Table Of ContentKATARZYNA I JERZY SAMUSIKOWIE
D W O RY I PAEACE
NA LITWIE
Opracowanie edytorskie:
Andrzej Kalinowski
Redakcja i korekta:
Piotr Brysacz
Projekt okladki, opracowanie graficzne, redakcja techniczna, sklad:
jeden Pan Studio
[email protected]
Zdj^cie na I okladce:
Katarzvna Samusik
Zdjycie autorow na IV okladce:
Maciej Samusik
Wszelkie prawa zastrzezone. Zadna cz?sc niniejszej publikacji nie moze b5’c
reprodukowana, przechowywana jako zrodlo danych i przekazywana w jakiejkolwiek
formie zapisu bez zgody posiadacza praw.
© Copyright by Fundacja Sysied/.i, 2017
© Copyright by Katarzyna i Jerzy Samusikowie, 2017
BIALYSTOK 2017
Wydanie I
Wydawca:
Fundacja S^siedzi
[email protected]
www.fundacja-sasiedzi.org.pl
ISBN: 978-83-64505-35-5
Druk i oprawa:
Bialostockie Zakladv Graficzne S.A.
Zrealizowano przy wsparciu finansow\Tm
Wojewodztwa Podlaskiego
SP1S TREŠO
7 wstęp
Auksztota
11 Birže 60 Orniany
18 Bortkuszki 62 OWANTA
22 Burbiszki kolo Onikszt 65 PlKIELISZKI
26 Bystrampol 69 PoKROJE
30 Czabiszki 72 Rakiszki
34 CZERWONY D WO R KOLO WlLNA 76 Rogöwek
36 Gaczany 80 Soly
40 Glinciszki 83 Syrutyszki
46 Hanuszyszki 86 Szeszolki
49 Lączynow 89 Towiany
54 Mejszagola 93 Žejmy
57 Opitoeoki
Dzukia i Sudowia
99 Bezdany 140 Niemiež
101 BiaeaWaka 143 PojEZIORY
105 BOREJKOWSZCZYZNA 146 PONARY
109 Gieegudyszki 149 Soleczniki
112 HORNOSTAISZKI 153 Szumsk
116 Jaszuny 156 Urdomin
121 JUNDZIELISZKI 159 Waka Trocka
125 KlDULE 166 WlLKISZKI
127 Kirsna Oströw 169 Wysoki Dwör
130 Landwaröw 172 Zatrocze
136 Lejpuny 176 Zyple
Žmudž
183 Bejsagoea 218 Kielmy
186 Belweder 224 Kretynga
189 Beržany 230 Kurszany
192 BlLLEWICZE 232 Plinksze
195 BlRŽYNIANY 234 Plungiany
198 Brewiki 237 Pogryžow
200 Burbiszki kolo Radziwiliszek 239 PojEZIORY KOLO SZAWLI
204 Czerwony Dwör kolo Kowna 242 POLĄGA
212 Dautaras 246 Rennöw
214 Džuginiany 250 Užwenty
255 Wykaz dworöw i palacöw niezamieszczonych w albumie
W S T Ę P
Przez wiele wieków dwór szlachecki i rezydencja ma- w ktorej tak szeroko przedstawione zostaly dzieje
gnacka byly stalymi dementami litewskiego pejza- dawnych rezydencji ziemiahskich, zachowanych do
zu. Stanowily ostoj^ patriotyzmu w czasach zaborów, naszych czasow na obszarze dzisiejszej Litwy. W albu-
przetrwaly pogromy po powstaniach narodowo-wy- mie, ktory trzymacie Panstwo w ręku opisanych zosta-
zwolenczych, odrodzily si^ ze zgliszcz po I wojnie lo 65 palacow i dworow, naležących niegdyš nie tylko
swiatowej. Dopiero II wojna, a zwlaszcza dziaiania tuz do tak znamienitych rodow jak Radziwillowie, Tysz-
po niej, pocz^ly usuwac je z krajobrazu. Najpierw zol- kiewiczowie, Broel-Platerowie, Jelenscy, Sapiehowie,
nierze obcych wojsk, niszcz^cy bezmyslnie zabytkowe Ogiriscy, Czapscy, ale i do mniej znanych, a obecnie
obiekty i NKWD skazujqce ziemskich wlascicieli na zupdnie zapomnianych ziemian polskiego pochodze-
