Table Of Contenthistorie lokalne
I >P.zadel<*> 3 I S Augusto Imp.
Muzea ^fiisnrgimento -• S" \|l?
Watyka•ńs kiieew Piazza Ponte
OGRODY o^Cavour Cavour
WATYKAŃSKIE Borg° v'norio Castel V/ Tomacelli
WATYKAN Sant’ Angelo^
P.za #
Plac \ Pia Lgt. CasW«° •9
śwBB.aa Pzzyyiolliitkkraaa & św- Piotra* \/ Via d. Conciliazioneu Vatic.o, L l 2ra Pz.
Parlan|
r">psF L "■ ?4- II
icoló V L.go P.ta i% SAN PIĘTRO \ i s=
Aurelia Cavallegger/ % .sP.Principe l Cole
Airiadęo
Saypia Aosta A Piazzat ~
Via,r Nauona Pza^' ., . ,-i
■ 0. Rotonda 05 :
* §
§ Pante\
LIGIA
HENCZEL-WRÓBLEWSKA
DZIEJE POLAKÓW WE WŁOSZECH
POZNAŃ-KALISZ 2006
SPIS TREŚCI
REDAKTOR NACZELNY SERII: Szymon Wróbel (EFIS PAN, War- Wstęp 4
szawa/Wydział Pedagogiczno-Artystyczny UAM),
Rozdział I
Zjawisko migracji Polaków na przestrzeni wieków 10
Rozdział II
Polacy we Włoszech w dobie staropolskiej 19
Rozdział III
Polska emigracja we Włoszech w XIX wieku 69
Rozdział IV
Polskie wychodźstwo we Włoszech w latach 1918-1945 118
Rozdział V
Polacy we Włoszech w latach 1945-1978 170
RECENZENCI: prof. dr hab. Marian Walczak, dr hab. Tadeusz Mikulski Rozdział VI
Diaspora Polska we Włoszech od 1978 roku do 2005 roku 213
262
Zakończenie
Źródła niepublikowane 264
Bibliografia 265
277
Indeks osób
Indeks nazw geograficznych 292
Spis ilustracji 298
©Copyright by Ligia Henczel-Wróblewska & Wydział Pedagogiczno-Artystyczny UAM w Poznaniu
Sumary 303
Korekta: Zespół
Projekt okładki: Joanna Dudek Sommario 306
Redakcja techniczna: Piotr Bajak
ISBN: 83-923869-2-2
Wydawca:
Wydział Pedagogiczno-Artystyczny UAM w Kaliszu
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu
Adres Redakcji:
62-800 Kalisz, ul. Nowy Świat 28-30
tel.(062)7670730
fax (062)7645721
Druk: Zakład poligraficzny Moś i Łuczak Sp. J. - Poznań
Wstęp
Rzym, jako centrum sztuki i nauki oraz ośrodek życia religijnego
WSTĘP
i kultury chrześcijańskiej, od stuleci przyciągał polskich peregrynatów. Wraz
z początkiem ich obecności we Włoszech i w Rzymie pojawiły się tam pol
skie zabytki, pomniki oraz epitafia i tabEce, upamiętniające zasługi Polaków.
Problem obecności Polaków we Włoszech na przestrzeni dziejów nie został
Na cmentarzach pojawiły się też groby tych, którzy na zawsze pozostaE
do tej pory szerzej i kompleksowo omówrony. Dostępne opracowania na włoskiej ziemi. Opracowania polskich pomników nagrobnych, epitafiów
w historiografii polskiej sprawę tę traktują wycinkowo, zarowno z punktu
i płyt kommemoratywnych, zachowanych do dziś w rzymskich kościołach
widzenia faktograficznego, jak i problemowego. O naukowych podróżach
i klasztorach, podjęli się Tadeusz Chrzanowski i Marian Kornecki. Zaś pol
Polaków do włoskich ośrodków uniwersyteckich oraz związkach, istnieją- skie groby, znajdujące się na rzymskich cmentarzach upamiętniła w swej
cych pomiędzy uczelniami Polski i Włoch, począwszy od okresu Siednio-
pracy Maria Irena Kwiatkowska6. Oba opracowania nie wyczerpują całości
wiecza po dzień dzisiejszy, traktuje katalog opracowany podczas ekspozycji
tematu, dotyczącego naukowej inwentaryzacji poloników rzymskich, mimo
archiwalnej, która miała miejsce w latach dziewięćdziesiątych XX wieku
iż zawarty w nich materiał badawczy uzupełnia wiadomości o polskich by
w Polsce i we Włoszech. Na wystawie, zatytułowanej: „Natio Polona. Uni
walcach w Wiecznym Mieście w ciągu kilku stuleci. Przytoczone wyżej dwie
wersytety w Polsce i we Włoszech (wieki XIII-XX)”, zorganizowanej pod
prace zostały opublikowane w serii „Monumenta Poloniae in ItaEa”, wyda
auspicjami Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych, zaprezentowano wanej w wyniku współpracy dwóch instytucji - Instytutu Sztuki Polskiej
szereg dokumentów, pochodzących z włoskich archiwów uniwersyteckich Akademii Nauk w Warszawie oraz Fundacji Rzymskiej Margrabiny
i ministerialnych, które poświadczają obecność polskich studentów i na
J.S. Umiastowskiej. Pod auspicjami tej ostatniej powstała również inna seria:
ukowców we włoskich uczelniach. Życie polskiej kolonii w Rzymie i działal „Polonica włos kie-Polonica in Italia”, w ramach której zostały wydane
ność polskich artystów w XVII i XVHI wieku we Włoszech opisał Maciej
w ostatnich latach trzy prace dokumentacyjno-badawcze, autorstwa Ewy
Loret, który blisko połowę życia spędził w Wiecznym Mieście1. Okres legio Prządki. Są to rozmowy z Polakami, którzy żyją i pracują we Włoszech.
