Table Of Content1
Sczytanie: Mirosława Sienkiewicz
Weryfikacja: Jan Sienkiewicz
Dziennik
rok 1936 (marzec-grudzień)
rok 1937
rok 1938 (styczeń-grudzień)
Michał Römer
Rektor Uniwersytetu Witolda Wielkiego w Kownie (Litwa).
Sztokholm, 1936.III.30.
tom XXXVI.
30 marca, rok 1936, poniedziałek
Na Uppsali skończyła się moja praca odczytowa w Szwecji. Ostatnie trzy dni, od 28 do 30
marca, spędziłem w Sztokholmie. Zresztą i tu nie próżnowałem teraz, miałem czas dobrze i starannie
wypełniony. Mieszkam tu nadal w mieszkaniu ministra Sawickiego, samotnie, bo Sawicki już w
piątek odjechał do Mentony na urlop miesięczny – na południe, do słońca. Szczęśliwi pod tym
względem dyplomaci! Mam do rozporządzenia duże, pięknie urządzone i wygodne mieszkanie
Sawickiego, mam klucz do wejścia z ulicy na klatkę schodową i do mieszkania, zjeżdżam i
wjeżdżam windą, od nikogo nie zależę, mam wannę do użytku swego przy pokoju sypialnym,
usługuje mi gościnna i staranna Fröhin Elza, która mi sprząta pokój, rano kawę podaje. Nie jadam w
domu poza śniadaniem rannym, choć p. Elza co dzień mię pyta, czy życzę sobie mieć lunch lub
obiad, piszę dziennik przy biurku Sawickiego. Te trzy dni mam spokojne, nie przeładowane i
nietrudne, ale dobrze wypełnione. Głównie trzy zajęcia wypełniły mi czas: a. pozowanie do portretu,
b. wizyty i c. sprawunki. Dodałbym do tego jeszcze: uzupełniające uprzyjemnienie mi czasu przez
naszych przyjaciół szwedzkich, którymi w pierwszym rzędzie są prof. Curman, rektor Sjöwell i
docent dr Schück.
Pozowanie do portretu – to rzecz dosyć nudna, szczególnie takie pozowanie, jakiemu mnie się
wypadło poddać. Jest tutaj malarz portrecista, niejaki p. Kronstrand, człowiek bardzo próżny.
Włóczył się on za młodu po całym świecie, był w Azji, kilka razy w Ameryce Południowej, w
Stanach Zjednoczonych, w różnych krajach Europy, mieszkał w Anglii, był w Petersburgu.
Wyspecjalizował się w portretowaniu wyłącznie znakomitości i dygnitarzy, umiał podchodzić do
tych wysokich figur, zdobywać je pochlebstwem, narzucać się portretowaniem, zdobywać klientelę
bogatą, złożoną z samych dostojników. Stał się więc ustosunkowanym. To jest jego ambicją i manią.
Jest łakomy na zaszczyty i tym wyłącznie żyje. W Ameryce Południowej portretował prezydentów
rzeczpospolitych, w Petersburgu przed Wojną – Wittego i innych, w Szwecji jest portrecistą
nadwornym króla Gustawa, którego portretował kilkakrotnie. Na portretach wysokich osób zdobył
fortunę, ordery. Portretów wykonał co najmniej setki, jeżeli nie tysiące. Ma zbiór ogromny fotografii
wykonanych przezeń portretów. Pokazywał mi tych fotografii olbrzymią plikę, grubą może na 30
centymetrów, i zaznaczał, że jest to tylko piąta część wykonanych przezeń portretów. Trudno sobie
wprost wyobrazić, ilu dygnitarzy i osób wybitnych tu w Szwecji sportretował. Byłaby to cała galeria.
Ktokolwiek się ze znakomitości cudzoziemskich w Sztokholmie ukaże – wnet ma ofertę
portretowania od Kronstranda. Ale będąc sam niezmiernie łakomy na honory – i u innych, których
portretuje, uwydatnia i ceni tę słabość. Pozować mu trzeba li tylko we fraku i z orderami albo w
mundurze paradnym. Innych portretów nie uznaje. Do orderów przywiązuje w swoich portretach nie
mniejszą wagę, niż do twarzy. Portretuje niesłychanie szybko, ma technikę i rutynę szablonu, jak
maszyna. To już prawie nie sztuka, ale rzemiosło – produkcja maszynowa. Talent wszakże posiada,
podobieństwo chwyta i zafiksowuje, ma nawet swój pewien styl i ton. Są to zawsze portrety
uroczyste, sztywne, monumentalne i klasyczne. Pozować mu trzeba bez ruchu, w skostnieniu
posągowym, co jest dosyć męczące. Zobaczył mię na Święcie Bałtyckim, na którym był obecny,
2
albowiem był tam kronprinz i świetna śmietanka towarzyska, w której się Kronstrand kocha. Na tym
święcie występowałem w blasku Magnificencji Rektorskiej, wygłaszając odczyt francuski we fraku i
orderach przed księciem następcą tronu we wspaniałym dekorum świetnego audytorium. Toteż zaraz
zaproponował mi przez ministra Sawickiego sportretowanie. Sawicki mię uprzedził, że nic to mię nie
będzie kosztowało, bo Kronstrandowi chodzi o reklamę w wysokich sferach litewskich. Zgodziłem
się. Z Litwinów Kronstrand portretował ministra Sawickiego i piękną panią Trimakasową, której mąż
był tu przez lat kilka sekretarzem poselstwa. Kronstrand nie ma jednak miru u ludzi. Ludzie
poważniejsi dość lekceważąco go traktują, śmieją się z niego, poważnie jego i portretów jego nie
biorą, uważają go za maniaka śmiesznego i za pospolitość w sztuce. Malarze szwedzcy go nie lubią i
nie uznają za artystę. Ale Kronstrand nic sobie z tego nie robi. Żartują sobie ludzie z jego płodności
portretowej, mówiąc, że dlatego nauczył się tak prędko na poczekaniu malować portrety, że w
Ameryce Południowej prezydenci rzeczpospolitych, których portretował, tak szybko się zmieniają, że
trzeba przez jeden seans wykończyć portret, bo już nazajutrz portretować trzeba nowego prezydenta.
Skoro przyjąłem ofertę Kronstranda – musiałem się poddać egzekucji pozowania. Poświęciłem temu
dwa poranki, w sobotę od dziesiątej do południa i wczoraj tyleż czasu. Zmuszony byłem od rana
stroić się we frak i wszystkie ordery, a pozować musiałem nieruchomo. Przez pierwszy seans
Kronstrand nakreślił cały rysunek portretu węglem, przez drugi – wymalował olejno. Portret jest
stereotypowy, uroczysty, monumentalny, wspaniały itd. Zresztą zły nie jest. Kronstrand w czasie
portretowania mego otrzymał właśnie wiadomość z Paryża, że dwa jego portrety – portret króla
Gustawa szwedzkiego i portret premiera szwedzkiego – zostały przyjęte do wiosennego Salonu
paryskiego. Cieszył się z tego sukcesu, który rzeczywiście dla malarza jest poważny. Chwalił się, że
od wielu lat żaden portret pędzla szwedzkiego nie był przyjęty do Salonu. Nie wiedziałem, jak
wybrnę z sytuacji co do mego portretu wobec Kronstranda. Sam mi się ofiarował portretować, płacić
mu nie miałem ochoty ani możności, bo portrety jego są drogie. Ale sam on znalazł wyjście łatwe.
