve yazSlS olarak hiçbir Yey bilmemektedir.32 Bu gerçekler, milletleri tarihin
karanlSk sayfalarS içerisinde kaybolmaktan kurtaracak, onlarS aya2a kaldSracak,
ortak duygu ve düYünceleri geliYtirecek yegâne unsurlar arasSnda edeb-edebiyatSn
ön sSralarda yer aldS2SnS göstermesi bakSmSndan dikkat çekicidir. Çünkü edeb-
edebiyat, sahip olduklarS milletlerin zekâ ve gönül ürünlerinin bütününü ihtiva
etmekte, millet içerisindeki fertlerin ortak aklSnS ve ortak duygusunu sembolize
etmektedir.
Burada aklSmSza önemli bir soru gelmektedir. O da, edebiyat açSsSndan baY-
langSç ve sonu meçhûl, hudutlarS tam malum olmayan dünya denilen bu harita-
da, edeb ve edebiyat açSsSndan hangi kSta, ülke ve milletler söz sahibi olmuYlar ve
ayrScalSklS hale gelmiYlerdir. Bunu tam olarak belirlemek oldukça güçtür. Ancak
tarihî ve güncel birtakSm veriler bize, Asya ve Avrupa’nSn edebiyat açSsSndan en
verimli kStalar oldu2unu göstermektedir. Fakat YurasS unutulmamalSdSr ki, bu
alanda öncülük Asya kStasSndaki akSl ve gönlünü kullanan insanlara aittir. Edebi-
yat alanSnda söylenenleri ilk önce bu kStadakiler söylemiYtir. Onlar, duygu, coY-
kunluk ve inançtan oluYan bazen bir gayenin emrinde, bazen de ba2SmsSz kendi-
lerine özgü binlerce eser yazmSYlardSr. Dilleri, biçimleri, üsluplarS ise birer araç
olarak kullanmSYlardSr. Bütün bunlar, onlarSn, zekâ ve duygularSnSn ürettikleri
Yaheserleridir ve bütünüyle dünya edebiyat ürünleridir.33
Buna ra2men son yüzySllarda düYünen, konuYan, yazan, gezen daha çok
Amerika’nSn da içinde oldu2u batS toplumlarSdSr. Onlar edebiyat ölçülerini, eski
birikimle birlikte, yeryüzünün bütününe kabul ettirmiY, aydSnlSk içinde kesin
köYeleri belli düYünceler iklimini kurmuYtur. Öyle bir baYarS kaydetmiYlerdir ki,
Asya dahil di2er tüm toplumlara da onlarSnkendi tarihlerini ve de2erlerini kaleme
almSY olduklarSedebî eserlerde ö2retmiYlerdir.34
BazSlarS batSnSn edebî ürünlerini çok sSnSrlayScS bir tanSmla batS edebiyatS
olarak anarlar. TanSmlama böyle olunca, ister istemez çerçeveye sokulan eserler
de bu görüYü destekleyici ürünlerden oluYuyor. Oysa ki, onlar batSdan çok di2er

32 K(cid:10)rk Ambar,I, 18.
33 K(cid:10)rk Ambar,I, 17.
34 K(cid:10)rk Ambar,I, 18.