ebu'l-hasan el-harakânî'nin düşünce dünyasında allah sevgisi

20 Pages·2016·0.94 MB·Turkish

The Journal of Academic Social Science Studies

International Journal of Social Science
Doi number:http://dx.doi.org/10.9761/JASSS3265
Number: 43 , p. 71-89, Spring I 2016
Yayın Süreci
Yayın Geliş Tarihi / Article Arrival Date - Yayınlanma Tarihi / The Published Date
11.01.2016 13.03.2016

EBU’L-HASAN EL-HARAKÂNÎ’NİN DÜŞÜNCE
DÜNYASINDA ALLAH SEVGİSİ
LOVE OF GOD IN THE WORLD OF THE THOUGHT OF ABU’L-HASAN
EL-KHARAKANI
Yrd. Doç. Dr. Ahmet Emin SEYHAN
Kars Kafkas Üniversitesi İlahiyat Fakültesi

Öz
Âlemleri yoktan var eden Yüce Allah insanları ve cinleri kendisini tanımaları,
sevmeleri ve kulluk etmeleri için yaratmıştır. Akıl ve irade sahibi bu varlıklar kendilerini
mükemmel surette yaratan Yüce Allah’ı bulmak ve O’nu hakkıyla takdir etmekle
mükelleftirler. Çünkü insanlara ve cinlere okuyup kılavuz edinecekleri kutsal kitap,
örnek alacakları peygamber ve kullanacakları akıl ve irade yeteneği verilmesinin temel
nedeni budur.
Büyük bir âlim ve mutasavvıf olan Ebu’l-Hasan el-Harakânî, Yüce Allah’ın
kendisine bahşettiği tüm bu nimetleri yerli yerinde ve etkin bir şekilde kullanan, Allah
Teâlâ’yı tanıyan, O’na büyük bir sevgiyle bağlanan ve O’nun rızasını kazanma gayret-
inde olan bir Hak âşığıdır. el-Harakânî, Yüce Allah’ın sevgi ve hoşnutluğunu kazanmak
amacıyla ömrü boyunca hak ve adalet çizgisinden ayrılmayan ve Hz. Peygamber’i
kendisine örnek alarak bu sevgide samimi olduğunu gösteren bir gönül sultanıdır. Ona
göre gerçek âşık, sürekli Yüce Allah’ı tefekkür eder; O’ndan geldiğine ve yine O’na dö-
neceğine inanır; dünyaya ve içindekilere değer vermez; yaptığı amellerine güvenmez ve
böyle bir Hak âşığı sürekli ilâhî lütuflara nail olmaya devam eder.
Bu çalışmada el-Harakânî’nin düşünce dünyasında Allah sevgisi değer-
lendirilmiş, onun ilâhî aşka dayalı derûnî hayat tarzı hakkında bilgi sahibi olunması
hedeflenmiştir.
Anahtar Kelimeler: el-Harakânî, Allah Aşkı, Sevgi, Tasavvuf

Abstract
Almighty Allah had created human beings and jinns to recognize Him, to love
and worship. Those who have intellect will have to find Almighty Allah who created
them perfectly and appreciate Him the best way. The main reason is that the scripture
which the people will read, learn and guide it, take as a rol model prophet and use the
intellect, will and ability.
Abu'l-Hasan al-Kharakani Turkish-Islamic scholar and a great mystic, who
72
Ahmet Emin SEYHAN

used all these resources which Almighty Allah bestowed in place and effectively, found
Almighty Allah, connected to Him with great love and has been in the effort to attain the
consent of Him. El-Kharakani had not separate from the line of truth and justice in order
to win the love of Almighty Allah throughout the whole life and showed his sincere in
this love by taking the example of Prophet. According to him, a true lover constantly
contemplates Allah and knows that he comes from the God and knows it again return to
Him and does not value the world and contents and does not rely on worldly practices
and continues to be take permanent, divine grace such a genuine lover.
In this study, it was evaluated that the love of Allah of el-Kharakani was felt
and aimed to have knowledge about his lifestyle based on this love profoundly.
Keywords: el-Kharakani, the Love of God, Fondness, Mysticism

GİRİŞ Ebû Bekir eş-Şiblî (ö. 334/945) gibi sûfîler
Şeyh Ebu’l-Hasan Ali b. Ahmed b. başta olmak üzere pek çok mutasavvıf tara-
Cafer el-Harakânî (ö. 425/1033) Bâyezîd-i fından da benimsenmiştir.4 el-Harakânî’nin
Bistâmî’yi (ö. 234/848) kendine model alan, Bâyezîd’i kendine model aldığı düşünül-
Hakk’a ermek için zor riyâzetlere, çetin düğünde onun da Allah sevgisine dayalı
mücâhede ve çilelere katlanan tahkik ehli böyle bir hayat tarzını benimsediği söyle-
bir sûfîdir. Yaşadığı asırda pek çok kişinin nebilir.
dikkatini çeken el-Harakânî, dergâhında Konumuza geçmeden evvel ‚aşk‛
binlerce talebe yetiştiren, insanların gönül- kavramı hakkında genel bilgiler vermenin
lerini fetheden, kendisinden sonra gelenlere faydalı olacağı kanaatindeyiz.
tesir eden ve ‚Horasan Erenleri‛nin yetiş- Arapçada ‚ışk‛ (قشع) kökünden ge-
mesinde önemli rol oynayan bir Hak âşığı- len ‚aşk‛ kavramı, ‚sevda, aşırı ve şiddetli
dır.1 sevgi, sevginin son mertebesi, bir kimsenin
Tasavvuf tarihinde Râbia el- kendisini sevdiğine adaması, sevgilisinden
Adeviyye (ö. 185/801) ile başlayan Allah başka hiçbir şeyi gözünün görmemesi, bir
sevgisine dayalı hayat tarzı Bâyezîd-i kimseye yakınlık duyması, birine ya da bir
Bistâmî,2 Hallâc-ı Mansûr (ö. 309/922)3 ve nesneye önüne geçilmez bağlılıkla bağlan-
ması‛ gibi anlamlara gelmektedir.5 Türkçe-
de aşk kavramı ‚sevgi, muhabbet, sevda ve
1 Ebu’l-Hasan el-Harakânî’nin hayatıyla ilgili bilgi için
şu çalışmalara bakılabilir: Attâr, Ferîdüddîn, Evliya gönül vermek‛ manalarında kullanılmak-
Tezkireleri, Çev.: Süleyman Uludağ, Kabalcı Yayınevi, tadır.6 ‚Aşk‛ terimi taşıdığı anlam zengin-
İstanbul, 2007; Çiftçi, Hasan, Şeyh Ebü’l-Hasan-i
liği nedeniyle asırlarca mutasavvıflar, filo-
Harakânî, (Hayatı, Çevresi, Eserleri ve Tasavvufî Görüşleri)
Nûru’l-‘Ulûm ve Münâcât’ı (Çeviri-Açıklama-Metin),

