ebu'l-ªatāhiye ve şiiri

227 Pages·2007·1.46 MB·Turkish

T. C.
SELÇUK ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
TEMEL İSLAM BİLİMLERİ ANA BİLİM DALI
ARAP DİLİ VE BELÂGATI BİLİM DALI

EBU’L-ªATĀHİYE VE ŞİİRİ
DOKTORA TEZİ

DANIŞMAN
PROF. DR. TACETTİN UZUN

HAZIRLAYAN
METİN PARILDI

KONYA 2007
ÖNSÖZ

Birinci Abbasî Devrinde ya şamış olan Ebu’l-ªAt āhiye, “Arap aklının yeniden yap ı-
landığı”, siyasi, sosyal ve kültürel bakımdan önemli bir kırılma noktası olan, çok renkli bir
dönemin renkli bir şairidir. Bu durum onun hayat ına ve şiirine de yansımıştır. Daha önce-
den içki, eğlence ve sefahat ortamlar ında bulunan, ahlaksız şairlerle düşüp kalkan, bu or-
tamlara uygun şiirler söyleyen biriyken, birdenbire tarzını değiştirip zühd şiirleri söyleme-
ye başlamıştır.
Abbasî iktidarıyla birlikte başlayan geniş özgürlük ortamında, Fars, Yunan, Süryanî,
Hint kültürleri etkili olmaya başlamış ve günlük hayatta olduğu gibi, entelektüel hayatta da
etkili olmayı başarmıştı. Eğlence ve sefahat had safhaya ulaşmış, şehirlerin kenar mahalle-
lerinde şairlerin bir araya geldi ği meyhaneler ortaya ç ıkmaya başlamıştı. Kendisine yer
edinmek isteyen genç şairlerin ilk uğrak yerleri bu meyhanelerdi.
Bu atmosferin etkisi altında kalan ve bunu şiirlerine yansıtan birçok şair gibi, başlan-
gıçta Ebu'l-ªAtāhiye de aynı havaya kapılmıştır. Ancak, hayatının son dönemlerine do ğru
birdenbire daha önceki tarzını değiştirerek tamamen zühd, hikmet, ö ğüt içeren şiirler üze-
rinde yoğunlaşmaya başlamış ve hayatının sonuna kadar böyle devam etmi ştir. Bu durum
şairi farklı bir kategoriye sokmuş, onun zühd ve hikmet şairi olarak tanınmasına sebep ol-
muştur. Günümüze ulaşan şiirlerinin büyük bir bölümü de zühdiyyât denilen şiirleridir.
Özellikle zühd, hikmet ve ö ğüt içerikli şiirleri, İbn ªAbdi’l-Berr en-Nemer ī el-
Endelusī tarafından toplanarak divan haline getirilmi ştir. Divanının birçok bask ıları bu-
lunmaktadır. Ancak, bunlardan en değerlisi, Şukrī Fayśal tarafından tahkiki yapılmış olan,
“Ebu’l-ªAtāhiye: Aĥbāruhu ve Eşªāruhu” adlı divandır. Ayrıca, divan dışında kalan şiirleri-
ni ihtiva eden “ Tekmiletu’d-dīvān” adlı bir bölüm de ayn ı araştırmacı tarafından ilave
edilmiştir.
Genel olarak edebiyat ve tarih kitaplar ında zühd şairi diye nitelendirilmekle birlikte
tutarsız davranışları olan, bir taraftan zâhid gibi görünüp insanlara vaaz ve nasihat ederken,
öte yandan manihaist inançlar ı olmakla suçlanan ba şka bir Ebu'l-ªAt āhiye daha vard ır.
Zühd ile ilgisinin de İslam inancından olmayıp Manihaizm’den kaynakland ığı iddia edil-
mektedir.
II
Sunulan araştırma, bu iki farkl ı Ebu’l-ªAtāhiye tanıtımından hangisinin doğru oldu-
ğunu ortaya çıkarmak, hayatında ve şiirinde meydana gelen köklü de ğişimin nedenlerini
bulmak, onu bu de ğişime iten iç ve d ış şartları elden geldiğince tespit etmek maksad ıyla
yapıldı.
Hayatta olmayan bir şairi, üstelik de yüzyıllarca önce yaşamışsa, bütün özellikleriyle
ortaya koymanın kolay olmadığı bir gerçektir. Araştırma sırasında bu zorluk açıkça görül-
dü. Konu ele al ınırken anlama ve aç ıklamaya dayalı (deskriptif) bir yöntem kullan ıldı.
Ebu’l-ªAtāhiye’den bahseden kaynakların, mümkün olduğu kadar çoğuna ulaşılmaya çalı-
şıldı. Çok sayıda kaynakta, lehte ve aleyhte verilen bilgiler incelemeye tabii tutuldu. An-
cak, bunlardan daha ziyade biyografik bilgiler verirken yararlan ıldı. Ebu’l-ªAt āhiye’nin
şahsiyeti, haletiruhiyesi ve inanç yapısı gibi hususlarda verilen bilgilere ihtiyatla yaklaşıldı
ve bu konularda öncelikle kendi şiirlerine müracaat edildi.
Bu tür çalışmalar tabiî olarak bir kişinin etrafında yoğunlaşmakla birlikte bu kişi, kar-
şılıklı etkileşimin söz konusu olduğu bir toplum içinde, bir co ğrafyada, bir tarih diliminde
yaşamıştır. Dolayısıyla, Ebu'l-ªAtāhiye’nin içinde yaşadığı çevre, coğrafya, siyasî ve sosyal
şartlar, entelektüel ortam da ana hatlarıyla incelenmeye çalışıldı.
Araştırma üç bölümden oluşmaktadır. Giriş kısmında Ebu’l-ªAtāhiye’nin yaşadığı Bi-
rinci Abbasî döneminde siyasî, sosyal ve entelektüel ortam hakk ında bilgi verildi. Birinci
bölümde şairin hayatı incelendi. Şiirindeki aşama açısından önemli olan gençlik ve olgun-
luk dönemi, bu bölümün a ğırlıklı konular ı olarak incelendi. İkinci bölümde Ebu’l-
ªAtāhiye’nin kişisel özellikleri, dinî-felsefî görü şleri, zühd hayatı, zühdü seçmesine sebep
olan faktörler, zühdünün niteli ği ile ilgili tart ışmalar incelendi. Üçüncü bölümde Ebu’l-
ªAtāhiye’nin şiiri ele alındı. Bu bölümde, Ebu’l-ªAtāhiye’nin şairliği, şiirinin genel özellik-
leri, biçim ve muhtevası incelendi; Kur’an ve hadislere atıfta bulunduğu şiirlerinden örnek-
ler verildi.
Araştırmada, Arapça şahıs, kitap, yer isimleri ve kavramlarda transkripsiyon sistemi
kullanıldı. Bunlardan Türkçede me şhurlaşmış olanlardan baz ıları Türkçele şmiş şekliyle
verildi.
Bu çalışmada maddî ve manevî teşvik, destek ve yardımlarını esirgemeyen başta de-
ğerli hocam Prof. Dr. Tacettin UZUN olmak üzere, k ıymetli ağabeyim Prof. Dr. Turan
KOÇ, sevgili dostlarım Yrd. Doç. Dr. Ali YILDIZ ve Dr. Halim ÖZNURHAN’a te şekkür
ediyorum.
II I
İÇİNDEKİLER
ÖNSÖZ ...........................................................................................................................II
TRANSKRİPSİYON SİSTEMİ ........................................................................................V
KISALTMALAR ............................................................................................................VI