nowy i walkę niepodległościową Polaków we Włoszech na przełomie
Pierwszy tom mówi o losach żołnierzy generała Władysława Andersa,
XVIII/XIX wieku opracował szczegółowo w swych książkach Jan Pachoń-
uczestniczących w kampanii włoskiej w okresie drugiej wojny światowej,
ski2. Natomiast stosunki polsko-włoskie w okresie międzywojennym i ich
natomiast w tomach drugim i trzecim autorka opisuje spotkania z Polakami,
rolę w zmieniającej się politycznej sytuacji Europy oraz narodziny faszyzmu
ludźmi kultury, nauki i sztuki, któizy swoje życie związali z Italią. Dla boha
we Włoszech analizuje w swych pracach naukowych Stanisław Sierpowski3.
terów tych książek Włochy stały się diugą ojczyzną, w której znaleźE dom,
Kształtowanie się relacji polsko-włoskich w aspektach społecznych i poli
rodzinę, pracę7. Cenną pozycją książkową, w ujęciu encyklopedycznym, jest
tycznych w okresie drugiej wojny światowej ukazane zostało w książce
„Słownik Polaków i instytucji polskich we Włoszech”8. Słownik przybliża
Krzysztofa Strzałki4, z kole i stosunek StoEcy Apostolskiej do Polski i Pola
osoby, odgrywające ważną rolę wśród włoskiej Polonu oraz instytucje i or
ków w latach czterdziestych i pięćdziesiątych XX wieku wraz z wybranymi
ganizacje, których działalność konsoEduje Polaków zamieszkałych we Wło
dokumentami, pochodzącymi z archiwów ambasady RzeczpospoEtej Pol
skiej przy Watykanie, opracował Jan Zaryn*. szech i umacnia kontakty polsko-włoskie na rozmaitych płaszczyznach.
W wymienionych publikacjach, kontakty Polski i Wioch, zarowno naukowo-
kulturalne, jak i społeczne czy poEtyczne, traktowane są w odniesieniu
do konkretnych problemów i wydarzeń dziejowych, wpływających na wza
Sg* • 1’30; C„
jemny stosunek obu narodów.
Biorąc pod uwagę wielowiekową tradycję stosunków polsko-
włoskich zasadnym wydaje się całościowe opracowanie tej tematyki. Celem
niniejszej pracy jest w miarę wnildiwe przedstawienie sytuacji Polaków,
d^jylhMaTaZ 'S'""l"’ (W:)
włoskie w latach 1918-1940, Warszawa 197S c c- ’ ^ie.rPows^1’ Stosunki polsko-
w latach 1919-1926, Wrocław, 1973 i in.’ ' ^owski, Faszyzm we Włoszech 6 T. Chrzanowski, M. Kornecki, Polskie pomniki w świątyniach Rsymii, Warszawa, 1994;
M.I. Kwiatkowska, Groby polskie na cmentarzach Rsymu, Warszawa, 1999.
(1939-1945), Kraków, 2001^ * * wro&sctą. Z dziejów stosunków polsko-włoskich 7 E. Prządka, Świadectwa — Testimonianzę, 1.1, IF walce o niepodległość, Rzym, 2000; t. II,
5 J. Żaryn, Stolica Apostolska wobec Polski i Pnt l , W kręgu kultury i sztuki, Rzym, 2002; t. III, W służbie Ojczyzny, Rzym, 2005.
hw ambasady RPpry Watykan', W ’ 19444958 nsattria- 8 Red. K. Dopierała, ks. H. Fokciński, Słownik Polaków i instytucji polskich we Włoszęch,
1.1, Bydgoszcz, 2002.
4
5
Ligia Henczel-Wróblewska Wstęp
przebywających we Włoszech w różnych okresach dziejowych. Osób za- starali się przenosić na grunt polski. Od końca XVIII wieku do połowy
jak i duchownych, którzy odwredzah włoskie uczelnie XX wieku, niemal stała obecność Polaków na terenie Włoch związana była
wiedzy czy tez pragnęli doskonalić warsztat artystyczny przede wszystkim z walkami niepodległościowymi obu krajów i udziałem
u najlepszych mistrzów oraz tych, dla których pobyt w Italii wiązał się Polaków w walkach wyzwoleńczych we Włoszech. Tam narodziły się Le
z Xo^ePodległość i wolność Ojczyzny. Wielu z nich, poza granicami giony Polskie, dowodzone przez generała Jana Henryka Dąbrowskiego
Polski szukało poparcia dla swych idei wolnościowych politycznych oraz i polski Hymn, napisany przez Józefa Wybickiego, a w okresie Wiosny Lu
badawczych. Niektórzy, większość życia spędzili w innych krajach, próbując dów powstał Legion Mickiewicza. Podczas pierwszej wojny światowej zna
wnieść swój wkład w tworzenie nowej rzeczywistości dziejowej, zarowno cząca była we Włoszech obecność polskich przedstawicieli Komitetu Naro
w dziedzinie polityczno-społecznej, jak i naukowej czy artystycznej Autorka dowego Polskiego z Konstantym Skirmuntem i Maciejem Loretem na czele.
podczas licznych podróży do Włoch poznała wiele ciekawych osob polskie Zaczęły powstawać pierwsze polskie instytucje naukowe i biblioteki.