Spytał mię, czy już byłem kiedy portretowany. Odpowiedziałem, że byłem kilkakrotnie (portret
Staneiki w roku 1906 w Krakowie, dwa portrety Zosi Römerowej w roku 1924 i 1935, portret
Ejdukiewicza w roku 1934, portret węglem p. Janulaitisowej w roku 1920, z którym nie wiem, co się
stało). Wtedy Kronstrand mi oświadczył, że obecny mój portret ofiaruje Uniwersytetowi
Litewskiemu w Kownie, tylko za ramy trzeba mu będzie zwrócić. Chodzi mu o reklamę, przebąkiwał
bowiem, że rad by przyjechać do Litwy i portretować prezydenta Smetonę. Oświadczył wreszcie, że
gdyby miał w Kownie zamówienia na dwa portrety po 1000 koron szwedzkich, to przyjechałby i
sportretował gratis prezydenta Smetonę. O portret Smetony chodzi mu oczywiście dla zaszczytu,
także z pewnością dla orderu. Ma już on mały order litewski Witolda III czy IV stopnia, chciałby
mieć stopień wyższy. Mój portret dla uniwersytetu – to myśl dobra i mnie się to podoba, tylko mię
trochę krępują te ordery i frak. U nas takie portretowanie się monumentalne nie jest przyjęte, a
orderami ludzie się nie bardzo szczycą, bo próżność ta jest uważana za śmieszną. Ludzie u nas
gotowi pomyśleć, że to ja sam zachciałem w takim dekorum się portretować. Ale mniejsza z tym.
31 marca, rok 1936, wtorek
Dziś powinienem był wyjechać ze Sztokholmu. Od kilku dni mam już bilet na statek
„Marieholm”, idący stąd do Kłajpedy. Podług rozkładu statek powinien był odejść dziś w południe.
Jednak wczoraj zawiadomiono mię, że odejście statku odroczone zostało do jutra środy godziny 10
rano. Tą drogą pozostał mi jeszcze jeden dzień na Sztokholm. Dziś z Kowna wyjeżdża na moje
spotkanie do Kłajpedy Jadźka. Wysłałem do niej wczoraj do Kłajpedy do hotelu „Wiktoria” depeszę,
zawiadamiającą ją o opóźnieniu mojego przyjazdu. Po przyjeździe do Kłajpedy zgłosi się ona do
hotelu „Wiktoria”, gdzie się z mojej depeszy dowie o zwłoce i spędzi jeden dzień w Kłajpedzie sama.
Tymczasem będę kontynuował relację o moich ostatnich kilku dniach pobytu w Sztokholmie.
Poza pozowaniem do portretu czas mi zajęły wizyty. Część ich złożyłem pozawczoraj, resztę –
wczoraj. Pozawczoraj obwoził mię w swym automobilem docent Schück. Byłem u posła łotewskiego
p. Piotra Sēji i u p. Hildebranda. Obu zastałem. Piotr Sēja, poseł łotewski, który poprzednio kilka lat
3
spędził na stanowisku dyplomatycznym w Rzymie, wielki sympatyk faszyzmu i admirator
Mussoliniego, dziś zdecydowany reakcjonista, sybaryta o wielkim brzuchu i psychologii człowieka
sytego i szczęśliwego, był za młodu gorącym rewolucjonistą, jednym z czynnych uczestników
rewolucji roku 1905. Zmieniają się czasy i ludzie... Smutno jest zawsze stwierdzać przekształcenie
się idealisty i aktywisty na sybarytę i filistra, ale, niestety, jest to bardzo pospolite. Ludzie o
temperamencie dynamicznym nieraz gasną jak świeca i wtedy nic ich wskrzesić nie zdoła. Pozostaje
z nich tylko cielsko żyjące. Taki jest p. Sēja, który zresztą nie jest wcale krewnym pana Sēji, posła
łotewskiego tegoż nazwiska w Kownie. Wczoraj przed obiadem kończyłem moje wizyty. Wziąłem
taksi i objechałem wszystkich (NB – nigdzie na kontynencie, nawet w Paryżu, automobil nie
zmonopolizował komunikacji w tym stopniu, co w Szwecji; nie tylko że fiakrów tu nie ma, ale i w
zaprzęgu ciężarowym konia tu nie widać; przez cały czas w Sztokholmie widziałem może tylko 5-6
koni w zaprzęgach towarowych). Szczęśliwie prawie nikogo z wizytowanych nie zastałem, oprócz
jedynego starego p. Lindhagena, posła do parlamentu, którego zastałem w jego willi w miejscowości
podmiejskiej Alsten o kilka kilometrów za Sztokholmem na południe od miasta wśród lasów nad
pięknym jeziorem. Lindhagen jest przyjacielem krajów bałtyckich i zbliżenia z nimi, a nawet
związku formalnego skando-bałtyckiego, ale już w piątkę goni. Wycieczka do Alsten, która mi dała
poznać okolice Sztokholmu, rozrastającego się w lesie na skałach wzdłuż malowniczych wybrzeży
wielkiego jeziora, pełnego wysp i ciągnącego się, jak jeziora fińskie, na setkę kilometrów, była sama
przez się przyjemna i ciekawa.
Wczoraj wieczorem i dziś we dnie załatwiałem z sekretarzem poselstwa litewskiego Žilionisem
sprawunki osobiste. Kupiłem trochę prowizji do Bohdaniszek – suchego chleba szwedzkego, sera
szwedzkiego kminowego, homarów i konserw, poza tym trochę rzeczy z metalu, szkła itp. na
upominki do domu. Ogółem wydałem na te upominki ± 100 koron szwedzkich. Większą część tych
sprawunków kupiłem w magazynie uniwersalnym „Nordiska Kompaniet”.
Pozostaje mi jeszcze do nadmienienia o urozmaiceniu mi ostatnich dni pobytu przez moich czy
raczej naszych litewskich przyjaciół szwedzkich. W ich liczbie najruchliwszy jest docent dr Schück.