GİRİŞ
EBU’L-ªATĀHİYE’NİN YAŞADIĞI DÖNEMDE IRAK
0.1. SİYASÎ ve SOSYAL ORTAM .................................................................................1
0.1.1. Siyâsî Ortam .......................................................................................................1
0.1.2. Sosyal Ortam ......................................................................................................7
0.2. ENTELEKTÜEL ORTAM .....................................................................................13
0.2.1. Entelektüel Ortamı Şekillendiren Faktörler ........................................................13
0.2.1.1. Arapların Diğer Millet ve Kültürlerle Kaynaşması ......................................13
0.2.1.2. İlim ve Öğretimin Yaygınlaşması ...............................................................14
0.2.1.3. Münazara Meclisleri ...................................................................................15
0.2.1.4. Kütüphaneler, Tercüme Faaliyeti, İlmî Faaliyet ..........................................16
0.2.1.5. Edebî Faaliyet ............................................................................................19
BİRİNCİ BÖLÜM
EBU’L-ªATĀHİYE’NİN HAYATI
1.1. ADI, KÜNYESİ, LAKABI.......................................................................................25
1.2. DOĞUM YERİ, SOYU ve AİLESİ.........................................................................27
1.2.1. Doğum Yeri .......................................................................................................27
1.2.2. Soyu ..................................................................................................................29
1.2.3. Ailesi .................................................................................................................31
1.3. ÇOCUKLUK ve İLK GENÇLİK YILLARI ..........................................................34
1.4. GENÇLİK ve OLGUNLUK DÖNEMİ ..................................................................42
1.4.1. Gençlik Dönemi ................................................................................................42
1.4.2. Olgunluk Dönemi ..............................................................................................50
1.5. VEFATI ...................................................................................................................64
IV
İKİNCİ BÖLÜM
EBU’L-ªATĀHİYE’NİN KİŞİSEL ÖZELLİKLERİ,
DİNÎ-FELSEFÎ GÖRÜŞLERİ ve ZÜHD HAYATI
2.1. KİŞİSEL ÖZELLİKLERİ ......................................................................................66
2.2. DİNÎ-FELSEFÎ GÖRÜŞLERİ ...............................................................................74
2.2.1. İnanç Yapısı ......................................................................................................75
2.2.2. Zındıklıkla Suçlanması ......................................................................................77
2.3. ZÜHD HAYATI ......................................................................................................84
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
EBU’L-ªATĀHİYE’NİN ŞİİRİ
3.1. EBU’L-ªATĀHİYE’NİN ŞAİRLİĞİ, ŞİİRİNİN GENEL ÖZELLİKLERİ .........93
3.1.1. Ebu’l-ªAtāhiye’nin Şairliği ................................................................................93
3.1.2. Şiirinin Genel Özellikleri ...................................................................................99
3.2. BİÇİM ve MUHTEVA ..........................................................................................109
3.2.1. Vezin ...............................................................................................................109
3.2.2. Tekrarlanan Kelimeler .....................................................................................113
3.2.3. Edebî Sanatlar .................................................................................................123
3.2.4. Taĥyīl ve Hayal Unsurları ................................................................................133
3.2.5. Ebu’l-ªAtāhiye’nin Şiirinde Konular ................................................................143
3.2.5.1. Gazel ........................................................................................................143
3.2.5.2. Medih .......................................................................................................153
3.2.5.3. Mersiye ....................................................................................................159
3.2.5.4. Hiciv ........................................................................................................162
3.2.5.5. Zühd, Hikmet, Öğüt .................................................................................168
3.2.6. Kur’an ve Hadis Kaynaklı Şiirleri ....................................................................182
3.2.6.1. Kur’an Kaynaklı Şiirleri............................................................................183
3.2.6.2. Hadis Kaynaklı Şiirleri..............................................................................197
SONUÇ .........................................................................................................................207
KAYNAKÇA ................................................................................................................210
V
TRANSKRİPSİYON SİSTEMİ