smierc lub zeslanie na Syberi^, jesli wczesniej nie opu- nia. Niektore z tych siedzib byly rodzinnymi gniazda-
scili swoich wlosci, potem upanstwowienie majyków mi wybitnych Polakow - Gabriela Narutowicza, Joze
i przej^cie ich przez kolchozy i sowchozy doprowadzi- fą Pilsudskiego, Stanislawa Witkiewicza, Emilii Pla-
to do tego, ze z dawnych siedzib polskiej i litewskiej terowny, w innych pomieszkiwali slynni polscy twor-
szlachty zostaly w wielu przypadkach tylko malowni- cy - Adam Mickiewicz, Czeslaw Milosz, Kornel Ma-
cze ruiny. Troch? ich jednak przetrwalo do naszych kuszyriski, Maciej Kazimierz Sarbiewski, Wladyslaw
czasów w zupdnie dobrym stanie i teraz przypomina- Syrokomla, Juliusz Slowacki, Jan i Jędrzej Sniadeccy.
j^ bogat^ historic litewskiej ziemi oraz dzieje osiadlych Zachowanych w postaci trwalej ruiny lub calkowi-
na niej znakomitych rodów. cie odrestaurowanych ziemianskich rezydencji istnieje
Litwa to kraina, która dala Polsce wielk^ dynastif na terenie Litwy znacznie więcej. My wybralismy do
królewsk^, najznamienitszych poetów, slynnych uczo- naszej publikacji przede wszystkim te, ktorych archi
nych, wybitnych m^zów stanu. Nic wi^c dziwnego, tektūra byla najbardziej stylowa i piękna, a ich dzie
ze chociaz juz dawno znalazla si$ poza granicami pari- je najciekawsze. Ich malowniczosc, charakter i pięk-
stwa polskiego, budzi nadal wielki sentyment i zainte- no starališmy się uchwycic na wielu fotografiach, kto-
resowanie swoj^ historic i dniem dzisiejszym. Podczas re znajdą Panstwo na kartach tego albumu. Mamy
wyjàzdów na Litw^ szukamy zawsze polskich sladów, nadzieję, iž Dwory i palace na Litwie przyczynią się
którymi sq najcz^sciej zabytkowe budowle. Znajdu- w pewnym stopniu do ocalenia od zapomnienia sla-
jemy je bez trudu w Wilnie i jego najblizszej okoli- dow polskiej kresowej kultury na Litwie.
cy. My tez szukalismy tych sladów, ale poza glówny-
Katarzyna i Jerzy Samusikowie
mi szlakami mrystycznymi i zagl^dalismy tam, gdzie
trudno jest podczas grupowej wycieczki dotrzec. Efek-
tem tych podrózy sq Divory i palace na Litwie, b^d^ce
pierwsz^ publikacj^ na polskim rynku wydawniczym,
7
A
uksztota
W XIV wieku biržanskie wlošci byly wlasnoscią
wielkich ksiąžąt litewskich, ktorzy mieli tam maly,
drewniany zameczek. Wiadomo, že w 1415 roku
przebywal w nim krol Wladyslaw Jagieilo. W dru-
giej polowie XV wieku krol Kazimierz Jagiellon-
czyk nadal Birže Petce Jagojlowiczowi. Kiedy zmarl
on bezpotomnie, dobra te odziedziczyla jego žona,
Anna z Radziwillowiczow, a po jej šmierci w 1492
roku ksiąžę Aleksander Jagiellonczyk nadal je bratu
Anny, Mikolajowi Radziwillowiczowi (1425-1509)
herbu Trąby, kanclerzowi wielkiemu litewskiemu. Po
nim dobra te odziedziczyl najmlodszy z czterech jego
synow, Jerzy, noszący juž nazwisko Radziwill, a nie
B
irže Radziwillowicz jak jego ojciec, ktorego nazwisko po-
chodziio od imienia Radziwilla Ostikowicza - ojca
Mikolaja, a dziadka Jerzego.