Schück jest Żydem. Rodzina Schücków jest starą zamożną i cywilizowaną rodziną żydowską, dawno
osiadłą w Szwecji i zupełnie uobywatelnioną, kulturalnie zeszwedyzowaną. Ojciec docenta Schücka,
żyjący jeszcze dotąd i liczący koło 80 lat, był długoletnim rektorem uniwersytetu w Uppsali,
wybitnym uczonym i jednym z najświatlejszych ludzi w Szwecji, o którym wszyscy wyrażają się tu z
największym uznaniem. Młody docent Schück ma stanowisko w administracji Muzeum Narodowym
w Sztokholmie i jest docentem w Szkole Wyższej („Högskolen” = Uniwersytet) w Sztokholmie. Jest
on bardzo ruchliwy i ustosunkowany, lubi wszędzie się wkręcić, o wszystkim i o wszystkich
wiedzieć, jest także niezmiernie usłużny i lubi zrobić coś dobrego. Wszędzie go pełno. Bywał też w
krajach bałtyckich i Litwie, zna tam ludzi, orientuje się nieźle w naszych stosunkach. Bierze on żywy
udział w akcji zbliżenia szwedzko-bałtyckiego i w stosunkach odpowiednich. Ma on w sobie coś z
żyłki faktorskiej, w czym czuć rasowy atawizm żydowski, ale przez to jest użyteczny, miły, wszystko
ułatwiający, we wszystkim pośredniczący. Jest wprost nieoceniony jako łącznik, jako impressario
inteligentny, jako informator doskonały i gawędziarz przyjemny. Polubiłem go szczerze. Łatwy jest i
ciekawy, wszystko wie, rozumie, orientuje się i w lot chwyta, a nie pogardza i ploteczkami. Obwoził
mię swoim autem po wizytach i po okolicach oraz północnej i wschodniej części miasta, urządził mi
miejsce w loży Opery królewskiej na przedstawieniu ładnej operetki „Nietoperz” („Fliegende Maus”)
w niedzielę wieczorem (lożę tę dyrekcja Opery ofiarowała do dyspozycji delegacji wojskowej
łotewskiej); po przedstawieniu w Operze był ze mną na kolacji w Grand-Hotelu, a wczoraj na lunchu
ze mną tamże wraz z prof. Curmanem, po czym w imieniu Towarzystwa Szwedzko-Litewskiego
wręczyli mi oni z Curmanem piękną wazę szwedzką ze szkła bladozielonego z inkrustacjami
srebrnymi, wywdzięczając mi się przez to za trudy przyjazdu i odczytów. Poza tym Schück mi
pokazywał wczoraj niezmiernie ciekawe zbiory archeologiczne skandynawskie w Muzeum
Narodowym, dotyczące ekspansji Gotów, ich bogactw, cywilizacji, handlu, zdobyczy. Są to rzeczy
cenne naukowo i nawet materialnie, ogromne mnóstwo wyrobów i przedmiotów szczerozłotych,
4
monet, brązów etc. Są to zbiory stare, wielkie, ciekawe, po prostu wspaniałe. Jutro jeszcze Schück
odprowadzi mię i pożegna na statku. Nie mniej poczciwie obwoził mię i oprowadzał w niedzielę po
południowej części Sztokholmu i po centrum, także po swojej niezmiernie ciekawej i pięknej
wzorowej szkole średniej realnej pod nazwą Szkoły Katarzyny – rektor tej szkoły i nasz przyjaciel
wielki, poczciwy Sjöwall (wymiawia się: „Szöwal”). Szkołę tę on sam stworzył i nią kieruje. Ta
szkoła – to instytucja zachwycająca. Wszystko w niej urządzone mądrze, celowo, prosto, dokładnie.
Są to prawdziwe dzieła sztuki pedagogicznej i szkolnej. W tym Szwecja celuje i jest niedościgniona.
1 kwietnia, rok 1936, środa
Wyjechać pomógł mi Žilionis. Sprawunki, które porobiłem na wyjezdnym – upominki, szkło,
metale – i które się nie mieściły do walizek moich, Žilionis mi ładnie upakował w kształcie paczek
dyplomatycznych, zaopatrzył pieczęciami poselstwa, chroniącymi je od rewizji celnej w Kłajpedzie, i
odprowadził mię na przystań. Odprowadzić mię i pożegnać stawił się też poczciwy docent Schück;
był też i rektor Sjöwall, ale ten się mnie nie doczekał, bo musiał śpieszyć na lekcję do swojej szkoły.
Po godz. jedenastej statek „Marieholm” Towarzystwa Szwedzko-Amerykańskiego ruszył. Jest to
ładny i nowy statek, który od roku czy dwóch kursuje między Sztokholmem, Kłajpedą, Gdańskiem,
Sopotami, Gdynią i Kalmarem. Statek dość duży i wygodny. Do uruchomienia tej linii
komunikacyjnej przyczynił się minister litewski w Sztokholmie Sawicki. Na razie Towarzystwo
Szwedzko-Amerykańskie (siedziba w Göteborgu) miało wątpliwości co do uruchomienia tej linii na
Kłajpedę, ale teraz robi na tym dobre interesy i myśli o uruchomieniu drugiego parowca. Służy on do
kilku użytków naraz. Przede wszystkim służy do przewozu Litwinów amerykańskich, którzy jadą
parowcami Towarzystwa z Nowego Jorku do Göteborga, stamtąd koleją żelazną do Sztokholmu i
następnie statkiem „Marieholm” do Kłajpedy. Latem bardzo licznie statkiem „Marieholm” jeżdżą z
Litwy do Szwecji i odwrotnie turyści i wycieczki, w sezonie zaś zimowym i zresztą przez rok cały
jest stały duży ruch towarów, zwłaszcza wielkie partie koni, które Litwa eksportuje do Szwecji (dla
drobnych gospodarstw rolnych i dla pracy w lasach na Północy) i do Danii (niewielkie, tanie, dobrze
zahartowane konie litewskie kupują chętnie zwłaszcza drobni rolnicy ferm karłowatych duńskich).
Wreszcie „Marieholm” przewozi transporty posyłek pocztowych (paczek), które Litwini
amerykańscy bardzo licznie posyłają swoim krewnym w Litwie.
Mam na statku wygodną kajutę; jest kawiarnia, restauracja, czytelnia. Napisałem i wysyłam
całą kupę pocztówek. Lunch i obiad na statku jem w towarzystwie dyrektora Towarzystwa Żeglugi
Szwedzko-Amerykańskiego, który jedzie właśnie do Gdańska. Jest to kulturalny przyjemny starszy
pan, przemysłowiec z Göteborga. W towarzystwie tym przy lunchu, obiedzie i kawie zasiada też z
nami drugi jakiś Szwed, handlowiec, który także zna Litwę, Gdańsk, Gdynię i robi tam jakieś
interesy, oraz pewna pani w wieku lat koło 45, Szwedka, rodem ze Skanii, zamieszkała w
Sztokholmie, która ma córkę, zamężną za jakimś Holendrem w Kownie, przedstawicielem znanej
firmy holenderskiej radioaparatów, gramofonów etc. – Philips.