Şehit Ebu’l-Hasan Harakânî Derneği Yay., Ankara,
2004, s. 29, 32-33, 49; Uludağ, Süleyman, ‚Harakânî‛, 3 Uludağ, Süleyman, ‚Hallâc-ı Mansûr‛, DİA, İstanbul,
DİA, İstanbul, 1997, XVI, 94; Çiftçi, Hasan, ‚Şeyh 1997, XV, 377-381.
Harakânî İle Şeyh Bâyezîd Arasındaki İlginç Manevî 4 Öngören, Reşat, ‚Tasavvuf‛, DİA, İstanbul, 2011, XL,
İlişki‛, Şarkiyât Araştırmaları Dergisi, 2003, C. 3, Sayı: 122. Ayrıca bkz. Uludağ, Süleyman, ‚Aşk‛, DİA,
11, s. 29-35; Çelik, İsa, ‚Tasavvufî Düşünce Tarihinde İstanbul, 1991, IV, 12.
Ebu'l-Hasan el-Harakânî‛, Kafkas Üniversitesi Harakani 5 İbn Fâris, Ebu’l-Hüseyn Ahmed, Mu’cemu Mekâyisi’l-
Dergisi, Kars, 2014, C. 1, Sayı: 1, s. 80-81; Çiftçi, Hasan, Luga, Thk.: Muhammed Harun, Kahire, 1969, II, 26-28;
‚Mevlânâ İle Şems-i Tebrîzî’ye Göre Ebu’l-Hasan-i Râgıb el-Isfahânî, el-Müfredât fî Garîbi’l-Kur’an,
Harakânî‛, Tasavvuf İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi, Kahraman Yay., İstanbul, 1986, s. 151-152; İbn Manzûr,
(Mevlânâ Özel Sayısı), Ankara, 2005, Yıl, 6, Sayı: 14, s. Cemâluddin Muhammed b. Mükerrem, Lisânu’l-Arab,
565-590; Seyhan, Ahmet Emin, ‚Ebu'l-Hasan el- Beyrut, 1990, X, 251-252.
Harakânî'nin İlim Anlayışı‛, JASSS, International 6 Özön, Mustafa Nihat, Büyük Osmanlıca-Türkçe Sözlük,
Journal of Social Science, France, May 2013, Volume 6 İnkılap Kitabevi, İstanbul, 1959, s. 49-50; Doğan,
Issue 5, s. 1049-1083. Mehmet, Büyük Türkçe Sözlük, İstanbul, 1996, s. 78;
2 Uludağ, Süleyman, ‚Bâyezîd-i Bistâmî‛, DİA, Develioğlu, Ferit, Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lugat,
İstanbul, 1992, V, 240. Ankara, 2001, s. 47.
Ebu’l-Hasan El-Harakânî’nin Düşünce Dünyasında Allah Sevgisi 73

zoflar ve edebiyatçılar tarafından baş tacı ‚ilâhî aşk‛a geçişin önemine vurgu yapmış
edilen, metafizik çağrışımlarıyla düşünce ve ‚Ölüye karşı beslenen aşk ebedî olamaz. Sen
tarihinde önemli bir yer tutan, fakat bütün canına canlar katan, hiç ölmeyecek diriye âşık
bunlara rağmen bir türlü tanımlanamayan ol!‛ 12 demiştir.
bir kavramdır.7 İlâhî aşk, marifetullahın bir sonu-
Kur’ân-ı Kerim’de ‚aşk‛ kelimesi cudur ve dünyadayken kazanılır.13 Seven
geçmemekte ancak ‚muhabbet‛ terimi sevdiğinin ne kadar yetkin, aşkın ve müteal
müştaklarıyla birlikte yer almaktadır.8 İlk bir varlık olduğunu idrak ederse O’na olan
dönem mutasavvıfları ‚sevgi ve muhabbet‛ imanı, heyecanı, coşkusu ve aşkı da o dere-
terimlerini kullanırken daha sonraki dö- ce artar. Tüm arzularını O’nun yolunda
nemlerde ‚aşk, şevk ve iştiyak‛ gibi kav- feda eder ve her türlü fedakârlığa katlanır.
ramlar kullanılmaya başlanmış ve sevginin Zira sevilen şey hakkında bilgi sahibi ol-
değişik tasnifleri yapılmıştır.9 Nitekim madan gerçek sevgi tahakkuk etmez. Bu
sûfîler ‚sevgiyi‛ muhtelif kısımlara ayır- bakımdan insanoğlu Allah’ı tanıdıkça O’na
mışlar ve genellikle de en son mertebeye olan muhabbeti, muhabbeti arttıkça da
‚aşkı‛ yerleştirmişlerdir. Onlara göre aşk, yakınlığı artar.
sevginin en mükemmel şeklidir.10 Aşk, Allah sevgisi insanda birden bire
‚ilâhî‛ ve ‚beşerî‛ olmak üzere ikiye ayrı- ortaya çıkmaz; Allah hakkında bilgisi artan
lır. İlâhî aşka ‚hakikî aşk‛, beşerî aşka da kişinin sevgisi derinleşir; hakikî kulluk
‚mecâzî aşk‛ denilir.11 Mecâzî aşk ‚ilâhî bilinci gelişir. Bu bakımdan ilâhî aşkı ru-
aşk‛a dönüşürse bir anlam kazanır. Çünkü hunda hisseden birisinin nefsini tezkiye
‚beşerî aşk‛ Yüce Allah’a ulaşmada bir etmesi, manevî hastalıklarından kurtulma-
merdiven görevi üstleniyorsa değerlidir. sı, Allah’ta fâni olması ve ebedî saadete
Nitekim Mecnûn Leylâ’ya âşıkken Leylâ’yı ermesi kolaylaşır. Çünkü böyle bir âşık,
unutup asıl âşık olduğu Mevlâ’yı bulmuş- fenâ mertebesine ulaşarak her şeyde Al-
tur. Dolayısıyla şuurlu bir şekilde Hakk’ı lah’ın varlığının ve birliğinin izlerini gör-
arayan ve sağlıklı tefekkür yapan birisi meye başlar, O’na hamd ve şükür eder ve
‚beşerî aşk‛ı ‚ilâhî aşk‛a dönüştürebilir; gerçek sevgilinin sadece Allah Teâlâ oldu-
Leylâ’dan Mevlâ’ya yol bulabilir. Ancak bir ğunu idrak eder.
insanı sırf cinsel duygularla seven ve yara- Öte yandan Kuşeyrî’nin (ö.
tılış gerçeğinin künhüne vakıf olamayan 465/1073) hocası Ebû Ali ed-Dekkâk (ö.
birisi ise hiçbir zaman ilâhî aşka ulaşamaz. 405/1015) Allah ile kul arasındaki sevginin
Çünkü Leylâ’yı sevip onu mükemmel su- ‚aşk‛ kavramıyla ifade edilmesine şiddetle
rette yaratan Yüce Mevlâ’yı sevmemek, karşı çıkmış ve bu durumu şöyle ifade et-
O’nun rızasını kazanmak için çaba sarf miştir: ‚Muhabbetin haddini tecavüz ederek
etmemek düşünülemez. Bu nedenledir ki ifrata varmasına ‚aşk‛ denir. Hak Teâlâ, haddi
Mevlânâ (ö. 670/1271), ‚beşerî aşk‛tan aşmakla vasıflandırılamaz, şu halde aşk ile de
tavsif edilemez. Bütün mahlûkata ait sevgilerin

hepsi toplansa da bir şahsa verilse, bu şahıs Hak
7 Emiroğlu, İbrahim, ‚Mevlânâ’da Aşkı İfade Etme
Teâlâ’yı normal olarak sevme derecesine ulaştı
İmkânı ve Aşk Betimlemeleri‛, DEÜİFD, İzmir, 2008,
Sayı: 27, s. 36.