go pochodzenia, które od lat pracują i mieszkają we Włoszech. Analiza ich Po uzyskaniu przez Polskę niepodległości w 1918 roku znacznie zmniejsz}ła
losów i różnorodnych motywacji, skłaniających do emigracji z Polski spo się liczba Polaków, zamieszkujących na stałe we Włoszech. Okres drugiej
wodowała bliższe zainteresowanie się tematyką migracyjną oraz chęć zapo wojny światowej zaznaczył się w historii wzajemnych kontaktów przede
znania się z problemem emigracji Polaków, dla których Italia stała się drugą wszystkim obecnością w Italii Drugiego Korpusu Wojska Polskiego, dowo
ojczyzną. Dobra znajomość języka włoskiego ułatwiała autorce dotarcie dzonego przez generała Władysława Andersa i udziałem polskich żołnierzy
do różnych opracowań i dokumentów, znajdujących się we włoskich insty w walkach kampanii włoskiej, od Monte Cassino po Ankonę i Bolonię.
tucjach, bibliotekach i archiwach. Natomiast wieloletnie kontakty z włoskimi Od chwili zakończeniu II wojny światowej, stosunki polsko-włoskie nabrały
uczelniami i instytucjami kulturalno-naukowymi oraz dostęp do włoskiej innego znaczenia i wymiaru. Oba niepodległe państwa powróciły do wcze
śniejszych tradycji wzajemnych kontaktów naukowych, artystycznych i kul
literatury i bieżących wiadomości (biuletyny informacyjne, periodyki, artyku
ły sprzyjały dokładniejszemu zapoznaniu się z omawianą tematyką. Ponad turalnych. Zainicjowano także dwustronną współpracę handlową.
to, serdeczność i życzliwa pomoc przedstawicieli włosko-polskich organiza Od pierwszych, udokumentowanych źródłowo kontaktów Polski
cji z różnych regionów Włoch oraz duszpasterstwa polonijnego umożliwiła z Włochami, do chwili obecnej ponadczasową klamrą, łączącą kilkaset lat
uzyskanie licznych materiałów i aktualnych informacji związanych z życiem była i jest do dnia dzisiejszego stała obecność polskich uczonych oraz arty-
Polaków we Włoszech w ostatnich latach. stów, kształcących się we włoskich uczelniach, udoskonalających swój
Rodzaj i znaczenie wzajemnych kontaktów polsko-włoskich ulegały warsztat u najlepszych mistrzów i mających swoje pracownie w rożnych
zmianie wraz z przemianami, jakie następowały w obu krajach (oraz w całej zakątkach Italii. To właśnie oni, bez względu na dziejowe zawieruchy, uwa
Europie) w poszczególnych okresach historycznych. Stałą obecność Pola- runkowania społeczno-ekonomiczne czy polityczne stanowili o obecności
tere^e Półwyspu Apenińskiego można zaobserwować począwszy narodu polskiego wśród narodów Europy. W trudnych czasach, kiedy Pol
od Xni wieku, chociaż niektórzy historycy skłaniają się do stwierdzenia, ska została wykreślona z mapy świata, swoją pracą i aktywną działalnością
ze proces ten zaczął się wcześniej. Od okresu odrodzenia do XVIII wieku na rzecz Ojczyzny świadczyli o tożsamości i istnieniu polskiego narodu,
Ecdi i™* kcharakter w zas,adzie naukowy- Pokcystudenci o jego aspiracjach do uzyskania niepodległości. W ostatnim półwieczu,
hztałcili się w najlepszych wówczas uczelniach europejskich, w tym ssdo-
w odrodzonej już Polsce tradycyjna zażyłość obydwu narodów, polskiego
w tym wło-
£i6’ FerraiZe’ tam “ zdotiyczyma-
i włoskiego, nabrała jeszcze innego wymiana. Zaczęła rozwijać się prężniej
nośri w później swoją wiedzę i zdobyte umieiet- wzajemna współpraca kulturalna, naukowa, społeczno-polityczna i gospo
W różnych dziedSnacT 8 Za,mowali Oponowane stanowiska darcza. Od momentu wyboru polskiego kardynała Karola Wojtyły na papie
Rzym, a dokładniej WatyZn oJ ' CZy,P°Hzneg°' Natomiast ski urząd w 1978 roku, nastąpiła intensyfikacja ruchu turystycznego i piel
grzymkowego do Włoch. Tym samym zmieniła się z pewnością wizja naro
kontaktów i zainteresowań polskich 5MS0W stanowił punkt
bywali polscy dyplomaci i wvsłann‘ V q 1 ^a^cow’ Watykanie prze- du polskiego w oczach Włochów i pozostałych mieszkańców Europy i świa
nieraz pomocy i poparcu dhLoich dznłTw okr^ ta. Ich opinia o Polsce oraz Polakach miała szczególnie istotne znaczenie
chy stały się celem przyjazdu cznłLk i j m okreSie Oswiecenu) Wło w ostatnich latach, kiedy, to Rzeczypospolita Polska ubiegała się o akcesję
sy- takich jak Stanisław Konarski, brTcia T ^bP1^05?^^ tego okre- w struktury wielkiej europejskiej rodziny - Unii Europejskiej.
mej Stanisław Staszic i Hugo Kołłątaj Odb™ r Załuscy> CZY PÓź- Podjęta przez autorkę tematyki pracy jest dość złożona. Zarówno
czasokres występowania zjawiska podróży czy emigracji Polaków do Włoch,
jak i wielowątkowość, związana z ich działalnością naukową, społeczną,
6
7
Ligia Henczel-Wróblewska Wstęp
Remigiusz Achilles Henczel, dyrektor Departamentu Prawno-Traktatowego
polskiego Ministerstwa Spraw Zagranicznych, Jacek Junosza Kisielewski,
były dyrektor Departamentu Polonii tegoż Ministerstwa, Henryk Litwin,
były konsul, minister pełnomocny Ambasady RP w Rzymie, Tomasz Barto
tacji jak i duże rozproszenie grup Polaków na terenie Włoch. Prace.ba szewicz, były minister, radca handlowy w Wydziale Ekonomiczno-
dawcze, prowadzone pizez indywidualnych naukowców oraz lozne mstytu- Handlowym Ambasady RP w Rzymie, Janusz Ostrowski, konsul, minister
cie z Polski i Włoch, a także coraz szerzej udostępniane zbiory archiwalne pełnomocny Ambasady RP w Rzymie.