Pogoda – niezła, morze – spokojne. Przez pierwsze 4-5 godzin podróży droga jest bardzo
piękna. Jedzie się przez cały archipelag wysp skalistych i szkier, które czynią niezmiernie uroczy
widok. Morze tam spokojne jak na jeziorze. Potem, gdy się wypływa na otwarte morze, fala jest
trochę większa, ale na ogół jest ona dziś niewielka. Przyjemna to i piękna podróż.
Opóźnienie wyjazdu parowca „Marieholm” ze Sztokholmu (dziś zamiast wczoraj) nastąpiło dla
dwóch pasażerów, Litwinów amerykańskich, których statek, idący z Ameryki, spóźnił się o dzień
jeden. Dla nich zatrzymano „Marieholm”, bo inaczej musieliby cały tydzień siedzieć w Szwecji,
czekając na następny statek do Kłajpedy albo musieliby jechać na Sassnitz-Berlin na koszt
Towarzystwa Żeglugi Szwedzko-Amerykańskiej, która udziela im przejazdu z New-Yorku do Litwy.
Zarząd Towarzystwa dba o to, aby Litwini amerykańscy, stanowiący klientelę Towarzystwa, byli
dobrze obsłużeni, toteż dla dwóch pasażerów spóźnionych zatrzymuje cały statek o całą dobę.
Inaczej zepsuliby sobie renomę u Litwinów amerykańskich i mogliby ponieść straty na klienteli.
5
Ogółem na pokładzie „Marieholm” jedzie dziś 15 podróżnych. Latem jeździ do setki i więcej, ale w
tym sezonie ruchu osobowego jest mało.
2 kwietnia, rok 1936, czwartek
Znakomicie się wyspałem na statku i wstałem na godzinę ósmą. Po śniadaniu kończyłem pisać
moje pocztówki, których z pokładu „Marieholm” napisałem wczoraj i dziś ogółem 19 sztuk do
różnych osób w Litwie, Polsce i Francji. Czekałem zresztą na przybycie statku do Kłajpedy.
Tymczasem fala kołysała statek mocno. Była to fala niespokojna, nierówna, krótka, mocno
drażniąca, podobna do tej, którą doświadczyłem na tymże Bałtyku w roku 1912 między Windawą i
Rygą i w roku 1923 pod Swinemünde. Daleki byłem wszakże od choroby morskiej. Nigdy choroby
tej osobiście nie doświadczyłem, nawet w roku 1914 na archipelagu greckim i w roku 1935 na Zatoce
Fińskiej, kiedy to kołysanie było największe, jakiego doznałem. Czuję jednak, że gdyby się zerwała
kiedyś w mojej jeździe morskiej wielka burza, mógłbym zachorować. Znoszę morze dobrze, ale
żebym nigdy nie był odczuł lekkiego nudzenia, choćby bez konsekwencji – tego twierdzić nie mogę.
„Marieholm” miał stanąć w Kłajpedzie koło południa. Jednak przed południem rozciągnęła się
nad morzem taka gęsta mgła, że nic widać dokoła w bliskim promieniu nie było. W pobliżu wjazdu
do portu kłajpedzkiego statek stanął. Kapitan nie odważył się jechać, bojąc się źle trafić do portu.
Chciał przeczekać mgłę. Wpierw szedł, dając sygnały dźwiękowe co minutę, a gdy stanął –
niebawem nawet kotwicę zarzucił. Mgła jednak nie ustępowała. Obawiano się na statku, że może to
potrwać kilka godzin, a może nawet cały dzień. Kapitan zdecydował się wreszcie porozumieć z
portem i wezwać pomocy łocmana. Przybył wkrótce statek pomocniczy, łocman wszedł na nasz
statek i ruszyliśmy. Okazało się, że stanęliśmy tuż przy wjeździe do portu. Na godzinę drugą
wjechaliśmy do portu i dobiliśmy do przystani. Ujrzałem na brzegu Jadziuńkę kochaną, z którąśmy
się umówili, że przyjedzie na moje spotkanie. Byłem prawie do łez wzruszony jej widokiem i jej
serdeczną melancholijną tęsknotą do mnie, tym jej przywiązaniem jedynym, którym mię darzy
wiernie jak chyba nigdy nikt nikogo, bo przecie jestem stary, gdy ona jest młoda. Załatwiono
formalności paszportowe i celne na statku, które mnie właściwie nie dotyczyły ze względu na mój
paszport dyplomatyczny i pakiety opieczętowane z poselstwa w Sztokholmie. Agent Towarzystwa
Żeglugi, p. Zaborski, udzielił mi automobilu i ułatwił transport rzeczy i niebawem byliśmy z Jadźką
w hotelu „Wiktoria”, w którym już ona nocowała i w którym też ja pokój dla siebie wziąłem.
Zjedliśmy obiad w restauracji hotelowej, odbyliśmy wycieczkę do Smiltini (Sandkrug) nad morze,
wstąpiliśmy w Kłajpedzie do kawiarni na kawę, wreszcie nakarmiłem Jadzię kolacją, do której
towarzyszył nam dyrektor Instytutu Pedagogicznego Soblys i poszliśmy do naszych numerów spać o
godzinie dziesiątej. Jestem znów z moją Jadźką w kraju, na swoich śmieciach. Cieszę się. Pokazałem
Jadźce wszystkie rzeczy i upominki, które przywożę ze Sztokholmu.
3 kwietnia, rok 1936, piątek
Dzień cały spędziłem z Jadzią w Kłajpedzie. Było nam bardzo dobrze. Zamierzałem zawieźć ją
autobusem do Połągi, ale nie bardzo chciała. Rzeczywiście o tej porze Połąga nie jest ciekawa.
Zadowoliliśmy się Kłajpedą. Porobiliśmy parę drobnych sprawuneczków, zaprowadziłem Jadźkę i
pokazałem jej nową dzielnicę miasta, zabudowaną modernistycznie w ostatnich kilku leciech w
pobliżu dworca kolejowego, ładną i czystą, bodajże przeważnie litewską, pojechaliśmy pod latarnię
morską, tam pochodziliśmy po wybrzeżu w Melnragach, poszukaliśmy trochę bursztynu,
posiedzieliśmy, wróciliśmy, obiad jedliśmy w restauracji hotelu „Wiktoria”, znów spacerowaliśmy,
byliśmy w kawiarni... Na tym dzień zeszedł. Piszę i wysyłam stąd wielką ilość pocztówek do moich
nowych przyjaciół szwedzkich. Pod wieczór tylko naszła Jadźkę jakaś nieokreślona melancholia
wraz ze skłonnością do płaczu, ale to większych komplikacji nie wywołało. Nocujemy w Kłajpedzie.