8 el-Mâide, 5/54; Âl-i İmrân, 3/31.
9 Uludağ, ‚Aşk‛, IV, 12. 12 Mevlânâ Celâleddin Rûmî, Mesnevî (Konularına Göre
10 Uludağ, Süleyman, Tasavvuf Terimleri Sözlüğü, Açıklamalı Mesnevî Tercümesi), Trc.: Şefik Can, Ötüken
Marifet Yay., İstanbul, 1996, s. 58-59. Ayrıca bkz. Yay., İstanbul, 2001, V, 265.
Cebecioğlu, Ethem, Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri 13 Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed,
Sözlüğü, Rehber Yay., Ankara, 1977, s. 120. İhyâu Ulûmi’d-Dîn, Trc.: Ahmet Serdaroğlu, Bedir Yay.,
11 Uludağ, Tasavvuf Terimleri Sözlüğü, s. 60. İstanbul, ts., IV, 568.
74
Ahmet Emin SEYHAN

diye, hükmetmeyi hak edemez. (Bırakınız Allah’ı ifrat hâlidir. Hâlbuki fazilet, ifratla tefrit
haddinden fazla sevmeyi, normal haddine kadar arasında bulunan itidal hâlidir. Şu halde
sevmek bile imkânsızdır). Şu halde hiçbir zaman aşk bir fazilet değildir; zira hiçbir şeyin
kul Allah’ı haddinden fazla (hak ettiğinden ifratı makbul değildir. Aşk ölçüsüzlüktür,
ziyade) sevdi, denemez. Bu sebeple, ‘Hak Teâlâ âşık da dengesizdir. Ölçüsüzlük ve denge-
kuluna âşık oldu’ diye tavsif edilemeyeceği gibi, sizlik hiçbir zaman iyi bir şey değildir.16 Bu
kul da Hak Teâlâ’nın sıfatı hakkında; ‘O’na âşık nedenledir ki aşk, bir kemal hâli olmadığı
oldu’, diye tavsif edilemez. Bunun için ‘aşk için Allah’ın vasfı da değildir. ‚Allah âşıktır
(kavramı) red ve inkâr olunmuştur.’ Aşkın Hak veya maşuktur‛ denemez. Bu durumda
Teâlâ’nın vasfı olması mümkün değildir. kulun Allah sevgisi ancak ‚muhabbet‛ diye
Hakk’ın kula veya kulun Hak Teâlâ’ya âşık adlandırılabilir. İbn Teymiyye’ye göre kalp
olması imkânsızdır.‛14 Yüce Allah’ı sevmek için yaratıldığından
Aynı şekilde İbnü’l-Cevzî (ö. O’ndan başkasını kayıtsız şartsız sevemez.
597/1201), Takiyyudin İbn Teymiyye (ö. Nitekim Allah’ı ihlasla sevdiği için Hz.
728/1328) ve İbn Kayyim el-Cevziyye (ö. Yûsuf, Züleyha’ya âşık olmamış sadece ona
751/1350) gibi Hanbelî âlimler de kelime ve ilgi duymuş,17 ancak Züleyha ise müşrik
kavram olarak ‚aşk‛ı reddetmiş, onun ye- olduğu (nefsinin arzu ve isteklerini ilah
rine ‚muhabbet‛i koymuşlardır. Onlara edinen bir kadın olduğu) için Hz. Yûsuf’a
göre ‚aşk‛ şer’an da aklen de kötü, ‚mu- âşık olmuştur. Aşkın yegâne sebebi tevhid
habbet‛ ise hem din hem de akıl yönünden ve imandaki eksikliktir. Çünkü Allah’tan
faydalı ve güzel bir duygudur. Nitekim aşk korkmak ve O’na gönül vermek O’ndan
insanı insan yapan aklı, fikri ve muhake- başkasına gönül vermeye engeldir.18
meyi yok eder; aşk bir çeşit cinnet hâlidir. Ebû Yâ’lâ el-Mevsılî (ö. 307/919) de,
Bu sebeple aşk yolunu tutan mutasavvıflar işarî tefsir hareketinin ilk temsilcilerinden
çoğunlukla ‚akıl ve mantığa‛ meydan Ebü’l-Hüseyin en-Nûrî’nin (ö. 295/908);
okumuşlar, düşünce ürünü ‚ilmi‛ yok ‚Ben Allah’a âşığım, O da bana!‛ sözü hak-
saymışlardır. Bu bakımdan düşünme hâliy- kında; ‚Bu Hulûliyye’nin sözüdür‛ demiştir.
le aşk hâli birbirine zıttır. Düşünce yok Benzer şekilde İbn Kayyim, Nûriyye adıyla
olduğu nispette aşk hâkim olur. Onun için maruf söz konusu tasavvufî akımın öncüsü
şuur ve idrak hâlini yok eden aşk, bir fazilet Ebü’l-Hüseyin en-Nûrî’nin ‚aşk‛ konusun-
olamaz. Aklın duyguya hâkim olmasına daki düşüncelerini tenkit etmiş ve ‚aşk‛
‚fazilet‛, duygunun akla hâkim olmasına kelimesinin sadece ‚kadınla erkek arasın-
ise ‚rezilet‛ denir. Şuuru yok eden ve hissî daki sevgiyi ifade etmek için kullanıldığını,
bir hâl olan aşk bu bakımdan makbul bir
şey değildir. Gerek iradelerine hâkim ola-
mayıp arzuların esiri olmaları bakımından, ‚Gerçek şu ki, Biz, cehennem için, kalpleri (akılları) olup da
gerçeği kavramayan, gözleri olup da görmeyen, kulakları
gerekse şuur ve idrak hâlini kaybetmeleri
olup da işitmeyen cin ve insanlardan çok canlar
yönünden âşıklar hayvanların seviyesine,
ayırmışızdır. Hayvan sürüsü gibidir bunlar; hayır hayır,
hatta daha da aşağılara düşerler.15 Aşk, bir doğru yolu kavramakta onlardan da aşağı: Körcesine dalıp
gitmiş olanlar (kendilerine verilen yetenekleri ve imkânları

kullanmayanlar) işte böyleleridir.‛ el-A’râf, 7/179.
14 Kuşeyrî, Ebû Kâsım Abdülkerim b. Havâzin, er- 16 Uludağ, ‚Aşk‛, IV, 15.
Risâle (Tasavvuf İlmine Dair Kuşeyrî Risâlesi), Haz.: 17 ‚Gerçek şu ki, kadın ona karşı arzu doluydu; o da kadını
Süleyman Uludağ, Dergah Yay., İstanbul, 1991, s. 499- arzulamıştı; öyle ki, (bu ayartma karşısında) eğer Rabbinin
500. (gerçeğe dikkat çeken ve ona Allah’ı hatırlatan) burhanı
15 ‚Yoksa sen onların çoğunun (Kur’ân’ı) dinleyeceklerini onun içine doğmamış olsaydı (sağlam ve sarsılmaz iman
yahut akıllarını kullanacaklarını mı sanıyorsun? Onlar sonucu Yüce Allah’a hesap vereceği düşüncesiyle kapıya
(akılla değil ön yargı ile hareket ettikleri için) hayvanlar doğru koşmasaydı o da bu arzuya yenik düşecekti)<‛
gibidirler, belki yolca onlardan daha da şaşkındırlar (doğru Yûsuf, 12/24.
yoldan hiç mi hiç haberleri yoktur.)‛ el-Furkân, 25/44. 18 Uludağ, ‚Aşk‛, IV, 15.
Ebu’l-Hasan El-Harakânî’nin Düşünce Dünyasında Allah Sevgisi 75