we Włoszech i w Polsce przyczynią się zapewne do odkrywania kolejnych Szczególnie gorące podziękowania i wyrazy wdzięczności składam
kart z wielowiekowej tradycji kontaktów polsko-włoskich., W mniejszym panu prof. Marianowi Walczakowi, którego życzliwa i inspirująca opieka,
opracowaniu wykorzystano dostępne polskie i włoskie źródła prymame. cenne uwagi metodologiczne oraz serdeczność i wsparcie duchowe przyczy-
Dla pierwszych czterech rozdziałów podstawę materiałową stanowiły opra niły się do przygotowania niniejszej dysertacji w prezentowanej formie.
cowania z zakresu historii i literatury Polski i Włoch, natomiast w ostatnich
dwóch rozdziałach zawarte są pizede wszystkim informacje, pochodzące
z własnych obserwacji, przeprowadzonych rozmow, wywiadów oraz z do
kumentacji różnych organizacji polonijnych, działających we Włoszech.
Dla skonstruowania syntetycznego obrazu obecności Polaków we Włoszech
przyjęto chronologiczny układ rozważań, wykorzystując typowe i znaczące
cezury czasowe w dziejach Europy, determinujące migrację Polaków
do innych krajów.
Autorka wyraża nadzieję, iż niniejsze opracowanie przybliży dzieje
i losy Polaków, żyjących na terenie Włoch oraz przyczyni się do pełniejsze
go obrazu wielowiekowej migracji rodaków do innych krajów europejskich
i zamorskich.
Praca ta nie powstałaby, gdyby nie pomoc i życzliwość wielu osób,
zarowno w Polsce, jak i we Włoszech. Serdeczne podziękowania kieruję
pod adresem Polaków, mieszkających od lat w słonecznej Italii, których
uprzejmość i cenne wskazówki wielokrotnie ułatwiały mi kroczenie po śla-
dach rodaków, przebywających na terenie Włoch w różnych okresach dzie
jowych. Nie sposób wymienić wszystkich, których wiedza i pomoc przyczy
niły się do gromadzenia cennych informacji, dlatego w tym miejscu pragnę
wspomnieć te osoby, którym jestem szczególnie wdzięczna. Należą do nich
M 6 C P“ Sunisła7 August Morawski, prezes Fundacji Rzymskiej
da Romer SartoT’pTi& r JaTTka.' °da B™, Wan-
■l«X.pokfcjJ,
8
9
Zjawisko migracji Polaków na przestrzeni wieków
okazji kontakty z możnymi przedstawicielami europejskich rodów. Kolek
I cjonowali dzieła sztuki i przywozili do rodzinnego kraju wszelkie nowości
zw komigracji polaków
naukowe i artystyczne. Przyczyniali się tym samym do szybszego przenikania
NA PRZESTRZENI WIEKÓW europejskiej kultury w struktury panujące w Polsce, stosunkowo wolniej
wychodzącej z zacofania i apatii, niz inne kraje Europy Zachodniej. Tego
rodzaju przemieszczeń Polaków nie można nazwać terminem emigracja czy
Polonia, gdyż nie zawierały one elementów, wynikających z późniejszego
Ruchliwość terytorialna narodów i grup etnicznych w dziejach swia a była
znaczenia obu pojęć, Natomiast naukowo-artystyczny charakter tych wyjaz
i jest zjawiskiem powszechnym i nieustającym, które zmienia swe natężenie
dów był raczej wynikiem ambicji Polaków, do jak najszybszego wzrostu
wraz ze zmianami ogólnie przyjętej sytuacji ekonomicznej, społecznej, fak
świadomości umysłowej rodaków i zrównania poziomu intelektualnego
turowej i demograficznej danego narodu. Masowe przemieszczania się lud
polskiego narodu z mieszkańcami innych krajów europejskich.
ności, w dzisiejszym tego słowa znaczeniu występowały w okiesie od I
Począwszy od końca XVIII wieku, a szczególnie w XIX wieku
do VIH wieku i zjawisko to nazwano później wielkimi wędrówkami ludów.
w skali całej Europy następowały przeobrażenia społeczne i ekonomiczne.
Ich zasadniczą przyczyną był nie tylko rozkład wspólnoty rodowej, ale
Wynikały one z rewolucji przemysłowej i agrarnej, ogarniającej poszczegól
i poszukiwanie nowych terenów osadniczych i środków do życia, związa
ne kraje, z wymiany handlowej, dalszej ekspansji europejskiej na inne konty
nych z demograficznym rozwojem wędrujących plemion. W V i VI wieku
nenty i związanej z tymi przemianami eksplozji demograficznej. Rozwijające
naszej ety ludy barbarzyńskie, wykorzystując osłabienie Cesarstwa Rzym
się szybciej i gruntowniej kraje europejskie o chłonnym rynku zaczęły przy
skiego, osiedlały się w jego granicach, zakładając własne organizacje pań
ciągać mieszkańców z krajów, w których rozwój gospodarczy przebiegał
stwowe. Przejmowały i adaptowały do swoich potrzeb osiągnięcia cywiliza
dużo wolniej bądź znajdował się w stagnacji ekonomiczno-handlowej.
cyjne i kulturowe państw starożytnych, przyspieszając tym samym wykształ
Na unikalną w historii skalę wzrosło zainteresowanie wyjazdami osiedleń
cenie się nowych stosunków' poetycznych, społeczno-ekonomicznych i kul
czymi do krajów zamorskich, przede wszystkim do Ameryki Północnej.