Kłajpeda, choć handel i ruch gospodarczy w niej wzrósł i wzrasta nadal stale i prawie że
zmonopolizowała ona cały eksport i import Litwy, jednak robi wrażenie nieco nędzniejsze, niż
dawniej. Może to tylko ze względu na porę roku, kiedy nie ma kąpieli w morzu i turystów. Za to ruch
6
w porcie jest bardzo wielki i na porządku dziennym jest nowe rozbudowanie i powiększenie portu.
Bądź co bądź jest to miasto żywe i bardzo pracowite. Gospodarczo Kłajpeda niewątpliwie się z Litwą
zrasta. Za to sfery rolnicze Kłajpedy chorują na irredentę pod wpływem agitacji nacjonalistycznej
niemieckiej i traktują rządy litewskie jako okupacyjne.
4 kwietnia, rok 1936, sobota
Dziś po naszej krótkiej sielance kłajpedzkiej we dwoje z Jadzią wracamy do Bohdaniszek.
Wstaliśmy rano na godzinę siódmą. Zjedliśmy śniadanie w hotelu, opłaciliśmy hotel i wyjechaliśmy
na dworzec kolejowy. Jedziemy do Abel na Pogiegie. Jazda tą drogą jest dość urozmaicona. Nie
nudziłem się. W parę godzin dojechaliśmy z Kłajpedy do Pogiegiów. Tam mieliśmy godzinę do
czekania na prędki pociąg, który idzie tędy z Berlina na Dyneburg (Moskwę). Jadąc dalej czekaliśmy
mostu w Lidowianach, potem pokazałem Jadzi z okien wagonu dwór Cytowiany Eugeniuszostwa
Römerów. Obiad zjedliśmy w wagonie restauracyjnym. Niebawem Radziwiliszki, potem Poniewież,
kilka innych stacji, wreszcie Poniemuniek, Rakiszki i oto już Abele. Spotkał nas Bieliunas w parę
koni. Tu jeszcze zimno, miejscami resztki śniegu zimowego, w niższych miejscach na drodze błoto,
zamróz jeszcze trzyma. W Bohdaniszkach zastaliśmy wszystko w porządku, tylko ekonom Pumpol
jest mocno chory. Co mu jest – nie wiadomo. Miał ogromny wrzód na boku, oprócz tego ma coś
wewnątrz, schudł i wygląda bardzo źle, przez kilka dni nic nie chciał jeść, miał i ma jeszcze
gorączkę. Ledwie się trzyma na nogach, przeważnie leży, z domu nie wychodzi. Był już u felczera
Klišonisa, wybiera się do Rakiszek do doktora, może nawet do szpitala.
Oto już jestem w domu. Po nerwowej gościnie szwedzkiej, po odczytach i ruchu – spokój wsi
litewskiej.
5 kwietnia, rok 1936, niedziela
Przejeżdżając z Północy, przywiozłem do Bohdaniszek zimę. Już wczoraj wieczorem śnieżyło i
mróz w nocy był kilkustopniowy. Dziś dął wiatr mroźny z północnego zachodu – akurat ze Szwecji –
i kilkakrotnie zrywała się zawieja. Pogoda niezła, ale mroźno jak zimą. Tylko świergot ptactwa i
dzień dłuższy wskazują na wiosnę. Ziemia zamarzła, gruda, chwilami biało po śniegu, to znów
popielato, gdy wiatr spędzi śnieg do dołków, a grudki ziemi sterczą nagie.
Od razu pierwszego dnia mego pobytu w Bohdaniszkach przyjechali studenci do egzaminów.
Był Alfons Kairelis i Albin Stepanauskas, zdawali z prawa konstytucyjnego litewskiego. Wieczorem
przyjechał jeszcze jeden student, oficer Ignacy Kontrym, ale go nie egzaminowałem, bo nie
egzaminuję w pojedynkę.
6 kwietnia, rok 1936, poniedziałek
Mróz wietrzny – cały dzień. Chłód lodowaty na dworze. Zupełnie jak zimą.
W Bohdaniszkach – nic osobliwego; w moim gospodarstwie zakłuto dziś dużego wieprza – oto
i cały ewenement. Nic nowego poza tym. Toteż wolnym czasem napiszę jeszcze coś z moich wrażeń
i spostrzeżeń szwedzkich, dopóki są świeże. Dotknę tu zagadnienia sympatii szwedzkich w kierunku
bałtyckim. Krajami bałtyckimi nazywają w Szwecji trzy młode małe nasze republiki powojenne:
Estonię, Łotwę i Litwę. Nazwa ta dla nich wszędzie się coraz bardziej uciera. Na razie w pierwszych
leciech po wojnie nazywano je „państwami kresowymi” – „Randstaaten”, ale nazwy tej u nas nie
lubią, bo ma ona pewien odcień upośledzenia: „kresy” bowiem – jest to coś, co się wiąże z
„metropolią”, z ośrodkiem, leżącym na zewnątrz i suponuje jakąś zależność od tego ośrodka, jakąś
grawitację, czyni z tych krajów „kresowych” coś subordynowanego, nadaje im właściwość satelity.
„Państwa kresowe” suponują metropolię Rosję, są to kresy Rosji. Litwa, Łotwa i Estonia nie uważają
się i nie chcą być uważane za kresy Rosji. Nazwa krajów bałtyckich jest poniekąd historyczna,
zwłaszcza dla Łotwy i Estonii. Nie jest ona co prawda ścisła, bo bałtyckimi są też inne kraje
położone nad Bałtykiem, ale się utarła, a zresztą uzasadnia ją to, że te trzy kraje są rdzennie i
wyłącznie bałtyckie, podczas gdy inne, które dotykają Bałtyku, są bałtyckimi tylko poniekąd,
7
albowiem w innych częściach swego terytorium dotykają innego morza (Rzesza Niemiecka, Dania,
Szwecja, Finlandia) albo też są skądinąd lądowe albo hinterlandowe (Polska). Otóż w Szwecji, jak
się przekonałem, sympatie bałtyckie, to znaczy na rzecz zbliżenia i kontaktu z krajami bałtyckimi,
narastają i są dość wyraźne i silne. W każdym razie, idea zbliżenia w tym kierunku ma wśród
Szwedów swoich gorących rzeczników i agentów czynnych. Nie są to tylko oderwane grupki
sympatyków szczególnych, bo faktem jest, o którym się przekonałem, że i opinia publiczna, i prasa
szwedzka zwraca na to uwagę i problemem tym się żywo zajmuje. Daje się to wyczuć szczególnie w
Sztokholmie, gdzie indziej – mniej. Propaganda na rzecz takiego zbliżenia jest tam bardzo aktualna i
wyczuwalna. Zainicjowane uroczystości coroczne Święta Bałtyckiego i powodzenie tych
uroczystości jest wybitnym aktem tej propagandy, ale świadczy też o tym, że ruch ten znajduje
oddźwięk sympatyczny. Tegoroczne Święto Bałtyckie odbyło się z wielką pompą; obecność
popularnego kronprinza na tym święcie, bankiet, mowy, liczna i wyborowa publiczność, mój odczyt,
wywiady prasowe ze mną, liczne artykuły w prasie szwedzkiej – wszystko to wskazuje na duże
zainteresowanie i popularność ruchu. Nie brak też entuzjastów, bez których żaden ruch dojrzeć nie
jest w stanie. Perspektywy zbliżenia są tu większe, niż sądziłem. Dla nas jest to bądź co bądź atut.