Allah’ın sıfatlarının ise nakle dayandığını putları sevdiklerinden çok daha fazla sever-
ve tevkıfî olduğunu‛ söylemiştir. Buna göre ler‛ manasına geldiğini, müşriklerin putları
‚Allah sever‛ denilebilir ama ‚Allah âşık sevmelerinin sahte, mü’minlerin Allah’ı
olur‛ denilemez. İbnü’l-Cevzî de kıssacı bir sevmelerinin ise samimi ve hakikî bir sevgi
vaiz olan Ahmed el-Gazzâlî’nin (ö. olduğunu ifade etmiş ve bunun ‚aşk‛la
520/1126); ‚İlahîler, Allah’a âşık olanın aşkını hiçbir ilgisinin bulunmadığını kaydetmiş-
pekiştirir‛ sözüne işaret ederek; ‚Bu çirkin tir.26
bir sözdür. ‘Allah’a âşık oldum’ demek vehim ve Diğer taraftan ‚Tanrı sevgidir, Tanrı
vesveseden başka bir şey değildir‛ demiştir.19 aşktır‛ gibi retoriklerin İslâmî açıdan hiçbir
Mu’tezile de genellikle felsefî ve değeri ve dayanağı yoktur. Nitekim bu tür
beşerî aşka taraftar olmuş ancak mutasav- ifadeler, Yeni Eflatunculuk’tan Hıristiyanlı-
vıfların anladığı manadaki ‚Allah aşkını‛ ğa geçmiş sözlerdir.27 Günümüzde de bu
Hanbelîler gibi şiddetle reddetmiştir.20 Ni- tür sakat anlayışları savunmaya ve bunlara
tekim Zemahşerî (ö. 538/1143), ilâhî aşktan İslâm’dan delil bulmaya çalışanlar da yok
bahseden, buna inanan ve savunan muta- değildir. Dolayısıyla bu gibi kimselere karşı
savvıfları ‚insanların en cahili, ilmin ve son derece dikkatli olunmasında yarar ol-
âlimlerin en azılı düşmanı, Şeriat yolunun duğu ifade edilebilir.
en menfur ve en rezil kişileri‛ olarak tavsif Allah Teâlâ, Kur’ân-ı Kerim’de
etmiştir.21 müttakîleri,28 muhsinleri,29 adil davrananla-
Bütün bu itirazlara rağmen sûfîler, rı,30 tevekkül edenleri,31 sabredenleri,32 töv-
‚aşk‛ kelimesinin dinî bir terim olarak kul- be edenleri, günahlarından arınmak iste-
lanılmasında herhangi bir sakınca görme- yenleri33 ve kendi yolunda kenetlenmiş
miş, ‚İman edenler Allah’ı daha şiddetle sever- binalar gibi saf bağlayarak savaşanları34
ler‛22 âyetindeki ‚şiddetli sevgi‛den mak- sevdiğini ifade etmekte; ancak haddi aşan-
sadın ‚aşk‛ olduğunu iddia etmiş ve ları,35 saldırganlıkta sınır tanımayanları/
‚Mü’minlerin Allah’ı her şeyden çok sev- aşırı gidenleri,36 fesat çıkartanları,37 küfürde
meleri gerektiğini‛23 ifade eden âyeti ve Hz. ve günahta ısrar edenleri,38 kâfirleri,39 za-
Peygamber’in; ‚Sizden birisi ben kendisine limleri,40 kendini beğenmişleri, böbürlenen-
annesinden, babasından ve tüm insanlardan leri,41 müsrifleri,42 günahkâr nankörleri43 ve
daha sevimli olmadıkça iman etmiş olamaz‛24

sözünü düşüncelerine delil olarak getirmiş-
26 Ayrıntılar için bkz. Uludağ, ‚Aşk‛, IV, 15.
lerdir.25 Ancak İbn Kayyim; ‚Mü’minler
27 Sarıkçıoğlu, Ekrem, Din Fenomenolojisi (Dinlerin
Allah’ı daha şiddetle severler‛ mealindeki
Mahiyeti ve Tezahür Şekilleri), Fakülte Kitabevi, Isparta,
âyetin ‚Mü’minler, Allah’ı müşriklerin 2011, s. 280.
28 Âl-i İmrân, 3/76; et-Tevbe, 9/4, 7.

29 el-Bakara, 2/195; Âl-i İmrân, 3/134, 148; el-Mâide,
19 Uludağ, ‚Aşk‛, IV, 15. 5/13, 93.
20 Uludağ, ‚Aşk‛, IV, 16. 30 el-Mâide, 5/42; el-Hucurât, 49/9; el-Mümtehine, 60/8.
21 Zemahşerî, Cârullah Mahmud b. Ömer, el-Keşşâf an 31 Âl-i İmrân, 3/159.
Hakâiki’t-Tenzîl ve Uyûni’l-Akvâl fî Vucûhi’t-Te’vîl, Thk.: 32 Âl-i İmrân, 3/146.
Adil Ahmet/ Ali Muhammed/ Fethi Abdurrahman 33 el-Bakara, 2/222; et-Tevbe, 9/108.
Ahmed Hicâzî, Riyad, 1418/1998, II, 257. 34 es-Saff, 61/4.
22 el-Bakara, 2/165. 35 el-Mâide, 5/87; el-A’râf, 7/55.
23 et-Tevbe, 9/24. 36 el-Bakara, 2/190.
24 Buhârî, Ebû Abdillah Muhammed b. İsmail, Sahîhu’l- 37 el-Bakara, 2/205; el-Mâide, 5/64; el-Kasas, 28/77.
Buhârî, Çağrı Yay., İstanbul, 1992, 2/İman, 8 (I, 9); 38 en-Nisâ, 4/107.
Müslim, Ebu’l-Hüseyin el-Kuşeyrî, Sahîhu Müslim, 39 Âl-i İmrân, 3/32; er-Rûm, 30/45.
Thk.: Muhammed Fuad Abdulbâkî, Çağrı Yay., 40 Âl-i İmrân, 3/57, 140; eş-Şûrâ, 42/40.
İstanbul, 1992, 1/İman, 16 (I, 67), nr: 70. 41 en-Nisâ, 4/36; en-Nahl, 16/23; el-Kasas, 28/76;
25 Uludağ, ‚Aşk‛, IV, 12. Lokmân, 31/18; el-Hadid, 57/23.
76
Ahmet Emin SEYHAN

sözünde durmayan hainleri44 sevmediğini nevî derecelere ulaştırması‛dır.48 Nitekim
de haber vermektedir. iman, Allah sevgisini içerir ve bu sevginin
Hz. Peygamber ise şöyle buyur- ifadesi de sâlih amellerdir. Gerçek anlamda
muştur: ‚Allah, bir kulunu sevdiği zaman Yüce Allah’ı seven kişi, O’na muhabbet
Cebrâil’e: ‘Ey Cebrâil! Ben falanca kulumu besler ve sevgisini söz ve davranışlarıyla
seviyorum, onu sen de sev!’ der. Cebrâil, o kulu ortaya koyar. Yüce Allah’ı sevdiğini söyle-
sever ve sema halkına: ‘Allah Teâlâ falanca diği halde hâlâ O’nun emir ve yasaklarını
kulunu seviyor, onu siz de seviniz!’, diye nida ciddiye almayan kimsenin sözünde samimi
eder; bundan sonra semadakiler de o kulu sever- olmadığı anlaşılır. Dolayısıyla böyle birisi
ler. Sonra Allah, o kulun yeryüzünde de kabul Yüce Allah’ın sevgisinden mahrum kalır.
görmesine imkân sağlar, herkes ona teveccüh O’nun sevgisinden yoksun kalanın cenneti
eder.‛45 hak etmesi düşünülemez. Çünkü amellere
Sevgi, insanın kendisine mutluluk yansımayan sevgi eksik, olgunlaşmamış ve
veren insan veya nesneye karşı bilinçli ola- sözde bir sevgidir. Yüce Allah’tan başka
rak hissettiği bir duygudur. ‚İnsanın Al- varlıkları ‚Allah’ı sever gibi‛ seven, sahte
lah’ı sevmesi‛,46 itaatkâr mü’minin Allah’ın kutsal değerlerin/ şahısların peşinden gi-
rızasını kazanmak için O’nun emirlerine den, onların süflî arzularına hizmet eden,
itaat etmesi, yasakladıklarından kaçınması onları tanrı edinen birisi şirke düşer49 ve
ve takdirine rıza göstermesidir.47 ‚Yüce Yüce Allah’ı unutur. Yüce Allah’ı unutanla-
Allah’ın kullarını sevmesi‛ ise ‚onları dos- ra da Allah Teâlâ kendilerini unutturur50 ve
doğru yola iletmesi, başarı ihsan etmesi, onlara hiçbir değer vermez.51 Bu nedenledir
zihin açıklığı, basiret ve feraset vermesi, ki Hz. Peygamber; ‚Bir şeye karşı aşırı sevgi
günahtan koruması, işlerini kolaylaştırma- (taparcasına bağlanman, bağımlı olman) gözü-
sı, yaptıkları güzel işlerden razı olması, nü kör kulağını sağır eder‛52 diyerek insanla-
sâlih amellerini övmesi/ ödüllendirmesi, rın çoğunluğunun düştüğü mezkûr hataya
cehennemden emin kılması ve yüksek ma-
48 Hücvîrî, Ali b. Osman Cüllâbî, Keşfu'l-Mahcûb,
Hakikat Bilgisi, Haz.: Süleyman Uludağ, Dergâh Yay.,
İstanbul, 1982, s. 446.