1. Sessizler

Đ, đ : ﺽ * º : ﺀ
Ţ, ţ : B, b :
ﻁ ﺏ
Ź, ź : T, t :
ﻅ ﺕ
ª : Š, š :
ﻉ ﺙ
Ġ, ġ : C, c :
ﻍ ﺝ
F, f : Ħ, ħ :
ﻑ ﺡ
Ķ, ķ : Ĥ, ĥ :
ﻕ ﺥ
K, k : D, d :
ﻙ ﺩ
L, l : Ž, ž :
ﻝ ﺫ
M, m : R, r :
ﻡ ﺭ
N, n : Z, z :
ﻥ ﺯ
H, h : S, s :
ـﻫ ﺱ
V, v : Ş, ş :
ﻭ ﺵ
Y, y : Ś, ś :
ﻱ ﺹ

2. Kısa Sesliler

İ, i : U, u : A, a/E, e :
ـ ـِ ـ ـُ ـ ـَ

3. Uzun Sesliler

Ī, ī : Ū, ū : Ā, ā :
ﻲ ـِ ـ ﻮ ـُ ـ ﺎ ـَ ـ

* Bu karakter, hemze harekesiz olduğu zaman gösterilmiştir.
V I
KISALTMALAR

a.e. : Aynı eser
a.g.e. : Adı geçen eser
a.y. : Aynı yer
a.g.m. : Adı geçen makale
bkz. : Bakınız
çev. : Çeviren
der. : Derleyen
DİA : Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi
EAD : Ebu’l-ªAtāhiye divanı
haz. : Hazırlayan
nşr : Neşreden
ö. : Ölüm tarihi
s. : Sayfa
tah. : Tahkik
vb. : Ve benzeri
vd. : Ve devamı
ts. : Tarihsiz