Jerzy Radziwill (1480-1541) herbu Trąby, kasz-
telan wilenski i hetman wielki litewski, žonaty po
Dzisiaj Birže (lit. Biržai) to niewiele znaczące, nie- raz pienvszy z Barbarą Kiszczanką z Ciechanowca
spelna 15-tysięczne miasteczko, ležące na polnocnych (1478-1513) herbu Dąbrowa, a po raz drugi z Bar
krancach Litwy, nad jeziorem Szyrwena (lit. Sirvėna) barą Kolowną z Dalejowa (1480-1560) herbu Ju-
i rzekami Apaszczą (lit.Apaščia) i Agluoną (lit. Aglu nosza, štai się protoplastą linii biržanskiej Radzhvil-
ona). Byly jednak czasy, gdy odgrywalo niepošlednią low. Po nim Birže przejąl jego jedyny syn, urodzony
rolę w dziejach Wielkiego Księstwa Litewskiego. Pel- przez Barbarę z Kolow, Mikolaj Radzivvill „Rudy”
nilo funkcję stolicy samodzielnego księstwa, pomiesz- (1512-1584), wojewoda trocki i wilenski, hetman
kiwal w nim Wladyslaw Jagieilo, kwaterowal w tam- i kanclerz wielki litewski. W 1547 roku otrzymal
tejszym zamku krol szwedzki Gustaw II Adolf pod- on od cesarza Karola V tytul księcia Swiętego Ce-
czas wojny z Rzecząpospolitą o Inflanty, spotykai się sarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego i odtąd
tam rosyjski car Piotr I Wielki z polskim krolem Au- zacząl pisač się „ksiąžę na Biržach i Dubinkach”.
gustem II Mocnym. Tytul ksiąžęcy zapewne spowodowal, že powiększyl
Palac rezydencjonalny Radzitvilldiv
- tvidok z podjazdu
11
BIRŽE
znacznie zameczek, pozostavviając go nadal drewnia- man wielki litewski. On to uczynil z drewnianego za-
nym. Zbudowal tež w Biržach szkolę oraz luteranski meczku murowany, bardziej ufortyfìkowany zamek.
zbór. Mikolaj „Rudy” byi katolikiem, ale kiedy po W tym celu zatrudnil w 1586 roku budowniczego,
wspanialym zwycięstwie nad wojskami Iwana Grož- Franciszka Minėta, który wzniósl kilka zabudowah
nego w 1564 roku pojechal do Częstochowy, aby zamkowych. Znalazl się ws'ród nich budynek miesz-
podziękowač za nie Matee Božej Częstochowskiej, kalny, otoczonych murem z kilkoma basztami. Praw-
paulini z klasztoru na Jasnej Górze pokazali mu na dziwą fortalieję zbudowal dopiero syn Krzysztofa
powitanie, w jaki sposób potrafią wypędzič diabla „Pioruna”, rowniež Krzysztof (1585-1640), wojewo
z czlowieka przezeri rzekomo opętanego. Incydent da wilehski i hetman polny litewski, žonaty z Anną
ten wyglądal następująco: paulini chcieli utwierdzic Kiszczanką z Ciechanowca (1587-1642) herbu Dą-
Radziwilla w wierze i pokazac mu, že są prawdziwy- browa. Zamek nabral wówczas cech fortecy nider-
mi .następcami apostolów. Namówili więc pewnego landzkiej, otoezony zostal kurtynami i wzmocniony
wiesniaka, ¿eby udawal, iž jest opętany przez diabla, czterema bastionami na narožach wieloboku for-
a po zastosowaniu przez nich egzorcyzmów wiesniak teeznego. We wrzesniu 1625 roku zostal jednak zdo-
uspokoil się. Udalo to im się wspaniale, ale Radzi- byty po krótkim oblęženiu przez wojsko szwedzkie
will odkryl oszustwo, obrazil się na katolików i po- i stai się na pewien czas kwaterą króla szwedzkiego,
stanowii zostac protestantėm. A potem spowodowal Gustawa II Adolfa. Po podpisaniu rozejmu polsko-
powstanie w Biržach os'rodka kalwinizmu, dzialają- -szwedzkiego w Altmarku w 1629 roku Birže powró-
cego tam przez dlugie lata. cily do Radziwillów, ale z zamkiem zdewastowanym,
Mikolaj „Rudy” byl od maja 1542 roku žonaty pozbawionym 60 dzial i skarbca wywiezionego przez
z Katarzyną hvinską z Iwna kolo Kalisza (1516-1551) Szwedów.