49 ‚Sen hiç kendi heva ve heveslerini tanrılaştıran *birin+i
42 el-En’âm, 6/141; el-A’râf, 7/31. düşündün mü? İmdi, böyle birinden de sen mi sorumlu
43 el-Bakara, 2/276. olacaksın?‛ el-Furkân, 25/43.
44 el-Enfâl, 8/58; el-Hac, 22/38. 50 ‚Allah’ı unutan ve bu yüzden Allah’ın da kendilerine
45 Buhârî, 78/Edeb, 41 (VII, 83); 97/Tevhid, 33 (VIII, kendilerini unutturduğu kimseler gibi olmayın. İşte onlar
195); Müslim, 45/Birr, 48 (III, 2030), nr: 157; Tirmizî, fâsık kimselerin ta kendileridir.‛ el-Haşr, 59/19.
Muhammed b. Îsâ, el-Câmiu’s-Sahîh, Çağrı Yay., 51 ‚O inkârcılar ki; dinlerini alaya eğlenceye aldılar ve
İstanbul, 1992, 33/Tefsîru’l-Kur’ân, 19 (V, 317-318); İbn böylece onları dünya hayatı aldatmış oldu. Artık onlar bu
Hanbel, Ahmed b. Muhammed, el-Müsned, Çağrı Yay., günlere yetişeceklerini unuttukları ve bizim âyetlerimizi
İstanbul, 1992, II, 267, 341, 413, 509, 514; V, 263. inkâr ettikleri gibi biz de onları bugün unutacağız.‛ el-
46 Kuşeyrî, ‚kulun Allah Teâlâ’yı sevmesini‛ şöyle A’râf, 7/51. ‚Münafık erkeklerle, münafık kadınlar
açıklamıştır: ‚İnsanın Allah’ı sevmesi meyil, hudut ve birbirlerindendir (hepsi aynıdır). Kötülüğü teşvik edip
ihata gibi şeyler ihtiva etmez. Bu nasıl bahis konusu iyiliği engellerler ve cimriliklerinden dolayı ellerini sımsıkı
edilebilir ki, Zat-ı samediyyet ilhak, idrak ve ihata gibi tutarlar. Onlar Allah'ı unuttular (umursamadılar); O da
şeylerden münezzehtir. Âşık (muhib) bir çizgi ile ihata onları unuttu (rahmetsiz bıraktı/ gözden çıkardı/ terk etti).
edilme tarzında vasf edilmekten ziyade Mâşukta (mahbub) Gerçekten münafıklar günaha gömülüş kimselerdir!‛ et-
helak olma şeklinde vasf edilir. Aşk (mahabbet) bir vasıfla Tevbe, 9/67. ‚Allah, ‚Evet, öyle. Âyetlerimiz sana geldi de
vasf edilemez, bir hudutla tahdit edilemez. (Aşk tarif sen onları unuttun/ umursamadın. Aynı şekilde bugün de
edilemez). Bununla beraber idrak için aşktan daha vâzıh ve sen unutuluyorsun‛ der.‛ et-Taha, 20/126. Ayrıca bkz.
daha yakın bir şey yoktur<‛ Kuşeyrî, a.g.e., s. 497. Yûnus, 10/7, 92; el-Enbiyâ, 21/97; es-Secde, 32/14; ez-
47 Kelâbâzî, Ebû Bekir Muhammed b. İshâk, et-Taarruf Zümer, 39/56; el-Câsiye, 45/34.
li Mezhebi Ehli’t-Tasavvuf (Doğuş Devrinde Tasavvuf), 52 Ebû Dâvûd, Süleyman b. Eş’as, Sünenu Ebî Dâvûd,
Haz.: Süleyman Uludağ, Dergah Yay., İstanbul, 1979, Çağrı Yay., İstanbul, 1992, 40/Edeb, 116 (V, 346-347),
s. 161. nr: 5130; İbn Hanbel, V, 194; VI, 450.
Ebu’l-Hasan El-Harakânî’nin Düşünce Dünyasında Allah Sevgisi 77

dikkat çekmiştir. Nitekim İbn Kayyim’e lerde de Allah Teâlâ’nın sevgisini ve rızası-
göre bir şeyi taparcasına sevmek, o kişiyi o nı hak edecek mü’minlerin özelliklerine
şeye bağımlı kılar ve hürriyetini elinden işaret edilmektedir: ‚Rabbinizden bağışlanma
alır. Sadece Allah’ın huzurunda boyun dileyin, sonra O’na tövbe edin. Şüphesiz Rab-
eğmesi ve O’na kulluk etmesi gereken bir bim çok merhametlidir, (kullarını) çok seven-
kimseyi ‚kendisi gibi bir insana kul ve köle dir.‛56 ‚<O, çok bağışlayandır; (kullarını) çok
hâline getiren‛, kayıtsız-şartsız onun irade- sevendir<‛57 ‚Ey iman edenler! Sizden kim
si ve hâkimiyeti altına sokan ‚aşk‛ın insana dininden dönerse, (bilin ki) Allah onların yerine
hiçbir faydası yoktur.53 öyle bir topluluk getirir ki, Allah onları sever,
Öte yandan Kur’ân-ı Kerim, Yüce onlar da Allah’ı severler. Onlar mü’minlere
Allah’a gerçek anlamda iman etmeyen, karşı alçak gönüllü, kâfirlere karşı güçlü ve
imanında samimi olduğunu söz ve davra- onurludurlar. Allah yolunda cihat ederler. (Bu
nışlarıyla ortaya koymayan veya günahla- yolda) hiçbir kınayıcının kınamasından da
rından pişmanlık duyup tövbesinde samimi korkmazlar. İşte bu, Allah’ın bir lütfudur. Onu
olduğunu ispat etmeden ölen kimselerin dileyene verir. Allah lütfu geniş olandır, hakkıy-
ahiret günü son pişmanlıklarının ve ‚keş- la bilendir.‛58 Görüldüğü üzere Yüce Allah
ke‛ demelerinin54 hiçbir anlamının olama- sâlih kullarını sevmekte, onlara değer ver-
yacağını haber vermektedir. Çünkü Yüce mekte ve lütfuyla onları ödüllendireceğini
Allah’ın böyle zalimleri sevmesi, bağışla- vaat etmektedir. Bu bakımdan bir insan,
ması, ödüllendirmesi veya onların bu fiille- Yüce Allah’ın kendisini ne kadar sevdiğini
rinden razı olması söz konusu değildir. bilmek istiyorsa kendisi Yüce Allah’a ne
Nitekim Yüce Allah, ahiret gününe iman kadar değer veriyor ve seviyor, O’nun de-
eden mü’minlerin özelliklerinden bahse- diklerini yerine getiriyor buna bakmalıdır.59
derken ‚Allah onlardan razı olmuş, onlar da Kaldı ki Yüce Allah’ı sevdiğini diliyle söy-
Allah’tan memnun olmuşlardır‛55 buyurmak- leyen bir kimsenin Hz. Muhammed’e ittibâ
ta ve Hakk’ın rızasını kazanmanın önemine ederek60 bu sevgide samimi olduğunu ispat
dikkat çekmektedir. Aynı şekilde şu âyet- etmesi gerekir. Aksi takdirde şu âyeti cid-
diye almadığı sonucuna varılır: ‚Ey Pey-

