Table Of Content£)YNASTIE £UROPY
B iografie • H erby • D rzewa genealogiczne
I BIBLIOTEKA GAZETY WYBORCZEJ
Spis treści
PRZEZ WIEKI I POKOLENIA
4 Na czterech tronach
WIELKIE POSTACI
22 Władysław Jagiełło
28 Władysław Warneńczyk
30 Kazimierz Jagiellończyk
34 Święty Kazimierz
38 Zygmunt Stary
48 Zygmunt August
54 Anna Jagiellonka
NA ARENIE POLITYCZNEJ
61 Ostateczna rozprawa z zakonem
68 Jedyna taka unia
76 Szlachta uprzywilejowana
80 Zdobyć Bałtyk
W KRĘGU SZTUKI I NAUKI
87 Idee renesansowe
95 Akademia Krakowska
98 Mistrz Stwosz
104 Arrasy wawelskie
SIEDZIBY RODOWE
114 Troki
118 Wawel
131 Zamek lubelski
134 Niepołomice
Z PERSPEKTYWY CZASU
139 Potężny związek państw
rany tajemnicą miłości, [...] która zwaśnionych godzi,
pokłóconych łączy, odmienia nienawiście, uśmierza
gniewy i daje wszystkim pokarm pokoju [...]. Przez nią
ona się we wszystkich cnotach wybornie mieści, a kto nią
pogardzi, ten wszystko utraci.
Fragment aktu unii horodelśkiej, 1413 r.
+■> WizcrynekJana Długosza naścianiedomu kronikarza w Wiślicy.
6 Dynastie Europy
Na czterech tronach
Jagiellon ow ie p rzez p raw ie 200 lat p an ow an ia zb u d ow ali
p otężn e pań stw o, które ro zciągało się „od m orza do m orza”.
Ich czasy to jed en z n ajśw ietn iejszych okresów w d ziejach Polski,
p rzez następ n e p okolen ia ok reślan y ja k o „zło ty”.
-TZA-
słupski, popierany przez Wielkopolan. Ponadto
1370 R . - S M IE R C
do tronu pretendował także książę gniewkow
O S T A T N IE G O K R Ó L A P IA S T A
ski Władysław Biały. Znaleźli oni spore popar
Ostatni Piast na tronie polskim, Kazimierz III cie, szczególnie kiedy się okazało, że Ludwik od
Wielki, zmarł 5 listopada 1370 roku na zamku dał rządy w Polsce w ręce namiestników,
krakowskim. Był to jeden z najwybitniejszych najpierw swojej matki Elżbiety Łokietkówny,
władców naszego kraj u, słynne powiedzenie, że a po niej, od 1378 roku, jednemu z najbardziej
zastał Polskę drewnianą, a zostawił murowaną, zaufanych ludzi węgierskiego monarchy - Wła
miało swoje pokrycie w rzeczywistości. Ponadto dysławowi, księciu opolskiemu. Wybór na na
Kazimierz umocnił ziemie zjednoczone przez oj miestnika Opolczyka zaognił sytuację, księcia
ca i powiększył królestwo (choćby o Ruś Halicką) nie lubiano i uważano za obcego. Niechęć do
oraz stworzył podwaliny pod prężne mocarstwo. niego wzbudzały także nadania, jakie otrzymał
Niestety, pomimo starań nie doczekał się legalne od Ludwika, m.in. ziemi wieluńskiej i dobrzyń
go syna. Dlatego też potwierdził zawarty jeszcze skiej. Na skutek protestów Ludwik musiał od
przez ojca, Władysława Łokietka, układ z królem wołać Opolczyka z namiestnictwa i ponownie
węgierskim Karolem Robertem, a później z jego powierzył rządy regencyjne matce. W tym czasie
synem Ludwikiem, o objęciu tronu polskiego ustanowiono kwestię następstwa tronu po zmar
w razie swojej bezpotomnej śmierci. W listopa łym Ludwiku, który, podobnie jak Kazimierz, nie
dzie 1370 roku układ nabrał mocy prawnej. doczekał się synów. W zamian za poważne ustęp
Ludwik Węgierski, powiadomiony o śmierci stwa we wrześniu 1374 roku na zjeździe
Kazimierza, natychmiast przybył do Korony. Po
wodem tego byli kontrkandydaci do tronu pol -1)- Portret Władysława Jagiełły z kaplicy zamkowej
skiego. Najpoważniejszym konkurentem był w Lublinie. Król w skromnym stroju, bez insygniów
wnuk Kazimierza Wielkiego - Kaźko, książę klęczy przed Matką Bożą z Dzieciątkiem.
JAGIELLONOWIE
8 Dynastie Europy
M ax im iuanvs i Im?
ARC H IDY X AVSTR1A-
dvx* Bvrgvndia.
Ferdw aniw s. i.Imp. Carolvs.v. Imk
ARCHIDVX AySTRIA
Cesarz Maksymilian I z dynastii Habsburgów z rodziną, czwarty od lewej Ludwik II Jagiellończyk -mąż cesarskiej
wnuczki, Bernhard Strigel, ok. 1525 r., Kiinsthistorisches Museum w Wiedniu.