herbu Lodzia i mial z nią dwóch synów: Mikolaja Krzysztof Radziwill postanowil przywrócic mu
i Krzysztofa. Birže odziedziczyl mlodszy syn, Krzysz- dawną swietnosc, ale jego odbudowç rozpocząl do
tof „Piorun” (1547-1603), wojewoda wileñski i het- piero w 1636 roku i zakonczyl po 4 latach. Nieste-
ty, nastala II wojna pólnocna i Szwedzi znowu wrócili
i znowu zniszczyli biržanski zamek. Jego wlascicielem
byl wówczas Janusz Radziwill (1612-1655), wojewo
da wilehski i hetman wielki litewski. Henryk Sienkie-
wicz uczynil go w Potopie zdrajcą i zostal tym zdraj-
cą w powszechnej opinii. Tymczasem byl on wielkim
patriotą litewskim i zawarcie przez niego rozejmu ze
Szwedami (18 sierpnia 1655 r.) bylo spowodowane
zajęciem Wilna przez wojaków cara Aleksego, którzy
dokonali w nim okropnej rzezi (8 sierpnia 1655 r.). Ja
nusz Radziwill nie byl w stante walczyc na dwa fronty
z Rosjanami i Szwedami, tym bardziej že wojska Rze-
czypospolitej, dowodzone przez wojewodç poznah-
skiego, Krzysztofa Opalinskiego, poddaly się miesiąc
wczesniej Szwedom pod Ujšciem nad Notecią. Janusz
Radziwill mūšiai więc sprzymierzyč się z Karolem X
Gustawem, chcąc pomseič rzež wilnian. Zmarl zresz-
tą wkrótce (31 grudnia 1655 r.) w tykocihskim zam-
ku obleganym przez wojsko Pawla Sapiehy.
Następnym księciem na Biržach zostal stryjeczny
brat Janusza, Boguslaw Radziwill (1620-1669), ko-
niuszy wielki litewski, feldmarszalek szwedzki, na-
miestnik Prus Ksiąžęcych w latach 1657“ 1669, ože-
niony z corką Janusza Radziwilla, Anną Marią. On
Armata na resztkach zamkoivych murów to doprowadzil, zarówno umocnienia zamkowe, jak
i palac rezydencjonalny, do ostateeznego ksztaltu.