My bowiem z natury rzeczy w wielkiej gminie narodów mamy jeszcze psychologię parweniuszy, dla
których stosunki i związki z arystokracją starych i tradycyjnych narodów i państw są zaszczytem i
czynnikiem, który nas podnosi i utrwala jako pewnego rodzaju incydent i tytuł do swojego miejsca w
rodzinie narodów wolnych.
7 kwietnia, rok 1936, wtorek
Zdawało się, że powietrze staje się łagodniejsze. Śnieg, który wypadł przed dwoma dniami, już
był prawie zginął, we dnie trochę już ocieplało, była lekka odwilż i wiatr był jeżeli nie ustał, to w
każdym razie bardzo osłabł. Atoli przed zachodem słońca gęsta mgła zasłoniła widnokrąg i
niebawem zaczął padać śnieg gęsty wielkimi płatami. Padał tak przez kilka godzin i wieczorem już
gruby biały całun śnieżny pokrył całkowicie ziemię, zaprószył drzewa i zmienił widok na zimowy.
Cała ziemia jest wskroś pod śniegiem i mrozik trzyma.
Ekonom Pumpol pojechał dziś z Bieliunasem do Rakiszek dla porady lekarskiej. Wrócił
Bieliunas sam jeden. Dr Žemaitis zatrzymał Pumpola i położył go do szpitala. Okazuje się, że jego
wrzód był złośliwy i że groziła mu może nawet gangrena. Dokonano na nim operacji, wycięto sporo
ciała dokoła wrzodu, zabandażowano. Wypadnie mu w szpitalu dłużej poleżeć, może nawet miesiąc.
Biedny stary. Człowiek to poczciwy, pracowity, gospodarny i uczciwy, tylko ma nieszczęsny nałóg
pijaństwa. Jestem pewny, że ten wrzód ma związek z pijaństwem. W ostatnich czasach, gdy mu
Jadzia przysłała pieniądze, spił się parokrotnie jak bela. Żałuje potem, przeprasza, ale przy lada
okazji powtarza to samo. Jadzia go za parę dni odwiedzi w szpitalu. Samotny jest jak stary wilk na tej
posadzie u mnie. Ma żonę starą i dzieci dorosłe, ale ci mieszkają w Kownie. Smutny jest los takiego
starego, zwłaszcza w chorobie.
Jeszcze w dalszym ciągu o Szwecji, raczej o perspektywach zbliżenia skando-bałtyckiego w
usposobieniu Szwedów. Idea takiego zbliżenia zyskuje na terenie w opinii szwedzkiej, ale, jak jej
rzecznicy stwierdzają, nie należy jeszcze jej popularności przeceniać. Są rzecznicy gorący i
przekonani, wprost ideologowie takiego ruchu, gotowi do propagandy i akcji, i nie tylko gotowi, ale
też czynni. Opinia publiczna, zwłaszcza w Sztokholmie, też się z tą myślą oswaja, prasa poświęca tej
idei zbliżenia i sprawom bałtyckim dosyć dużą uwagę i traktuje to na ogół przychylnie, sfery
rządowe szwedzkie, jak powiada nasz przyjaciel Curman, także się skłaniają do ściślejszego kontaktu
z krajami Bałtyku, uważają, że zainteresowanie i aktywizm w tym kierunku mają rację bytu i
powinny być traktowane przychylnie i popierane. Sądzę wszakże, że o ile chodzi o sfery rządowe
szwedzkie, to jednak pewną przeszkodę w tym stanowi fakt, że w Szwecji rządy są socjalno-
demokratyczne, podczas gdy same kraje bałtyckie (wszystkie trzy – Litwa, Łotwa i Estonia)
grawitują obecnie do ustroju politycznego jeżeli nie wyraźnie faszystowskiego, to w każdym razie
nacjonalistycznego i antyparlamentarnego, który sympatiom socjalno-demokratycznym nie
8
odpowiada. Ale jeżeli nawet w kołach rządowych szwedzkich istotnie orientacja na rzecz zbliżenia
skando-bałtyckiego narasta, to jednak rzecz ta w opinii szerokiej szwedzkiej dojrzała nie jest. Poza
Sztokholmem opinia szwedzka jest w tej kwestii bierna, i to opinia nie tylko szerokich mas
ludowych, opinia popularna, ale nawet opinia kół wysokiej inteligencji, opinia elity społecznej.
Zdołałem się o tym przekonać z moich spostrzeżeń w kołach akademickich tak w Lundzie, która
zresztą należy do Skanii, to znaczy do prowincji, mniej związanej z Bałtykiem i zwróconej raczej ku
zachodowi, a w jeszcze większym stopniu w bliskiej do Sztokholmu Uppsali. Wszakże jest nie tylko
bierność; istnieje także prąd świadomy rezerwy, która uważa, że Szwecji jest niebezpiecznie się
angażować w jakieś ściślejsze konszachty z krajami bałtyckimi na wschodzie, które są jeszcze nie
ustalone i niewyraźne i których los może być jeszcze narażony na różne niespodzianki. Ci sceptycy
uważają, że spokojnej Szwecji nie należy się angażować i kłaść palce w szpary drzwi otwartych,
które mogą się zatrzasnąć i uszczypnąć boleśnie te palce, szczególnie gdy wieją dokoła wiatry i
przeciągi.
8 kwietnia, rok 1936, środa
Miałem dziś pięciu studentów do egzaminu. Furmani abelscy mają zawsze żniwo, kiedy ja
jestem w Bohdaniszkach. Jest to dla nich sezon. Wiedzą zawsze, kiedy przyjeżdżam i kiedy
odjeżdżam i czekają na stacji kolejowej na studentów do egzaminu jako na swoich klientów, którzy
ich furmaneczki albo automobil Radžiunasa najmują. Dziś miałem kilku studentów wyborowych,
którzy zdali egzamin świetnie: Ajzyk Lewin, Stasiškis, Albert Gasperaitis.