JAGIELLONOWIE
Przez wieki i pokolenia Na czterech tronach 9
koszyckim szlachta wyraziła zgodę na oddanie mężniejszego niż inni. Na dworze rodziców na
tronu polskiego którejś z córek węgierskiego uczył się języka ruskiego, znał litewski, pewnie
władcy. trochę łaciny i niemieckiego. Będąc naszym kró
lem, nauczył się z biegiem czasu polskiego, ale
138 6 R . - P IE R W S Z Y
do końca życia pozostał analfabetą, w żadnym
JA G IE L L O N N A P O L S K IM
z języków nie potrafił czytać ani pisać.
T R O N IE
Z kroniki Jana Długosza wyłania się obraz
We wrześniu 1382 roku zmarł Ludwik Węgier władcy roztropnego, niepozbawionego poczu
ski i Polacy stanęli przed dylematem, czy dotrzy cia humoru, autora wielu powiedzeń, które póź
mać umowy koszyckiej, która zapoczątkowała niej weszły do kanonu przysłów, jak chociażby
wielkie przywileje dla szlachty polskiej. Część 0 słowie, które wróblem wyleciawszy z ust, mo
społeczeństwa, głównie Małopolanie, chcia że wołem powrócić. Zarówno na Litwie, jak
ła dotrzymać jej warunków, natomiast Wielko 1 w Polsce rządził mądrze, nie był skory do prze
polska preferowała kandydaturę księcia mazo lewu krwi, ale zmuszony do walki, wykazywał
wieckiego Siemowita IV. Koncepcja ta została zmysł strategiczny, najlepszym tego przykładem
jednak zarzucona i po wielu perturbacjach naj była wygrana bitwa grunwaldzka. Głównym
młodsza córka Ludwika - Jadwiga - w paździer
niku 1384 roku przybyła do Polski i została
koronowana jako pierwszy król kobieta w dzie
jach naszego kraju. Po koronacji Jadwigi zaczę
to szukać dla niej godnego męża. Wprawdzie
władczyni była już od dawna zaręczona z Wil
helmem Habsburgiem, ale kandydatura ta ewi
dentnie nie przypadła do gustu panom polskim.
Ich oczy skierowały się w stronę Litwy, w której
rządził wielki książę Jagiełło. Po kilkumiesięcz
nych rozmowach został on w 1386 roku mężem
królowej. Zapoczątkował tym samym dynastię
Jagiellonów na tronie polskim.
Ród Jagiełły sięgał końca XIII wieku, jego
protoplastą był Pukuwer (Butywid), książę li
tewski, w niektórych źródłach zwany królem.
Pieczętował się herbem Pogoń. Dziadem Jagieł
ły był Giedymin, twórca państwa litewsko-ru-
skiego, ojciec Aldony, pierwszej żony Kazimie
rza Wielkiego. To zresztą nie jedyne powiązanie
Władysława II Jagiełły z dynastią piastowską
- historycy odkryli, że był on potomkiem Kazi
mierza Sprawiedliwego. Jagiełło był synem
Olgierda, wielkiego księcia litewskiego, i Julian
ny, księżniczki twerskiej. Nadane mu po urodze Herb z orłem jagiellońskim u wejścia do krakowskiego
niu litewskie imię Jogaila oznaczało człowieka kościoła św. Barbary.
JAGIELLONOWIE
10 Dynastie Europy
źródłem informacji o jej przebiegu są właśnie grafii". W kronice znalazł się cenny, znany
Długosza »Roczniki, czyli Kroniki sławnego wszystkim historykom i pasjonatom polskiej hi
Królestwa Polskiego". To jedno z najwybitniej storii opis bitwy grunwaldzkiej. Jan Długosz za
szych dzieł europejskiej historiografii, które pewnie słyszał o niej od swego dzielnego ojca,
opisuje dzieje ojczyzny od czasów legendarnych Jana Długosza herbu Wieniawa, który bił się
aż po rok 1480, czyli współczesny autorowi. pod Grunwaldem i za zasługi został nagrodzony
W 12 księgach wielki kronikarz przedstawił nie godnością burgrabiego zamku brzeźnickiego,
tylko własną wizję historii ojczyzny, ale także a następnie starosty grodowego w Nowym Kor
opis geograficzny ziem polskich, poparty praca czynie. Także stryj kronikarza, Bartłomiej, pro
mi wielkich poprzedników Długosza, choćby boszcz kłobucki, był na polu bitwy - celebrował
greckiego uczonego Ptolemeusza, autora »Geo- mszę świętą w przeddzień walki. O bitwie Dłu
gosz na pewno słyszał też od swego protektora
Zbigniewa Oleśnickiego, któremu zadedykował
to monumentalne dzieło. Kardynał i biskup kra
kowski odznaczył się wielkim męstwem na polu
grunwaldzkim, bowiem własną piersią zasłonił
króla Jagiełłę.