turalnych w Europie. Starożytni myśEciele greccy i rzymscy, jak Tukidydes,
Przemieszczenia ludności w tym okresie nazwano emigracją ekonomiczną
Strabon, Cycero zajmowaE się rozpatrywaniem motywów', jakimi kierowały
bądź zarobkową. Początkowo objęła ona mieszkańców Wielkiej Brytanii,
się zbiorowości, przemieszczając się z miejsca na miejsce. Pojawiły się też
Niemiec, Skandynawii i Irlandii, a nieco później ludność z krajów Europy
pierwsze próby terminologicznego określenia tego zjawiska. Najbardziej
Środkowo-Wschodniej (w tym z ziem polskich) i Południowej (m.in.: Wło
znanym, ogókiym i używanym do dzisiaj jest termin diaspora, choć
chy). Przeważającą część emigrujących stanowili ludzie, którzy dążyli
we współczesnej, potocznej terminologii polskiej bardziej popularne są
do znalezienia pracy w bardziej uprzemysłowionym i rozwiniętym kraju,
określenia emigracja bądź Polonia9.
Wczasach nowożytnych, fale przemieszczeń rozpoczęły się na dużą atym samym do polepszenia swojej sytuacji bytowej10.
skalę w epoce odkryć geograficznych i z przerwami trwają do dziś. Zakres Na tle dziewiętnastowiecznej emigracji europejskiej, polska emigra
tych zjawisk migracyjnych determinowały uwarunkowania ekonomiczne cja wyróżniała się trochę odmiennym charakterem Poza powszechnymi
i polityczne, takie jak wojny, prowadzone między różnymi narodami czy aspektami ekonomicznymi, warunkowały ją również względy polityczne,
konflikty wewnątrz danego terytorium W mniejszym stopniu, powodem związane z sytuacją, jaka zapanowała na ziemiach polskich w rezultacie roz
v,nęTTr0Wik ludn0ŚCi były Uturow i religijne. biorów. Polska, targana w XIX wieku licznymi powstaniami i walkami naro
Do połowy XVIII wieku przemieszczanie się ludności z Polski do irmych dowo-wyzwoleńczymi szukała też wsparcia i pomocy w innych krajach.
krajów europejskich wynikało najczęściej z chęci zdobywania wiedzyTza Największe nasilenie wyjazdów Polaków do innych krajów europejskich,
ZZ1 an±z 1 rTZ a tatee esl najczęściej Francji, Niemiec i Włoch, przypada na lata trzydzieste XIX wie
ku, tj. na okres po upadku powstania listopadowego. Kolejne fale wyjazdo
we, juz nieco mniej Eczne, wystąpiły w okresie Wiosny Ludów i po powsta
niu styczniowym 1863 roku. Przez historyków okres ten został dumnie na
zwany Wielką Emigracją. Ziemie polskie opuściła wówczas, na krótszy lub
dłuższy okres czasu, spora liczba polskiej eEty intelektualnej, poEtycznej
10 Red. A. Pilch, Emigracja ~ ziem polskich »' czasach nowożytnych i najnowszych
(XVIII-XX), Warszawa, 1984, s. 5-19.
10
U
Ligia Henczel- Wróblewska-------------------------------- Zjawisko migracji Polaków na przestrzeni wieków
---------TT ZhZZ^TZłatwiei będzie im walczyć o sprawy
i do obozów koncentracyjnych. W następstwie wybuchu drugiej wojny świa
i ,^=1, j, poli^zm ł Wy towej i przegranej kampanii wrześniowej, poza granicami Polski, zwłaszcza
na terenie Rumunii, Litwy, Łotwy i na Węgrzech, znalazło się 125-150 tysię
cy uchodźców, z których większość stanowili wojskowi. Natomiast liczba
osób, deportowanych z Polski przez hiderowskie władze okupacyjne
-iJk. —»•>■” b* «s» p«y na roboty przymusowe i do obozów koncentracyjnych wynosiła prawie
3 miliony. Podczas trwania drugiej wojny światowej kilkanaście tysięcy osób
WieWl1 Wpierał połowie XIX wieko emigracja nie miała jeszcze chamic- zostało zmuszonych do potajemnego opuszczenia Polski. Wielu z nich
teru zjawiska stałego. Dopiero w drugiej połowie stulecia wobec zmian wstąpiło w szeregi armii, tworzonych poza granicami Polski, część znalazła
ekonomiczno-politytznych w Europie i zwiększenia się łiczby krajów^doce się na terenie Rosji, we Francji i Wielkiej Brytanii oraz w innych krajach
lowych (dominowały kraje zamorskie: Stany Zjednoczone Ameryki Połno europejskich. G wychodźcy, którzy po zakończeniu działań wojennych
nej, Argentyna, Brazylia, Kanada) można mówić o zjawisku stałego odpływu zdecydowali się pozostać poza granicami Polski (niespełna milion osób) stali
ludności z macierzjsiych krajów, w tym i z Polski. Największa liczba Pola się zaczątkiem powojennej emigracji polskiej na Zachodzie. Ich kontakt
z ojczystym krajem był jednak utrudniony w wyniku panującej tzw. zimnej
ków, udających się do innych krajów w ramach emigracji zarobkowej rekru
towała się z Galicji, Warmii i Mazur, terenów najbardziej zacofanych gospo- wojny. Również Polacy, pozostający w kraju mieli nieustające trudności
darczo w obrębie ówczesnych ziem polskich i o wysokim odsetku bezrobo w przypadku zgłaszania chęci wyjazdu poza granice Polskiej Rzeczpospolitej
cia. Mniej liczne były wyjazdy z Wielkopolski, najbardziej rozwiniętej rolni Ludowej lub kontaktowania się z bliskimi, mieszkającymi w innych pań
czo i ze Śląska, gdzie większość mieszkańców znajdowała zatrudnienie stwach. Pewien przełom przyniosły wydarzenia z lat 1956 i 1968 roku
w tamtejszym przemyśle ciężkim Dodatkową przyczyną wzrostu liczby w Polsce. Wielu ich uczestników, aktywnych działaczy, zdecydowało się
osób, emigrujących poza granice ziem polskich w poszukiwaniu pracy było opuścić Polskę ze względów politycznych i z uwagi na ogólną sytuację eko
przeludnienie wsi oraz pogarszająca się sytuacja ekonomiczna w słabo roz nomiczną kraju.