gamber! De ki: ‚Eğer Allah'ı seviyorsanız bana
53 Uludağ, ‚Aşk‛, IV, 15.
54 ‚Ah, keşke dünyaya geri gönderilsek de bir daha uyunuz ki, Allah da sizi sevsin ve günahlarınızı
Rabbimizin ayetlerini yalanlamasak ve inananlardan olsak!‛ bağışlasın. Allah çok bağışlayıcıdır; merhamet
el-En’âm, 6/27. ‚Keşke ben Rabbime hiçbir ortak koşmamış

olsaydım!‛ el-Kehf, 18/42. ‚O gün; zalim kimse
parmaklarını ısırarak: ‚Ne olurdu ben de peygamberle 56 Hûd, 11/90.
beraber bir yol tutsaydım da keşke falanı dost 57 el-Bürûc, 85/14.
edinmeseydim! Yazıklar olsun bana! Andolsun ki, Kur'an 58 el-Mâide, 5/54.
bana geldikten sonra beni ondan o saptırdı. Zaten şeytan, 59 Gazzâlî, a.g.e., IV, 592-601.
insanı (ayarttıktan sonra) yalnız ve yardımcısız bırakır‛ el- 60 İttibâ, ‚sağlam temeller üzerine bina edilmiş, sahih
Furkân, 25/27-29. ‚Sonunda bize geldiğinde, arkadaşına: ve güvenilir dinî bilgilerle gerekçelendirilmiş söz, fikir,
‚Keşke benimle senin aranda doğu ile batı arası kadar düşünce, inanç ve kanaatin peşinden gitmek‛
uzaklık olsaydı! Ne kötü arkadaşmışsın!‛ der.‛ ez-Zuhruf, demektir. Dolayısıyla temelleri çürük, hiçbir sağlam
43/38. ‚Hesabımın (yaptıklarımın) ne olduğunu da bilgi ve belgeye dayanmayan sapkın ve bozuk fikirlere
bilmeseydim. Keşke o (ölüm her şeyi) kesip bitirseydi tabi olmak ve istikametten uzaklaşmak doğru değildir.
(yeniden dirilmek olmasaydı), ‚Malım (servetim) bana Çünkü iman edenin ‚delillere/ karinelere bakarak‛
hiçbir yarar sağlamadı. Saltanatım (güç ve kudretim) yok iman etmesi, inkâr edenin de ‚sağlam kanıtlara/
olup gitti.‛ el-Hakka, 69/26-9. ‚Ah keşke bizim için hüccetlere bakarak‛ inkâr etmesi aklın ve mantığın
(dünyaya) bir dönüş daha olsa da, müminlerden olsak!‛ eş- gereğidir. Körü körüne sahte şeyhlere/ sahte
Şuarâ, 26/102, ‚Keşke toprak olsaydım!‛ en-Nebe, 78/40. mehdilere/ sahte hocalara güvenen ve uydurma
‚Keşke bu hayatım için önceden bir şey yapsaydım‛ el-Fecr, rivayetlere/ çürük düşüncelere/ temelsiz iddialara
89/24. ittiba edenler, ‚ittibâ‛ kavramının semantik analizini
55 el-Mücâdele, 58/22. doğru yapmak zorundadırlar.
78
Ahmet Emin SEYHAN

sahibidir.‛61 nın kendine ve mahlûkata yabancılaşacağı-
Nîşâbur’un büyük sûfîlerinden nı bilir. Bu yüzden Allah Teâlâ, böyle sâlih
Ebu’l-Hüseyin el-Varrâk (ö. 320/932’den kulların kalbine sevgi bahşeder67 ve onlar
önce); ‚Tarifi imkânsız duygularla Allah’ı da Yüce Allah’ı her şeyden çok severler.68
sevmek ve O’nunla sevinmek, kalpte bulunan İbnü’l-Arabî, bir başka sefer ilâhî aşkta
bütün kötü duyguları yakan ve yok eden bir derinleşenlerin bu aşka doyamayacaklarını
ateştir‛62 diyerek Allah sevgisiyle dolu bir ve Allah Teâlâ’yı her şeyden çok sevecekle-
kalpte hiçbir kötü duygunun barınamaya- rini; ‚Ebediyen âşık oldum ben Aşk’ın sevgisi-
cağına ve şeytanî düşüncelerin etkin ola- ne. Gene de yeter demedim, o kadar sevgiye
mayacağına dikkat çekmiştir. Cüneyd-i kavuştum da. Sevgilim bana gösterdi vuslat
Bağdâdî de, Allah sevgisini; ‚Sevenin sıfatla- güneşini. İşte o güneş aydınlattı dünyamı, gö-
rının yerine Sevilenin sıfatlarının geçmesidir‛63 zümü, gönlümü!‛69 diyerek ifade etmiştir.
şeklinde tanımlamış ve böyle bir kulun İbnü’l-Arabî, bu sözüyle ‚Allah sevgisinin
nefis tezkiyesinde başarılı olacağına vurgu önemine vurgu yapmış, O’nun gönderdiği
yapmıştır. Nitekim söz konusu mertebeye son vahiy Kur’ân’ın penceresinden hayata
ulaşmış müttakî bir kul, Yüce Allah’a ka- bakanların meseleleri daha iyi yorumlaya-
vuşma arzusuyla yanıp tutuşur ve sevgili- caklarını ve Yüce Allah’ın maksadına uy-
nin adı anıldığında kalbi heyecanla dolar. gun değerlendirmeler yapacaklarını söyle-
Zira âyette; ‚Mü’minler ancak o kişilerdir ki, meye çalışmıştır,‛ denilebilir.
Allah anıldığında yürekleri ürperir‛64 buyrul- Mevlânâ da, ilâhî aşkın önemini şu
makta ve Allah sevgisinin nasıl olması ge- şekilde açıklamaktadır: ‚Aşk hayatın aslı,
rektiği hususunda mü’minler bilgilendiril- temelidir; sevgiden başka bir gölgeliğe giden
mektedir. mahrum kalır. Ey latif can! Aşksız kalma, aşkın
Muhyiddin İbnü’l-Arabî (ö. her soluğunda binlerce oruç, binlerce namaz
638/1240) ise ilâhî aşkı, ‚ezelî ve ebedî bes- vardır.‛70 Mevlânâ, bu sözleriyle gerçek aşkı
tenin bir ahengi, tınlayan teli, nağmeye tadan ve bunda derinleşen kâmil bir
vurulma, ruhun titrek tellerine, cemal cev- mü’minin manevî dereceler kat edeceğini
herine tutulma hâli‛65 olarak algılamakta ve ve fenâ makamına çok daha çabuk erişece-
varlığa sevme duygusunu bahşeden Yüce ğini ifade etmeye çalışmaktadır. Nitekim
Allah’ın ‚Vedûd sıfatına‛ dikkat çekmek- Mevlânâ bir başka sefer; ‚Sevgiden bakırlar
tedir. Nitekim kâmil bir mü’min, Yüce Al- altınlaşır, sevgiden dertler şifa bulur. Sevgiden
lah’ın kullarına olan derunî ve katıksız tortular saflaşır, sevgiden ölüler dirilir, şahlar
sevgisine66 karşılık verir, O’ndan uzaklaşa- kul olur‛71 derken de ilâhî aşkın engin sırla-
rına eren ve bütün benliğinde Yüce Allah’ın
61 Âl-i İmrân, 3/31. varlığını ve birliğini hisseden bir kulun
62 Sühreverdî, Şihâbuddin, Avârifü’l-Meârif,