12
BIRŽE
Dretvniane rzezby ludotve z przelomu
XIX i XX tvieku Popiersie Janusza Radzhvilla
BIRŽE
Projektantem przebudowy byl nadworny architekt Ludwikiem Sobieskim, synem krola Jana III Sobie-
Radziwillów, Teofil Spinowski, natomiast pracami skiego. Tymczasem 10 sierpnia 1687 roku potajem-
budowlanymi kierowali Samuel Arciszewski i Waw- nie pošlubila Karola III Filipa (1661-1724), księ-
rzyniec Kochanski. cia elektora Palatynatu Renskiego. Šlub ten wywolal
Na brzegu sztucznego jeziora Szyrwena, utworzo- skandal i byl rozpatrywany nawet na obradach Sej-
nego po spiętrzeniu rzek Apaszczy i Agluony powsta- mu Rzeczypospolitej, ktory chcial pozbawič Ludwi-
la w latach 1660-1666 potęžna forteca z magnacką kę Karolinę i jej potomstwo prawa do dobr biržan-
rezydencją ukrytą za fortecznymi murami. Przekro- skich. Chyba jednak nie pozbawil, bowiem jej cor-
czyč je moina bylo przez ošmioboczną bramę, zwien- ka, Elžbieta Augusta (1693—1728), pošlubiając Jo
czoną wiežą zegarową. Na bramie, ponad portalem, zefą Karola Wittelsbach (1694-1729), najstarszego
umieszczony zostal posąg Krzysztofa „Pioruna” Ra- syna księcia Palatynatu Sulzbach, wniosla mu w wia-
dziwilla, kartusz herbowy oraz tablica fundacyjna nie Birže. Tymczasem biržanski zamek zostal po-
z pozlacanym napisem. nownie zdobyty przez Szwedow podczas III wojny
Budynek palacowy znalazl się w glębi dziedzin- polnocnej i calkowicie zniszczony w dniu 28 sierp
ca zamkowego, postawiony na rzucie wydluzonego nia 1704 roku na rozkaz szwedzkiego generala, Ada-
prostokąta. Dwukondygnacyjna, osmioosiowa częšč ma Ludwika Loewenhaupta.
srodkowa, z piętrową galerią arkadową od frontu, Wydawač by się moglo, že Birže nigdy juž nie wro-
przykryta zostala dwuspadowym dachem gonto- cą do Radziwillow, ale tak się nie stalo dzięki poczyna-
wym, zaš obie częšci boczne, czteroosiowe, podwyi- niom Hieronima Florianą Radziwilla (1715“ 1760),
szone o polpiętro pokryty dachy namiotowe, uložo- podczaszego i chorąžego wielkiego litewskiego, syna
ne równiez z dębowych gontów. Zwienczono je zlo- Karola Stanislawa Radziwilla i Anny Katarzyny z San-
conymi kulami, nad którymi umieszczono Radziwil- guszkow. Hieronim Florian zaręczyi się z corką Elž-
lowskie orly. Pomieszczenia reprezentacyjne znalazly biety Augusty i Jozefą Karola Wittelsbachow, Marią
się na parterze częšci srodkowej paiacu i byly bogato Franciszką (1724-1794), ktora otrzymala od rodzi-
zdobione, np. šciany jadalni mialy nisze zawierają- cow Birže jako posag, a gdy do malženstwa nie doszlo,
ce rzežby, ogrzewające ją piece wykonane byly z ka wykupil biržanskie wlošci od Wittelsbachow. Zamku
di ozdobionych herbami, a sufit zadziwial wyszuka- jednak juž nie odbudowal, a že umarl bezpotomnie,
ną dekoracją. Birže przeszly na wlasnošč jego starszego brata, Mi-
Po šmierci Boguslawa ks. Radziwilla Birže odzie- chala Kazimierza „Rybenki” (1702-1767), ordynata
dziczyla jego jedyna córka, Ludwika Karolina na Olyce i Niešwiežu. Po Michale Kazimierzu Birže
(1667-1695), która w 1681 roku wyszla za mąž odziedziczyl jego syn z pienvszego malženstwa z księž-
za Ludwika Hohenzollerna (1665-1687). Po jego ną Urszulą Wišniowiecką, Karol „Panie Kochanku”
šmierci zostala zaręczona z królewiczem Jakubem (1734-1790), a po šmierci Karola syn Michala Kazi-
14
BIRŽE
Widokpalacu Tyszkiewiczow od strony parku
Sk.
; »
Ryzalit z poprzedzającym go portykiem
Rzezba liva przedportykiem palacu Tyszkieiviczoiv w elewacji frontowej