VI I
GİRİŞ
EBU’L-ªATĀHİYE’NİN YAŞADIĞI DÖNEMDE IRAK
1. SİYASÎ ve SOSYAL ORTAM
1.1 Siyasî Ortam
Ebu’l-ªAtāhiye’nin doğduğu yıllarda İslâm coğrafyası yeni bir siyasî yap ının ortaya
çıkacağı doğum sancıları çekmekteydi. Emevî iktidar ı sırasında Arapların Cahiliye dö-
nemindeki kabilecilik anlayışı devlet yönetimine taşınmış1, bunun sonucunda da içte kabi-
lecilik, dışta da Arapçılık esasına dayanan bir siyaset benimsenmi şti. Arap olmayan Müs-
lümanlar, ikinci sınıf vatandaş muamelesi görmüşler, hatta İslâm hukukuna göre gayrimüs-
limlerden alınan cizye onlara da uygulanm ıştı. Emevî idarecilerinin bu tutumu o bölgede
yaşayan insanlar aras ında İslâmlaşma faaliyetlerini aksatm ıştı. Türklerin daha erken bir
dönemde İslâm’a girmelerine mani olan sebep de buydu2.
Hem diğer Arap kabilelerine, hem de Arap olmayan milletlere kar şı izlenen bu kat ı
politikaların tabii sonucu olarak halkla devletin arası açılmış, geniş halk kesimleri arasında
hoşnutsuzluk, güvensizlik ve tedirginlik havas ı ortaya çıkmıştı. Özellikle mev ālī, Emevî
yönetimine karşı derin bir nefret duymaktayd ı3. Arap aristokrasisinin mevâlîye, özellikle
de Fars as ıllı olanlara kar şı gösterdiği küçümseme ve toplumsal statü bak ımından ikinci
sınıf muamelesine tâbi tutma, tepkisel bir hareketi geliştirdi. Şuªūbiyye4 denilen bu hareket,
Araplardan nefret eden ve ait oldu ğu etnik grubun özelliklerinden ve geçmi şinden dolayı
Araplardan üstün olduğunu savunan mevâlî tarafından başlatılmıştı.5

1 Aħmed Emīn, Đuhā’l-İslām, Beyrut, Dāru’l-kitābi’l-ªArabī, ts., I/27.
2 Hüseyin Algül, İslâm Tarihi, İstanbul, Gonca Yayınevi, 1987, III/163-164.
3 Aħmed Emīn, a.g.e. I/30.
4 Şuªūbiyye hakkında geniş bilgi için bkz: Mustafa Kılıçlı, Arap Edebiyatında Şuubiyye, İstanbul, İşaret
Yayınları, 1992.
5 Melhem Chokr, İslam’ın İkinci Asrında Zındıklık ve Zındıklar, çev: Ayşe Meral, İstanbul, Anka Ya-
yınları, 2002, s. 239.
1
Netice itibarıyla halk, Emevî iktidarının yıkılmasını bekleyen, hatta bunun için fırsat
kollayan hiziplere, fırkalara ve gruplara ayrılmıştı6.
Emevîlere karşı yürütülen muhalefet hareketinin en güçlü ismi olan Abbas oğulları en
hoşnutsuz bölge olan Horasan’ ı başlangıç noktası olarak seçti7. Bu bölge Emevîlere kar şı
patlamaya hazır bir dinamit gibiydi. Bu dinamitin fitilini ate şleme vazifesi de Ebū Muslim
adında Horasanlı birine verilmişti. Bu kişi iyi bir savaşçı olduğu kadar da, iyi bir siyasetçi
ve iyi bir hatipti8.
Ebū Muslim öncülü ğündeki bu hareket k ısa zamanda bir ç ığ gibi büyüyerek
Emevîlerin hâkimiyetine son verdi ve hilafeti Abbas oğullarına teslim etti. 132/750 yılında
Kûfe Camii’nde Ebu’l-ªAbbās’a halkın ileri gelenleri tarafından bey’at verildi9 ve böylece
İslâm coğrafyasında yepyeni bir dönem başlamış oldu.
132/750 yılından 232/847 yılına kadar olan ve bu ara ştırmanın alanına giren söz ko-
nusu dönem Birinci Abbasi Devri olarak isimlendirilmektedir. Genel olarak bu dönem hali-
feleri, İslâm Devleti için unutulmaz hizmet ve hatıralar bırakmışlardır. Ülke sınırları geniş-
letilmiş ve imar edilmiş; takdire şayan sosyal müesseseler kurulmuş, ilim ve fikir planında
gereken hamleler yapılmıştır. Gayretli ve ileri görü şlü olan bu dönem halifeleri İslâm’ı ve
İslâm birliğini korumuşlardı. Bütün beldelerde eşitlik ve kardeşlik duyguları ortaya çıkmış,
mevālī diye isimlendirilen Arap olmayan Müslümanlar da aradıklarını bulmuşlardı10.
Bu dönem halifeleri şöyle sıralanmaktadır: Ebu’l-ªAbb ās es-Seff āħ (132/750-
136/754), Eb ū Caªfer el-Man śūr (136/754-158/775), Mu ħammed el-Mehd ī (158/775-
169/785), Mūsā el-Hādī (169/785-170/786), Hārūn er-Reşīd (170/786-193/809), Mu ħam-
med el-Emīn (193/809-198/813), ªAbdullah el-Me’m ūn (198/813-218/833), Ebū İsħāķ el-
Muªtaśim (218/833-227/842), el-V āšiķ (227/842-232/847), el-Mutevekkil (232/847-
247/861).
Birinci dönem halifelerinin hilafette bulundu ğu yılların büyük bir bölümü Ebu’l-
ªAtāhiye’nin yaşadığı yıllara (130/748-211/826) denk düşmektedir. İlk iki halife çocukluk