Kronika jest szeroką panoramą dziejów
Polski i barwną, plastyczną opowieścią o jej
władcach, niepozbawioną tendencyjności, hi
storycznych przekłamań i błędów. Sporo miej
sca Długosz poświęcił w niej Witoldowi, bra
tu stryjecznemu Jagiełły, którego polski władca
wyznaczył na swojego następcę na Litwie.
W oczach kronikarza Witold przewyższał Ja
giełłę jako polityk i mąż stanu. Za naszego wie
ku - pisał - utrzymuje się między ludami takie
zdanie, że Witoldowi żaden współczesny mu
książę równać się nie mógł wspaniałością umy
słu i zręcznością w sprawach. On pierwszy oj
czystą Litwę, wprzódy mało znaną, słabą i bez
znaczenia, dzielnością swoją i sławnymi czyny
wzniósł i uświetnił. Nie zdołali następni książę
H e rb J a g ie łły
ta utrzymać jej na tym stopniu i rzeczą jest pew
Na zworniku kaplicy Trójcy Świętej na zamku ną, że wielkość Litwy z nim powstała i z jego
lubelskim widnieje podwójny krzyż, herb kró śmiercią się skończyła. Nic dziwnego, że Witold
la Władysława Jagiełły. Symbolika tego bizan w swoim kraju zyskał przydomek Wielki.
tyjskiego motywu heraldycznego. nazywanego Początki rządów Władysława Jagiełły nie by
krzyżem lotaryńskim i patriarszym lub karawaką. ły łatwe. Panowie polscy, którzy sprowadzili go
nawiązuje do kultu Krzyża Świętego. Ten sam na tron, sądzili, że łatwo będzie nim manipulo
znak widnieje również natarczy konnego rycerza wać. Młoda Jadwiga, mimo że była królem Polski,
na herbie Litwy - Pogoni. nie wywierała nacisku na rządy męża, nierzadko
JAGIELLONOWIE
Przez WIEKI i POKOLENIA Na czterech tronach 11
brała w nich udział. Jednym z jej samodzielnych
dokonań była wyprawa na Ruś Halicką w roku
1387, która była ziemią sporną między Polską
a Węgrami. Jadwiga, jako córka króla węgier
skiego i król Rzeczypospolitej, miała podwójne
prawa do tych terenów. Wspomagała także swo
jego męża w walkach, które ów toczył z księ
ciem opolskim Władysławem.
Władysław Jagiełło zmarł 1 czerwca 1434 ro
ku. W czasie swojego prawie pięćdziesięciolet
niego panowania musiał się zmagać z opozycją
w kraju, opinią poganina, którą często szafowali
Krzyżacy, licznymi wojnami toczonymi z zako
nem, niechęcią panów polskich czy problemem
husyckim. Pomimo to z większością świetnie so
bie dał radę. Przeprowadził chrystianizację Li
twy, włączając ją w obręb cywilizacji łacińskiej,
stworzył podwaliny potężnej monarchii polsko-
litewskiej, okazał się zręcznym politykiem
skłonnym do mądrych kompromisów.
1447 R. - W Ł A D Z A W R Ę K A C H
K A Z IM IE R Z A IV
W chwili śmierci Władysława Jagiełły jego sy
nowie, których doczekał się z czwartą żoną Zo
fią, byli jeszcze niepełnoletni. Wyznaczony na Jan Olbracht klęczący u stóp Matki Bożej,
króla Władysław miał w tym czasie zaledwie kopia miniatury z graduału króla, 1506 r.
10 lat. W jego imieniu rządziła do osiągnięcia
przez króla lat sprawnych rada koronna. Do skutecznie, przejąć Kazimierz Jagiellończyk. Po
piero od grudnia 1438 roku Władysław III śmierci Habsburga Węgrzy zaproponowali swo
rozpoczął samodzielne panowanie w kraju. ją koronę królowi polskiemu, który, za namową
Niestety, był pod wielkim wpływem dominu Zbigniewa Oleśnickiego, przyjął ją w 1440 roku.
jącego w ówczesnej polityce Zbigniewa Oleś W zamian za tron król musiał zgodzić się na
nickiego. Supremacja biskupa wywołała ostry obronę Węgier przed tureckim naporem i mał
protest, podpisany w 1439 roku na zjeździe żeństwo z Elżbietą, królową wdową węgierską.
w Nowym Mieście Korczynie przez opozycję Władysław Jagiellończyk wyjechał na Węgry
zgromadzoną wokół królowej Zofii. Na jego i nigdy już nie wrócił do kraju - uwikłany w tam
czele stanął związany z husytami kasztelan tejsze problemy polityczne zaangażował się
Spytek z Melsztyna. w wojnę z Turcją i zginął w listopadzie 1444 ro
W 1437 roku zmarł Zygmunt I Luksembur ku w bitwie pod Warną. Wcześniej jego brat Ka
ski. Tron węgierski objął po nim Albrecht Habs zimierz został wielkim księciem litewskim
burg, natomiast czeski próbował, niestety nie- i po śmierci Władysława stał się naturalnym
JAGIELLONOWIE