Jeszcze nieco z moich wrażeń i spostrzeżeń szwedzkich. Mówiłem o ewolucji akcji zbliżenia
skando-bałtyckiego czy może tylko szwedzko-bałtyckiego, bo, zdaje się, dla Danii i Norwegii idea ta
jest mało aktualna i żadnego ruchu żywszego w tym kierunku tam nie ma. O ile chodzi o Norwegię,
to ta na Bałtyku żadnych interesów specjalnych nie ma; jest ona cała zwrócona frontem na zachód –
do Atlantyku i mórz północnych. Jej najbliższą sąsiadką pozaskandynawską jest Anglia i kultura
angielska ma w Norwegii duże wpływy. Norwegowie – to są rybacy i marynarze wielkich mórz, dla
których Bałtyk większej atrakcji nie ma. Przeto i kraje wschodnich wybrzeży bałtyckich chyba tylko
bardzo platonicznie obchodzić Norwegów mogą. Skądinąd Norwegia jest krajem chłopów i rybaków,
krajem ludu, bez wielkich tradycji rycersko-szlacheckich i historycznych. Przez długie wieki była
podległa Danii, jej prowincją, i w wyprawach szwedzkich na wschód bałtycki udziału nie brała,
odpowiedniej romantyki w psychice swej nie posiada, a jeżeli w poprzednich wyprawach duńskich
mogli brać udział Norwegowie, to udział ten brali nie pod imieniem własnym jako czynnik
indywidualny świadomy, jeno stopieni w masie obcej, jako materiał działania nie ich własnego.
Szwecja, Dania i Norwegia w Skandynawii reprezentują historycznie trzy odrębne sfery społeczne.
Szwecja – rycersko-szlachecko-pańska, Dania – kupiecka, Norwegia – ludowa pracy fizycznej,
energicznej i przedsiębiorczej, ale nie politycznej. Norwegia w stosunku do Danii i Szwecji jest
historycznie w stosunku podobnym jak Finlandia do Szwecji, tylko Finlandia jest historycznie
jeszcze bardziej ludowa i prowincjonalna, jeszcze bardziej pozbawiona historyczności i tradycji
dziejowej własnej, jest narodem najbardziej nowym ze skandynawskich. Tylko Finlandia w stosunku
do problemu bałtyckiego jest nastawiona bardziej czynnie od Norwegii dlatego, że geograficznie jest
ona sama krajem bałtyckim. Dania też do problemu bałtyckiego zdaje się być usposobiona biernie. W
ogóle Dania ma wielkie kłopoty. Jej sytuacja jest ciężka, w pewnym względzie nawet tragiczna.
Prawda, że rozwinęła ona doskonałe formy intensywnego rolnictwa w szrankach drobnej własności
fermowej; posiadła znakomity ustrój kooperatywny w produkcji rolnej i w handlu eksportowym
produktów rolnych, zdobyła przez to mocny dobrobyt i silną zamożną warstwę średniego stanu
pracowitego na wsi, opanowała i doskonale się umocniła na rynku angielskim. To prawda. Ale
skądinąd Dania ma spadek po swojej niegdyś wielkości – ma wielki przerost swojej stolicy
Kopenhagi, która jest największym miastem w całej Skandynawii i która na dzisiejszy mały kraik
duński stanowi ciężar wielki. Co trzeci Duńczyk mieszka w Kopenhadze, podczas gdy w Szwecji w
Sztokholmie mieszka co dziesiąty Szwed, a u nas w Kownie – co dwudziesty Litwin. Kopenhaga
9
utrzymuje się zresztą z wielkiego handlu – przeważnie z Islandią, poniekąd też z Grenlandią. Ale
teraz w handlu z Islandią wielką konkurencję jej robi Anglia, która coraz bardziej Kopenhadze ten
handel odbiera, a wtedy, pozbawiona tego źródła bytowania – Kopenhaga stałaby się wielkim
ciężarem dla Danii. Ten problem handlu jest jedną z trudnych kwestii Danii. Poza tym Dania, która
niegdyś była panią Skandynawii i stopniowo traciła kraj za krajem, aż wreszcie sama spadła do rzędu
małych kraików, jest niepokojona z południa od Niemiec. Wprawdzie po Wielkiej Wojnie odzyskała
część Szlezwiku, ale w tym Szlezwiku duńskim Niemcy utrzymują stałe ogniska fermentu i
propagandy. Danię te intrygi akcji niemieckiej terroryzują. Nie w głowie jej tymczasem konszachty z
krajami bałtyckimi, które raczej są jej konkurentami na rynku produktów rolnych w Anglii.
9 kwietnia, rok 1936, czwartek
Miałem dwóch studentów na egzaminie. Nakarmiłem ich po egzaminie i napoiłem ponczem
szwedzkim.
Znowu o wrażeniach i spostrzeżeniach szwedzkich. Z narodów skandynawskich Szwedzi są
bardziej od Norwegów i Duńczyków podatni na kombinacje związku skando-bałtyckiego. Jest to
łatwe do zrozumienia – nie tylko dlatego, że znaczna część Szwecji leży nad Bałtykiem, ale także
dlatego, że Szwecja ma tradycje historyczne ekspansji na wschód bałtycki. Pomimo że od dwustu lat
Szwecja tej ekspansji zaniechała i w ogóle wyrzekła się wszelkich ambicji mocarstwowych,
zasklepiając się w swoim stanie posiadania, pomniejszonego w tym okresie przez utratę odciętej od
niej Finlandii, to jednak pamięć dawnej epoki rycerskiej i tradycja związków ze wschodem bałtyckim
nie wygasła zupełnie w sercach Szwedów. Szwedzi mają ładnie i starannie urządzone muzea i
archiwa (bodajże muzea szwedzkie należą do najstarszych na świecie) i z pietyzmem przechowują i
oglądają swoje pamiątki historyczne czasów bohaterskich. Prawda, że żyłka awanturnictwa i
bohaterstwa, która była tak jaskrawa w ich dziejach, zdaje się być dziś wygasła zupełnie. O ekspansji
imperialistycznej, o wyprawach zdobywczych nie marzą nawet i są pod tym względem całkowicie
bierni. Ale ekspansja może być nie tylko militarna i imperialistyczna. Może ona być także kulturalna.