(Tasavvufun Hakikatleri), Çev.: Abdulvehhâb Öztürk,
Saadet Yay., İstanbul, 2010, s. 656. 67 ‚İnanıp dürüst ve erdemli davranışlar ortaya koyanlar
63 Serrâc, Ebû Nasr, el-Lüma’, İslâm Tasavvufu Tasavvufla için Rahman (olan Allah, kalplerde) bir sevgi yaratarak
İlgili Sorular-Cevaplar, Çev.: H. Kâmil Yılmaz, (onları herkese) sevdirecektir.‛ Meryem, 19/96.
Altınoluk Yay., İstanbul, 1996, s. 57; Kuşeyrî, a.g.e., s. 68 ‚(Allah'ın varlığını ve büyüklüğünü anlatan bunca delil
497. ortadayken) insanlar arasında Allah'ı bırakıp da (hâlâ) O'na
64 el-Enfâl, 8/2. ortak koşanlar vardır. Onları, (yalnızca) Allah'a özgü
65 İbn Arabî, Muhyiddin Muhammed, el-Fütûhatü’l- (olması gereken) bir sevgiyle severler. (Ancak) müminlerin
Mekkiyye, Trc.: Nihat Keklik, Kültür Bakanlığı Yay., Allah sevgisi ise (onlarınkinden) çok daha fazladır<‛ el-
Ankara, 1990, s. 447-448. Bakara, 2/165.
66 ‚Öyleyse günahlarınız için Rabbinizden bağışlanma 69 İbn Arabî, Muhyiddin Muhammed, İlâhî Aşk, Çev.:
dileyin ve sonra da tövbe ve pişmanlık içinde O'na yönelin! Mahmut Kanık, İnsan Yay., İstanbul, 1988, s. 25.
Çünkü O acıyıp-esirgeyenlerin en yücesi, sevginin kaynağı, 70 Lermioğlu, Ayten, Mevlânâ ve Aşk, Sönmez Neşriyat,
gözesidir!‛ Hûd, 11/90; ‚O çok bağışlayıcıdır; kullarını İstanbul, ts., s. 18.
seven ve sevilmeye lâyık olandır.‛ el-Burûc, 85/14. 71 Lermioğlu, a.g.e., s. 23.
Ebu’l-Hasan El-Harakânî’nin Düşünce Dünyasında Allah Sevgisi 79

Allah Teâlâ karşısında aczini ve fakrını dibine kadar, kolunu kaldırınca Arş’a kadar
idrak edeceğini ifade etmektedir. O, bu gören yiğidin işidir. Bunun dışında olanı
sözüyle gerçek anlamda Yüce Allah’ı bilip Bâyezîd, Cüneyd ve Şiblî’nin şerefini düşü-
O’nu sevenlerin dünyevî makamlara itibar rür.‛73 Görüldüğü üzere el-Harakânî,
etmeyeceğini, nefis tezkiyesine devam ede- Bâyezîd, Cüneyd (ö. 297/909) ve Şiblî gibi
ceğini, O’na sonsuz şükredeceğini ve yaşa- âlim ve mutasavvıfları kendine örnek al-
dığı bu dinî tecrübelerle imanını daha da makta, onlar gibi Allah sevgisini önceleyen
artıracağını söylemeye çalışmaktadır, deni- bir tasavvuf anlayışını benimsediğini ima
lebilir. etmektedir.74 Nitekim el-Harakânî; ‚(İlâhî)
Yaptığımız araştırma neticesinde aşktan kalbime bir nişan düştü. Bütün âlemde
el-Harakânî’nin düşünce dünyasında Allah buna mahrem bir kimse bulamadım ki anlata-
sevgisini inceleyen başka bir çalışmanın yım (beni gerçek anlamda anlayabilecek bir
yapılmadığı tespit edilmiştir. Bu bakımdan Allah’ın kulunu bulamadım ki bu sevgiyi onun-
çalışmamızın temel amacı, el-Harakânî’nin la paylaşayım)‛75 derken Allah sevgisinin
düşünce dünyasında Allah sevgisinin yeri önemine dikkat çekmekte ve herkesin Al-
ve önemini tespit etmek, metafizik olgulara lah’ı hakkıyla sevmeleri gerektiğini söyle-
yaklaşımı hakkında fikir sahibi olmak ve meye çalışmaktadır.
bunları ilim dünyasının takdirine sunmak- el-Harakânî, Allah sevgisiyle dolu
tır. bir kalpte kin, nefret, öfke, haset, kıskançlık,
el-Harakânî’nin ‚Allah sevgisini düşmanlık, kibir, hırs, dünyaya bağlanma,
merkeze alan yaşam tarzı ve Allah ile ara- servet edinme, meşhur olma, kendini be-
sındaki samimi ilişkinin boyutu hakkında ğenme, ahireti unutarak sosyal statü ve
fikir edinmeyi hedefleyen‛ bu çalışmada rütbe peşinde koşma, insanlara emir ver-
onun Allah sevgisi üç ayrı başlıkta ince- mekten zevk duyma, güç tutkusuna kapıl-
lenmiş ve sözlerinden örnekler verilerek ma vb. gibi arzuların bulunamayacağını
Yüce Allah’a duyduğu derin sevgi ortaya ifade etmektedir. Elbette o mal, mülk, ma-
konulmaya çalışılmıştır. Makalenin hacmini kam, mevki ve rütbe sahibi olmanın kötü
fazla zorlamamak maksadıyla da ‚hakikî bir şey olduğunu söylememektedir. Ancak
âşıklarda bulunmasını tavsiye ettiği temel ona göre, bu dünyada hedefler ve hedefe
özellikler‛ başka bir çalışmanın konusu götüren vasıtalar birbirine karıştırılırsa esas
yapılmıştır. amaca ulaşılması güçleşir.76 Bu nedenle
1. el-Harakânî’nin Allah Sevgisi-

ne Verdiği Önem
73 Ebu’l-Hasan Harakânî, Nûru’l-Ulûm ve Münâcât’ı,
el-Harakânî, kendisine sorulan bir (Çeviri-Açıklama-Metin), Haz.: Hasan Çiftçi, Şehit Ebü’l-
soru üzerine semâ’ın nasıl yapılacağını Hasan Harakânî Derneği Yay., Ankara, 2004, s. 226.
74 el-Harakânî'nin tasavvuf anlayışıyla ilgili şu
ifade ederken ‚Allah sevgisine dayalı hayat
çalışmaya bakılabilir: Seyhan, Ahmet Emin, ‚Ebu'l-
tarzı‛ konusunda kimleri örnek aldığını
Hasan el-Harakânî'nin Tasavvuf ve Şehitlik Anlayışı‛,
zımnen şöyle ifade etmiştir: ‚Semâ (raks)72 KAÜİFD, Kars, 2014, Sayı: 1, s. 135-168.
hakkında (ona) sordular. (el-Harakânî şöyle) 75 Attâr, a.g.e., s. 613.
76 Onun nefis tezkiye metodu ve nefis tezkiyesine
dedi: ‘Semâ, yere ayağını vurunca yerin en
yaklaşımıyla ilgili şu çalışmalara bakılabilir: Seyhan,