6 Algül, a.g.e., III/165.
7 Aħmed Emīn, a.g.e., I/32.
8 Algül, a.g.e., III/219.
9 Algül, a.e., III/222, 223, 225.
10 Algül, a.e., III/231
2
döneminde, sonraki beş halife de gençlik ve olgunluk döneminde hilafette bulunmu şlardır.
Daha sonra anlat ılacağı gibi, Ebu’l-ªAt āhiye’nin el-Mehdī ile ba şlayan saray ili şkisi el-
Me’mūn dönemine kadar sürmüş ve o sıralarda vefat etmiştir.
Ebu’l-ªAbbās es-Seffāħ, her ne kadar birinci halife ise de, Abbasi Devletinin gerçek
kurucusu olarak Eb ū Caªfer el-Man śūr kabul edilmektedir 11. el-Man śūr’un yapt ığı en
önemli şey yepyeni bir şehir olan Bağdat’ı kurarak maiyetiyle birlikte buraya yerle şmek
olmuştur.
Yönetimin Bağdat’a intikaliyle birlikte, hilafetin do ğulu özelliği öne çıkmaya başla-
dı12. Irak ve İranlı unsurlarının sayı ve ekonomik üstünlüklerinin do ğrudan etkisiyle İslâm
Devleti Akdenizli olmaktan daha ziyade Asyal ı tarzı yaşıyan bir hükümdarlığa dönüştü13.
Devlet, özellikle Fars kültürünün etkisinde kalarak, İran tarzı bir mutlakiyetçilik rengini
aldı, Arap geleneklerinden uzaklaştı. Din ve dil dışında her şey Fars etkisine girdi14. Devlet
işleri de genellikle İranlıların elindeydi15. İlk defa Abbasilerde, İranlılardan alınan vezirlik
müessesesi ihdas edildi16. Müessese İranlılardan alındığı gibi vezirler de İranlılardan alın-
dı17. Böyle önemli bir görevde bulunmaları kendilerine büyük bir nüfuz kazandırmıştı.
Halifenin özel maiyet memurlar ı, devlet adamlar ı, erkân ve hükümet büyükleri hep
İranlılardan teşekkül etmişti. Devleti, hükümet dairelerini teşkil ve tanzim edenler İranlılar
idi. Vezirler, serdarlar, valiler, ba şkâtipler, mabeynciler İranlılardan seçiliyordu. Bermek,
Veheb, Kaħţabe, Sehl, Ţāhir gibi bazı aileler vezirlik ve valilikle meşhur olmuştur18.

11 Philip Ħittī, Tārīhu’l-ªArab, Beyrut, Dāru Ġandūr, 1994, s. 355.
12 a.g.e., s. 400.
13 P. M. Holt, Ann K. S. Lambton, Bernard Lewis, İslâm Tarihi Kültür ve Medeniyeti, çev: İlhan Kutluer,
Hamdi Aktaş, Kasım Turhan, Hulusi Yavuz, Mehmed Maksudoğlu, İstanbul, Hikmet Yayınları, 1988,
I/119.
14 Ħittī, a.g.e., s. 359; Mu ħammed İbrāhīm el-Feyyūmī, el-Firaķu’l-İslāmiyye ve ha ķķu’l-ummeti’s-
siyāsī, Beyrut, Dāru’ş-şurūķ, 1419/1998, s. 397.
15 Corci Zeydan, İslâm Medeniyeti Tarihi, çev: Zeki Meğamiz, İstanbul, Doğan Güneş Yayınları, 1971,
XVI/129.
16 Ħittī, a.g.e., s. 359.
17 Zeydan, a.g.e., XVI/129.
18 a.e., XIX/243.
3