Tradycja związków ze wschodem bałtyckim, tradycja pewnej kultury bałtyckiej wspólnej może się u
nich łączyć i u niektórych łączy się istotnie z pewną ambicją hegemonii kulturalnej w tych krajach
ościennych nad Bałtykiem, z pewnym pociągiem do wytworzenia szerszego ogniska wspólnoty
skando-bałtyckiej, ogarniającej i zespalającej w pewnym ściślejszym solidaryzmie grupę drobnych
spokojnych ludów dokoła Bałtyku. Taką ideę się w Szwecji spotyka i budzi ona wśród Szwedów
pewien sentyment o reminiscencjach historycznych. Wykluczają oni z tej wspólnoty solidarystycznej
wyraźnie Polskę ze względu na ujawniające się w Polsce aspiracje mocarstwowe, których we
wspólnocie tej mieć nie chcą, uważając je za destrukcyjne dla solidaryzmu. W takiej wspólnocie,
gdyby się ona ziściła, Szwedom by wypadła pewna hegemonia kulturalna, pewna rola ośrodka i
promieniowania. To się im też uśmiecha. Czy wszakże Szwedzi mogą się zdobyć jeszcze na zapał,
czy też już zgaśli ostatecznie i przekształcili się na naród filistrów bez jutra i bez ambicji dziejowej –
to jeszcze kwestia. Sekretarz poselstwa litewskiego w Sztokholmie, Žilionis, z którym te tematy
poruszałem, jest zdania, że Szwedzi są narodem, który żadnej mocy potencjalnej promieniowania na
zewnątrz już nie ma i który w masie swojej żadnej roli czynu wielkiego nie ma. Zdaniem Žilionisa,
Szwedzi się już wyszeptali i są już tylko wulkanem wygasłym bez mocy. Całą ich energię, uwagę i
wolę pochłania wyłącznie zagadnienie dobrobytu materialnego. Ich położenie geograficzne
współdziała z tym zanikiem energii potencjalnej w psychice. Żadne katastrofy, żadne wstrząśnienia,
żadne tragedie wielkich zagadnień i problemów ich bezpośrednio nie dotyczą i nie dynamizują ich
psychiki. Na Szwedów przeto liczyć i na nich coś budować rzekomo – nie można. Czy tak jest w
istocie – nie wiem. Nie odważam się nic twierdzić.
10 kwietnia, rok 1936, piątek
Tak zwany Wielki Piątek. Nie zaznaczył jednak niczym swojej wielkości, nawet
przygotowaniami do święconego, bo Jadzia wczoraj kłuła bekona i robiła jeszcze kiełbasy z wieprza,
10
a dziś pojechała do Rakiszek, cała przeto produkcja święconego odłożona została na jutro. Tylko u
Mieczkowskich w starym domu fabryka święconego kipi. Helcia Mieczkowska, amatorka tej
czynności, histerycznie po kobiecemu wpadająca w hazard wyrobu tortów, mazurków i babek,
wypieka niezliczone ilości ciast, nie licząc się zgoła z pojemnością konsumpcji. U nas to się dopiero
jutro zrobi przez jeden dzień. Marynia natomiast wcale święconego nie robi. Jej mąż – Justyn
Budkiewicz – wyjeżdża na święta do Rumiszek do swoich dzieci i Marynia zostaje sama jedna. Nie
lubi ona urządzania święconego i nie interesuje się tym, a dla siebie samej po co to zresztą robić!
Miałem dziś znowu czterech studentów ekonomistów do egzaminu, poza tym otrzymałem
macę i miód z Abel od rabina, który mi się w ten sposób wywdzięczył za okazaną przeze mnie
protekcję pewnej chorej na suchoty młodej dziewczynie Żydówce abelskiej w sprawie przyjęcia jej
do sanatorium na kurację.
Jadzia odwiedziła w Rakiszkach w szpitalu ekonoma Pumpola. Niby ma się lepiej i doktor
mówił Jadzi, że koło środy lub czwartku Pumpol wyjdzie ze szpitala i potem tylko od czasu do czasu
dla opatrunku przyjedzie. Ale Jadzia powiada, że Pumpol gorączkuje, jest bardzo osłabiony, źle
wygląda, drzemie i ma umysł osłabiony. Trudno było się z nim rozmówić o czymś poważniejszym ze
spraw gospodarczych. Był rozczulony z powodu odwiedzin Jadzi, która mu też produktów
żywnościowych przywiozła – masła, wątrobianki, kiełbasy. Płakał ze wzruszenia.
11 kwietnia, rok 1936, sobota
Wielka Sobota. Służba pod dozorem i kierunkiem Jadzi zajęta przyrządzaniem święconego na
jutro. Niemałe to zadanie – w ciągu jednego dnia przyrządzić całe święcone – kilka mazurków
różnego gatunku, tort, kilka babek, bułki, pierogi ruskie z mięsem, ufarbowanie jajek, szynka świeża
z bekonu, polędwica wieprzowa, indyk. Mężczyźni tego dnia chodzą, jak trutnie – świadomi swej
bezużyteczności. Nie było wcale obiadu, bo na obiad nie ma czasu i nie ma co robić, zresztą rezerwy
apetytu zaoszczędzają się na jutro i będą potrzebne na zaatakowanie święconego. Obiad sam sobie
zaimprowizowałem i sam jeden zjadłem; był zresztą nienajgorszy: dwa jaja wielkanocne, puszka
konserw szwedzkich, tłusty ser biały z kminem, maca z miodem żydowskim. Tak się doczekałem
wieczora, przeplatając pustkę moją pracą codzienną, szachami ze Stefanem Mieczkowskim i
spacerem. Dzień był cieplejszy, ale coraz bardziej się podnosił wiatr wschodni, który na wieczór stał
się gwałtowniejszy i wystudził radykalnie pokoje sypialne.
Jeszcze z moich wrażeń i spostrzeżeń szwedzkich. Szwecja jest krajem bardzo złożonym.
Zawiera wielką gamę różnic regionalnych. Od Skanii do Laponii – ogromna rozmaitość klimatu,
usposobienia, charakterów dzielnicowych, trybu życia i zawodów, kultury materialnej i obyczajowej.
Nie wyobrażałem sobie nigdy, jak rozległy jest sznur ziemi stanowiący Szwecję. Nie wdawałem się
nigdy w obliczenia pod tym względem, toteż wprost rewelacyjną była dla mnie wiadomość, że od
Trälleborgu na południu do skrajnego punktu na północy podbiegunowej Szwecji odległość jest
większa, niż od Sztokholmu do Rzymu! Co do mojego wrażenia o charakterze Szwedów, to zwróciła
moją uwagę wielka etykietalność, jowializm, równowaga psychiczna, spokój i bardzo wielka
pogodność usposobienia tak mężczyzn, jak kobiet. Etykietalność w stroju, w zwyczajach i trybie
obcowania towarzyskiego może tu konkurować, a kto wie nawet, czy nie przekracza etykietalność
angielską. Wpływ angielski i wpływ monarchii są w tym względzie bardzo widoczne. Szwedzi są
pod tym względem bardzo konserwatywni i ściśli. Robią trochę wrażenie zaśniedziałego środowiska
drobnoszlacheckiego na jakimś głębokim partykularzu u nas, gdzie także ścisłość i etykietalność
zakonserwowanych zwyczajów jest, a przynajmniej była do niedawna, bardzo wielka. Naturalnie, w
wielkim świecie elity inteligenckiej szwedzkiej, w którym się obracałem, nie ma tego archaizmu
etykiety, co w naszej drobnej szlachcie, ale zasada etykietalności jest podobna.
12 kwietnia, rok 1936, niedziela
Wielkanoc. Święcone u mnie nie za duże, ale bardzo smaczne. Szczególnie mięso. Indyk,
szynka świeża pieczona z bekonu i polędwica świeża z tegoż bekonu. Wszystko świeżutkie, soczyste,