Ahmet Emin, ‚Ebu'l-Hasan el-Harakânî'nin Nefsi
72 Bu makalede el-Harakânî’ye ait sözleri daha anlaşılır Tezkiye Metodu‛, Turkish Studies, International
kılmak için yapılan tüm parantez içi açıklamalar Periodical For The Languages, Literature and History of
tarafımıza aittir. Bu açıklamalar yapılırken el- Turkish or Turkic, Ankara Turkey, Volume 9/2 Winter
Harakânî’nin tespit edebildiğimiz bütün sözleri 2014, s. 1335-1359; Seyhan, Ahmet Emin, ‚Ebu'l-Hasan
dikkate alınmış, bütüncül bir yaklaşımla bunlar el-Harakânî'nin Nefis Tezkiyesine Yaklaşımı‛, Kafkas
değerlendirilmiş ve onun daha doğru tanıtılması Üniversitesi Harakani Dergisi, Kars, 2014, C. 1, Sayı: 1, s.
amacıyla böyle bir yol tercih edilmiştir. 1-32.
80
Ahmet Emin SEYHAN

kalpte hiçbir kötü duyguya yer verilmeme- tır. Zira ona göre kalp hâlâ başka şeylere
si, bunların kalpten tamamen atılması ve meylediyorsa o kalbe Hak tecelli etmez ve
gönlün gerçek anlamda Allah sevgisiyle böyle bir kalp daima şirk tehdidi altındadır.
doldurulması gerekir.77 Nitekim el- Dolayısıyla Yüce Allah’ı sevdiğini söyleyen
Harakânî, Allah sevgisinin önemini şu şe- kişinin ‚hayatının merkezine İslam’ı yerleş-
kilde açıklamıştır: ‚İçinde Allah’tan başkasına tirmesi ve sevgisinde samimi olduğunu
yer olan (mal, mülk, makam sevgisi ve başkala- ispat etmesi‛ gerekir. Yüce Allah’ı sevdiğini
rının övgüsüne ihtiyaç duyan) bir kalp, baştan- diliyle söylediği halde hâlâ O’nun emir ve
başa ibâdet ve taat (ile dolu) olsa da ölüdür.‛78 yasaklarını ciddiye almayan, insanlara gös-
Çünkü geçici dünya hayatına düşkünlük teriş yapan, ibadetlerinde devamlı ve du-
Allah sevgisini zayıflatır.79 Zira mal, mülk yarlı olmayan, başkalarından övgü bekle-
ve makam sevgisi gibi şeyler adeta ruha yen kimselerin Yüce Allah’ı hakkıyla takdir
sarılmış zincir veya prangalardır. Bütün edebilmeleri mümkün değildir. Kaldı ki
bunlar insanı Hakk’tan uzaklaştırır ve Al- böyle bir tavır içinde olanların Allah Teâlâ
lah sevgisinde derinleşmesine engel olur. tarafından sevilmeleri de beklenemez; bu
Kaldı ki bu tür sevgileri ön plana çıkarmak gibi kimselerin Allah sevgisinde derinleş-
ve Kur’ân’ın ilkelerinden uzaklaşmak ku- meleri de söz konusu olamaz.
lun Allah ile bağının kopmasına ve şeytan- 2. el-Harakânî’nin Allah Sevgi-
lara yakınlaşmasına80 neden olur. sinde Derinleşmeye Vurgusu
Bu nedenledir ki el-Harakânî, Yüce el-Harakânî, kendi engin ruh dün-
Allah’a duyduğu derin sevgi nedeniyle yası içinde coşarken Allah sevgisinde derin-
O’nun yoluna kendini adamış, mükâfatı leşmenin önemini şöyle açıklamıştır: ‚Bir
sadece O’ndan bekleyerek son din İslâm’ı gece gördüm ki beni semaya götürdüler. Melek-
tüm dünyaya temsil ve tebliğ etmek için lerden bir cemaatin zâr zâr ağladığını görünce:
uğraşmıştır. O, cennet arzusu ya da cehen- ‘Siz kimlersiniz?’ diye sordum. ‘Biz Hazretin
nem korkusu taşımamış, sadece O’nda fâni âşıklarıyız’ dediler. ‘(Sizin ki de aşk mı?) Biz
olmayı ve O’nun rızasını kazanmayı amaç- dünyada bu hâle sıtma, titreme ve solma deriz,
lamıştır. el-Harakânî, daima çevresinde siz (gerçek) âşıklar değilsiniz’ dedim. Oradan
bulunanlara Yüce Allah’ı sevmelerini, geçince Mukarreb melekler önüme çıkıp dediler:
O’nun razı olacağı sâlih ameller yapmaları- ‘Sen o cemaate (meleklere) iyi ders verdin; çün-
nı, tüm yaratılmışlara şefkat ve merhametle kü onlar Hazretin (Yüce Allah’ın gerçek anlam-
davranmalarını tavsiye etmiştir. da) âşıkları değildi<‛81 el-Harakânî, bu sö-
Kısaca el-Harakânî, kalbinde Allah züyle Hz. Peygamber’in Miraç hadisesine
sevgisinden başka hiçbir sevgiye yer ver- benzer şekilde kendisinin de aşkın hâller
memiş, başka sevgilerin ön plana çıkartıl- yaşadığını, semaya götürüldüğünü, melek-
masını ve Yüce Allah’ın ikinci plana atılma- leri gördüğünü ifade etmekte ve müşahede-
sını şirk olarak değerlendirmiş ve civan- lerini anlatırken verdiği bu misalle ‚kendi
mertlerini de bundan şiddetle sakındırmış- iç dünyasında yaşadığı aşkın duygu ve
düşünceleri dışa yansıtmaktadır,‛82 denile-

bilir. Kanaatimizce o, bu sözüyle Hz. Pey-
77 Nitekim Hz. Peygamber kötü huylardan Allah’a
sığınılmasını tavsiye etmiştir. Bkz. Nesâî, Ebû
Abdirrahman Ahmed b. Şu’ayb, Sünenu’n-Nesâî, Çağrı

Yay., İstanbul, 1992, 50/İstiâze, 27 (VIII, 266-267).
78 Attâr, a.g.e., s. 623. 81 Attâr, a.g.e., s. 638-639. Ayrıca bkz. Çiftçi, a.g.e., s.
79 Gazzâlî, a.g.e., IV, 569-570. 166.
80 ‚Kim de Rahman'ın Zikri'ni (Kur'an'ın ilkelerini) 82 el-Harakânî’nin ilham konusuna bakışıyla ilgili şu
görmezlikten gelirse, biz onun başına bir şeytan musallat çalışmaya bakılabilir: Seyhan, Ahmet Emin, ‚Ebu'l-
ederiz. Artık o, onun ayrılmaz dostu (yakın arkadaşı/ etle Hasan el-Harakânî'nin İlham Anlayışı‛, Usûl İslam
tırnak gibi) olur.‛ ez-Zuhruf, 43/36. Araştırmaları, Sayı: 16, Temmuz-Aralık, 2011, s. 79-110.