Table Of ContentDe samenleving als oplichterij
Bart Tromp
bron
BartTromp,Desamenlevingalsoplichterij.DeArbeiderspers,Amsterdam1977
Zievoorverantwoording:https://www.dbnl.org/tekst/trom003same01_01/colofon.php
Letop:boekenentijdschriftjaargangendiekorterdan140jaargeledenverschenenzijn,kunnen
auteursrechtelijkbeschermdzijn.Welkevormenvangebruikzijntoegestaanvoorditwerkofdelen
ervan,leesjeindegebruiksvoorwaarden.
5
Toknowwhyandhowisalustofthemindthatbyaperseveranceof
delightinthecontinualandindefatigablegenerationofknowledge
exceedeththeshortvehemenceofanycarnalpleasure
ThomasHobbes
BartTromp,Desamenlevingalsoplichterij
9
Inleiding
Dehierverzameldebeschouwingenhebbeneendeelswetenschappelijk,deelspolitiek
karakter.Watzeinzekerezinverenigtismijnovertuigingdatsocialewetenschappen
enpolitiekelkaarnietuitsluiten,maarwederzijdsveronderstellen.Inditboektreft
mendaaromzowelpolitiekgetinteanalysesaanoverdewijzewaaropacademische
sociologiebeoefendwordt,alssociologischeanalysesvanpolitiekeverschijnselen.
‘Sociologie’wordtindezestudieineenzeerruimebetekenisgebruikt:dievan
maatschappijwetenschapinhetalgemeen.Deopdelingvanmaatschappijwetenschap
insociologie,politicologie,economie,geschiedenisensocialepsychologie(omde
voornaamstetenoemen)vindtgeenpendantindemaatschappelijkewerkelijkheid.
Evenminwordtzegerechtvaardigddoorwerkelijkonoverbrugbareverschillentussen
dezedisciplines.
Wiehetheeftoverdeverhoudingtussenwetenschapenpolitiek,heefthetook
overdietussentheorieenpubliek.Sociologenhebbeneenslechtenaamoptehouden
alsheteromgaathundenkbeeldeninbegrijpelijketaalvastteleggen,alzijnzewat
ditaangaatindeafgelopenjarendoorplanologenenandragogenvandeeersteplaats
verdrongen.Onzorgvuldigetaalbemoeilijktnietalleendeverstaanbaarheid,maar
wijstvooraldreigendoprommeligdenken.Inheteerstehoofdstukvanditboekwordt
bovendienbetoogddatesoterischtaalgebruikeenvandemiddeleniswaarmee
BartTromp,Desamenlevingalsoplichterij
10
bepaaldegroepenhunmonopolieopeenbepaaldkennisdomeintrachtentevestigen
ofteverdedigenDitbetekentechternietdatelkezindiemeerdantienwoordenbevat
daarmeenoodzakelijkerwijsjargonis.Nietveelminderergdanacademische
dieventaalisdepseudo-simpelheid,diedecommunicatievertroebeltomdatzede
complexiteitvanhetonderwerpnegeert.Wiezichnauwkeurigwiluitdrukkendient
publiekzowelalstheorierechttedoen.
De‘crisisindesociologie’,hetonderwerpwaarmeeditboekbegint,staatsindseen
aantaljareninhetmiddelpuntvaneenenigszinsnavelstaarderigesociologieoverde
sociologie.Detheoriedatdezecrisisveroorzaaktwordtdoordatsociologenbijhet
verklarenvansocialeproblemenmoetenconcurrerenmet‘leken’,wordtuitvoerig
bekritiseerd,evenalseenaantaldaaraanverwantedenkbeelden.Dezeworden
aangevallenalselementenvaneenberoepsideologie,metbehulpwaarvansociologen
status,beloningenmachttrachtenterechtvaardigen.
Dwarsdaartegeninwordteenconceptieontwikkeldvansociologiealseen
voornamelijkdiscursievewetenschap,waarbinnennietacademischetitelsmaar
argumententellen.
Ditthemahebikeldersgeïllustreerd(‘Hetverklarenvaneenoorlog.Vietnamen
deAmerikaansepolitiekewetenschappen’,Transaktie,jrg.6,1977,nr.1,blz.1-27).
Hetzijnnietdebeoefenarenvandeacademischepolitiekewetenschappengeweest
diezichtussen1960-1970indeVerenigdeStatenvanAmerikawetenschappelijk
drukmaaktenoverVietnam.