wijającym się kraju, podzielonym między zaborców. W latach siedemdziesią Kolejną falę wychodźców z Polski odnotowuje się w latach siedem
tych XIX wieku znacznie wzrosło zainteresowanie emigracją do Stanów dziesiątych i osiemdziesiątych XX wieku. W powojennej historii, momentem
Zjednoczonych, które przyciągały wychodźców nie tylko dynamicznym przełomowym było wprowadzenie stanu wojennego w Polsce i wszelkie
rozwojem ekonomicznym i koniecznością zagospodarowania nowych ob skutki, związane z tą sytuacją. Zamieszki na ulicach, rozruchy i prześladowa
szarów; ale również wolnością wyznania i demokratycznym podejściem nia, a także groźba aresztowania działaczy politycznych wymusiły u wielu
do społeczeństwa wielonarodowego. Na okres przełomu wieków przypada z nich konieczność opuszczenia Polski w jakikolwiek możliwy sposób -
największe natężenie wyjazdów zarobkowych i osiedleńczych poza granice poprzez wyjazdy turystyczne, służbowe, pielgrzymki do miejsc sakralnych.
kontynentu europejskiego. Powstałe w tym czasie enklawy narodowe G Polacy, ludzie polityki, kultury czy nauki, którzy w momencie wprowa
w krajach docelowych stały się zrębem zbiorowości emigracyjnych danej dzenia stanu wojennego przebywali za granicą w większości nie zdecydowali
grupy etnicznej. się na powrót do Polski. Niektórzy znaleźli swoje miejsce i pracę w kraju,
, W aspekcie wychodźstwa europejskiego, okres międzywojenny w którym przebywali, inni zaś najtrudniejszy okres przeczekali w obozach
przyniósł pewne uspokojenie. Powolny wzrost gospodarczy poszczególnych dla uchodźców (m.in. Włochy, Austria). Jeszcze inni, pobyt w danym kraju
S1? polepszania warunków materialnych potraktowali jako kolejny etap podróży do krajów docelowych, jak Stany
lh nJJ S“ P°J918 rOkU’ POmimO pCWn>dl gospodar-
Zjednoczone Ameryki Północnej, Kanada, Australia czy Republika Połu
SejSstoori " ^lęP°Wała W CUSZ>™
dniowej Afryki. W tej grupie ludzi przeważającą liczbę stanowiły osoby wy
w mniejszym stopniu, mz we wcześniejszych dekadach i w większości or/w kształcone - lekarze, artyści, inżynierowie, naukowcy. Wytężoną pracą
i działalnością poza granicami rodzinnego kraju udowadniali oni swoją war
tość i kompetencje oraz wnosili wkład do dorobku kulturowego Europy
giej wojny światowj^^órejT^^p2 ludn0ŚC*w okresie dru’ i świata.
wszystkim w Polsce przejawiały T P slwach europejskich, a przede Sytuacja zmieniała się pozytywnie po przemianach ustrojowych
mach, jak ewakuacja, ucieczki ^,^CZnei m,enx w takich for- w Polsce w 1989 roku. Wielu Polaków, po latach nieobecności, powróciło
do wojska, przesiedlenia lub wysfedle^ S\ frontem’ Pobór do rodzinnego kraju na stałe. Zaczęły zanikać też powoli dotychczasowe
formy emigracji. W pewnym stopniu utrzymuje się nadal tylko rodzaj emi-
’ O^oz na roboty przymusowe
13
Ligia Henczel- Wróblewska Zjawisko migracji Polaków na przestrzeni wieków
nych konwencji, dotyczących np. ochrony prawnej wychodźców, kwot emi
gracji zarobkowej, ale w
gracyjnych, przepisów sanitarnych czy wydawania rozporządzeń wewnętrz
rakter sezonowy. Polacy wyjeżdżają & zarobić relatywnie wię-
nych, regulujących prowadzenie statystyk oraz niesienie pomocy humanitar
czyn ekonomicznych aby praż atrakcyjny zawód
nej. Zjawisko masowego wychodźstwa, spowodowało tymczasem powsta
“ wiuSe^raę w innL kraju w swojej dziedzinie, np lekarze,
wanie w krajach osiedlenia zbiorowości emigracyjnych. Nawiązywanie przez
pielęgniarki, inżynierowie, artyści, naukowcy. Natomiast w przypadku pozo te grupy więzi społeczno-ekonomicznych i kulturalno-oświatowych z no
stałych osób, pewność znalezienia intratnego zatrudnienia na krótszy lub wym środowiskiem inaczej prezentuje się z punktu widzenia kraju macierzy
£szy okres czasu, jest dużo mniejsza. Kobiety w wnększosci podejmują stego, a inaczej - państw przyjmujących. Te ostatnie, godząc się na osiedle
praczko pomoce domowe, opiekunki do dzieci i osob starszych, a męz- nie emigrantów, dążą najczęściej do trwałego związania ich z nowym miej
czyźni jako pracownicy fizyczni na budowach czy w sektorze rolniczym. scem pobytu. W szczególności, zjawisko takie cechuje państwa słabo zalud
Z czasem, zaczęły rozwijać się nowe formy wyjazdów zagranicz nione lub potrzebujące taniej siły roboczej.
nych. Od lat dziewięćdziesiątych wzrosło w Polsce zainteresowanie w zdo Według Międzynarodowej Organizacji do Spraw Migracji (Interna
bywaniu wiedzy i umiejętności zawodowych w szkołach i uczelniach zagra tional Organization for Migration) z siedzibą w Genewie termin „migracja”
nicznych. Rozwinęły się formy stypendialne, powstało szereg fundacji jest pojęciem zbyt ogólnym Można nim w zasadzie określić każdy typ
i programów naukowej wymiany, jakErasmus, Sokrates, Tempus, Leonaido przemieszczania się ludzi. Spróbowano zatem wyodrębnić jego poszczegól
da Vinci i inne. Wielu polskich studentów, kształcących się w za granicą, ne odmiany. Pierwszą z nich stanowi emigracja w pojęciu tradycyjnym, do
łączy naukę z pracą dorywczą, zapewniając sobie tym samym bardziej kom tycząca przede wszystkim narodów ze Środkowej i Wschodniej Europy,
fortowe warunki bytowe. Szereg nowych możliwości współpracy międzyna które od początku XX wieku emigrowały do krajów Europy Zachodniej
rodowej przyniósł rozwój naukowy, kulturalny i ekonomiczno-handlowy i Ameryki Północnej. Diuga odmiana, to czasowa migracja zarobkowa, kie
w ostatniej dekadzie, a wstąpienie Polski do Unii Europejskiej 1 maja 2004 rująca się głównie z Europy Wschodniej do Zachodniej. Rozwój gospodarki
roku otwiera coraz to nowe rynki pracy i działalności na wielu płaszczy wolnorynkowej wyznaczył potrzebę uzupełnienia przez wiele krajów Euro
znach. py Zachodniej (szczególnie Niemiec, Austrii i Szwajcarii) niedoborów
W międzynarodowej społeczności powszechnie przyjętym określe w swojej sile roboczej, poprzez imponowanie „pracowników-gości” z in
niem, odnoszącym się do przemieszczeń ludności wewnątrz państwa nych krajów. Byli oni rekrutowani na podstawie specjalnie przygotowywa
i na zewnątrz, stał się termin migracja, a jego głównymi formami pochod nych umów pracowniczych, i mimo, iż pracowali w danym kraju przez wiele
nymi są: imigracja, emigracja i reemigracja. Przedstawiciele różnych dyscy lat i pokoleń, nie mogli ubiegać się o otrzymanie jego obywatelstwa. Celem
plin naukowych w wielu krajach formułowali definicje migracji, biorąc takich kontraktów było zapewnienie sobie przez kraje przyjmujące płynnej
pod uwagę przede wszystkim demograficzne, ekonomiczne i polityczne siły roboczej, która mogła być odesłana do domu, z chwilą spadku zapo
uwarunkowania tego problemu. Jednak wieloaspektowość zagadnienia spo trzebowania na ich pracę. Zazwyczaj jednak, kontrakt opiewał na wiele lat
wodowała, iż większość tych definicji, sformułowana na gruncie jednej tylko i fakt ten powodował, że pracownik ściągał do siebie rodzinę. Międzynaro
dziedziny wiedzy nie wyczerpywała całości zjawiska. Pojawiały się kolejne dowa Organizacja d/s Migracji (IOM) określa takich emigrantów mianem -
próby bardziej dokładnego zdefiniowania terminu „migracja”, z których
długoterminowej czasowej migracji zarobkowej. Szczególnie duże nasilenie
mRksze uzname zdobyła definicja barona Galla, zamieszczona w pracy
tego typu migracji miało miejsce w latach osiemdziesiątych XX wieku.
„Handwonerbuch der Statswissenschaften” (1899), w której za emigranta
Z terenów Europy Środkowej spora część osób wyjeżdżała
przyjęto uważać osobę, która opuściła dotychczas śmieszkiJm“ Zonum
do Niemiec i Austrii. Państwa te starały się jak najlepiej kontrolować prze
pływ pieniędzy, towarów i pracowników legalnych. Pewna liczba migrantów
pracowała jednak na Zachodzie nielegalnie. Bliskość słabo rozwiniętych
ekonomicznie krajów, w których dobrze wykwalifikowani pracownicy zara
czej
biali niewiele, z krajami o wyższym poziomie płac i stosunkowo dużym
tyczny. KolejŻale emiwaZTzmn^ ł°d P,°CZątlcu m'^° wymiar prak-
popytem na pracę oznaczało, że wciąż rozwijały się nowe formy migracji.
do zawierania umów międzvnarod A/ panslwa Przy)mujące migrantów Formy te były czasami wymuszone przez regulacje prawne, w związku
. ^ozynarodowych, zawiązywania często wiehstron- z którymi cudzoziemcy ubiegający się o pracę legalną w krajach Europy
Zachodniej, napotykali szereg trudności formalnych. W wyniku takich dzia
" W. Kucharski, Z. Tomkowski, op c- , s 2
łań wytworzyła się trzecia forma migracji, tzw. krótkoterminowa migracja
14
15
Ligia Henczel-Wroblewska Zjawisko migracji Polaków na przestrzeni wieków
oznaczać całość wychodźstwa polskiego, osoby z obywatelstwem polskim,
które wyemigrowały z Polski w okresie pierwszej wojny światowej lub też
Pracownicy przyjeżdżali do p y turyści”12. Od momentu otwar-
tylko grupy, identyfikujące się z polskimi wartościami kulturowymi czy poli
galny kontrakt o prac? lub nielegalnie jato tw^cr
tycznymi. W latach drugiej wojny światowej i po jej zakończeniu wzrosła
liczba wyjazdów Polaków za granicę oraz nastąpiło zintensyfikowanie i po
głębienie procesu przemian w środowiskach polonijnych. Wpływ na taki
mórkowe, samochody tolej, autobusy liniowe, samo W stan rzeczy miały przede wszystkim takie czynniki, jak stopień asymilacji,
Wielu ekspertów w temacie migracji twierdzi, 12 ostatnich dwocn wielostrukturowość klasowa Polonii oraz warunki polityczne i społeczno-
kategorii me można zaliczyć do typowego rodzaju migracji, bowiem ci lu ekonomiczne, w których Polonia żyje. Obecnie, Polonia stanowi społecz
ność o niezwykle zróżnicowanej strukturze pod względem wieku, wykształ
dzie, którzy jadą za granicę do pracy, w większości nie mają zamiaru osie
dlenia się tam na stałe. Tym bardziej jest to zauważalne z chwilą powstania cenia, zawodu i pozycji społeczno-ekonomicznej. Są to zarówno wychodźcy
Unii Europejskiej, a więc wytworzenia się wielu możliwości łatwiejszego urodzeni w Polsce, jak również generacje, które urodziły się już na obczyź
nie, lecz nadal traktują Polskę jako ojczyznę swych przodków. Wśród tej
przemieszczania się pomiędzy krajami i podejmowania pracy raz w tym,
a raz w innym kraju. Także w tym przypadku bardziej właściwe jest określe polskiej społeczności można wyróżnić trzy zasadnicze grupy w głównych
nie - „przemieszczanie się ludności” niz „migracja’ w tradycyjnym tego skupiskach polonijnych: drugie, trzecie i czwarte pokolenie wychodźców
z lat masowej emigracji (1879-1913); Polacy, którzy wyjechali z kraju
słowa znaczeniu.
Wraz z rozwojem badań nad emigracją polską zaczęto dostrzegać w okresie międzywojennym (1918-1939) oraz ich kolejne pokolenia; emigra
nie tylko kwestie prawne i ekonomiczne tego problemu, lecz także uwarun cja z lat drugiej wojny światowej oraz z okresu powojennego, i kolejne poko
kowania historyczne, kulturowe, psychologiczne. Polska jest krajem posiada lenia.
jącym jedną z najliczniejszych emigracji. Na ukształtowanie się zjawiska W dalszym ciągu trwają procesy, w wyniku których zachodzą istotne
emigracji polskiej wpływ miało wiele przesłanek społeczno-ekonomicznych zmiany w składzie generacyjnym i społeczno-zawodowym Polonii. Jest to
i politycznych, wśród których najważniejszymi były represje, dokonywane związane w dużej mierze ze stałym zmniejszaniem się liczebności pokoleń,
przez zaborców w okresie niewoli narodowej oraz słaby rozwój ekonomicz urodzonych w Polsce i wychowanych pod wpływem tradyryjnej kultury
ny kraju. Według oficjalnych statystyk krajów osiedlenia, liczebność osób polskiej. Dotyczy to szczególnie emigracji z okresu drugiej wojny światowej
polskiego pochodzenia, żyjących poza Polską, wynosi ponad 16 milionów, i okresu powojennego, której przedstawiciele stanowili czynnik kształtujący
należy więc do najwyższych w świecie, w porównaniu z innymi narodami postawy społeczne, kulturowe i polityczne w środowiskach polonijnych.
(pod względem liczebności emigracji Polskę wyprzedzają Chiny, Niemcy Jednocześnie wzrosła liczba osób urodzonych poza Polską, wychowanych
i Włochy)13. pod wpływem innych kultur narodowych i zintegrowanych już z innymi
W drugiej połowie XIX wieku zaczęto stosować termin „Polonia”, społeczeństwami. Osoby te, najczęściej nie znają już języka polskiego (ewen
w celu określenia licznych grup Polaków w krajach, przyjmujących polskich tualnie w słabym stopniu), chociaż chętnie nawiązują wszechstronne kontak
wychodźców. Stowarzyszenia emigrantów polskich oraz polskie czasopisma, ty z Polską, podkreślając jednocześnie lojalność obywatelską wobec kraju
u^zujące się w tym okresie w krajach z dużymi skupiskami Polaków, posłu- stałego zamieszkania. W środowiskach polonijnych zauważa się w ostatnim
giWysię ternunem Polonia” na określenie całości polskiej grupy etnicznej
okresie, występującą czasami zmianę identyfikacji narodowej. Zmniejsza się
rd~pokkim- pr°- liczba osób, uważających się za Polaków, a wzrasta liczba tych, którzy utoż
XlXTs^X°Wei enTCJ\St0pni0Wa Zmiana >e> ekono- samiają się z narodem kraju osiedlenia, czują się jego obywatelami, jednakże
na funkcjonowanie terrmJTdonJ °SI-dlenia’ istotny zachowują przy tym świadomość polskiego pochodzenia oraz wykazują
zainteresowanie Polską w stopniu znacznie wyższym niż przeciętny obywa
polskich, jak i badaczy zaimiiiorwrh ' r°T?° w swiad°mosci emigrantów
nej, żyjącej poza granićanii kiju 8™Py etnk.Z‘ tel danego kraju. Te właśnie kategorie osób zaczynają mieć wpływ zarówno
na program pracy organizacji polonijnych, jak i na opinię o Polsce i Pola
ju macierzystego. Pojęcie to bowiem mogło
kach w krajach osiedlenia.
“ Polentia/b, Central andEaste, W wyniku przemian, jakie miały miejsce w polskich skupiskach
Geneve, 1998, s. 9-11,13-21 E«w?(. Internationa! Organisation for Miffalion, za granicą w ciągu ostatnich dwóch wieków, i które trwają nadal, zmieniała
13 Milion in Central and Eattern
się treść i zakres terminu „Polonia”. Duże znaczenie w tej sytuacji miało
Mąratton, Geneve, 1999, s. 6-25 2 W Renie., !nltri.all0„al Qr&alllsali0l, for
oddziaływanie na emigrantów wielu czynników ekonomicznych, politycz-
16
17