VeruitdemeestebelangrijkestudiesoverVietnamendeAmerikaansepolitiek
zijnafkomstigvanbegaafdejournalistenenkettersegeleerden,terwijleenaparte
plaatstoekomtaandePentagonPapers.Analysevandelaatstemaaktduidelijkdat
eenaantalrevisionistischetheorieënoverdeIndochineseoorlogonjuistzijn.DeVS
gingennietnaarVietnamomergrondstoffentewinnenofafzetgebiedenteveroveren.
DePentagonPapersvormendaarnaasteengoedeaanleidingomintegaanopde
rolvanwetenschapsbeoefenaren
BartTromp,Desamenlevingalsoplichterij
11
indeAmerikaanseVietnampolitiek.Delegendedatdiegebaseerdwasopeen
‘wetenschappelijkeanalyse’blijktdangeenstandtehouden.Inplaatsvaningegeven
doorkoelewetenschappelijkeargumentenlijktdebuitenlandsepolitiekvangrote
statensomseerderdedoorniemandgewildeuitkomstvandeconcurrentietussen
regeringsbureaucratieën.Verschillendevariantenvanhetzogenaamde‘bureaucratische
model’wordenbesproken,metopdevoorgrondAllisonsdramatischestudievande
crisisrondCubainoktober1962.Maardanwordtwelduidelijkdat‘bureaucratische
politiek’meestalalleenmogelijkisbinneneenzekereideologischeconsensus.Dat
geldtvoorWashington,datgeldtevenzeervoorPeking.
Voordatechterindehoofdstukken4en6deaandachtnaarChinawordtverlegd,
volgteenkortebeschouwingoverThorsteinVeblen.Tweethema'suitzijnwerk
makenVeblen,eenvande‘minormasters’indesociologie,toteenklassiekauteur:
zijngenadelozeontledingvanstatussymboliek,enhetsteedsweerbenadrukkenvan
hetfeitdatdeaspiratieniveausvanmensenenhunmateriëlebehoeftennietdoor
absolutestandaardenbepaaldworden,maardoorde‘aanstootgevendevergelijking’
metanderen.
RobertMichels,vriendentijdgenootvanWeber,publiceerdein1911deeersteversie
vanzijn‘ijzerenwetderoligarchie’.Datdemocratischeorganisatieseeningebouwde
tendenstotoligarchiseringhebbenissindsdienindesociologiezowelalsindepolitiek
eerdereenadagiumgeweestdaneenveronderstellingdiekeeropkeerempirisch
getoetstzoumoetenworden.VanDoorndeedditlaatstedoorMichels'stellingtoe
tepassenopderevolutieteChina.Dietoetsingbleekophaarbeurteengoed
onderwerpvoorhethanterenvanhetsociologischscalpel.GemetenaanVanDoorns
eigenuitgangspuntenisergeensprakevandatdeChineseoligarchiedoordeCulturele
Revolutiegebrokenwerd.MaarevenminiserveelredenomaantenemendatMichels'
wetvanerghardmetaalisgesmeed.
BartTromp,Desamenlevingalsoplichterij
12
MetveelminderzorgvuldigheiddanVanDoornbetrokWertheiminzijnEliteen
Massasoortgelijkestellingen.NietalleenblijktWertheimbijnauwkeurigelezing
oppervlakkigheidengoedgelovigheidaankwaadaardigheidenpretentieteparen.
Hetiserger.Zijngeloofinde‘vooruitgang’dermensheiddoethemdeogensluiten
voordegruwelijkstemisdadendieinnaamdaarvangepleegdworden.Alshet
prototypevandefellow-travellerisWertheimklinischinteressant:hijbehoorttotde
weinigenvandesoortdiezoweldeSowjetuniealsdeVolksrepubliekChinatot
beloofdlanduitriepen.
DeonderanderedoorVanDoornzonaarvorengehaalde‘dynamiek’indeChinese
politiek,blijktóókgezientekunnenwordenalseenvormvanhetimmobilisme,dat
ontstaatineenelitedieuitmetelkaarconcurrerendefactiesissamengesteld.Vanuit
datgezichtspuntisdeCultureleRevolutiehetdefinitievebewijsvoorhetlangzame
uiteenvallenvandeideologischeconsensusbinnendetopvandeChinese
CommunistischePartij.Mao'saanvalophetfactie-systeemindejaren1966-1969
lukteenlukteniet:hetoudefactie-systeemwerdgebroken,maarMao'snieuwe
ogenschijnlijkoppermachtigepositieberusttevoortaanopeenwankelecoalitie,
waarbinnenmenzichnietmeerhieldaanderegelsdiebinnendeoudeeliteeenzekere
stabiliteithaddengegarandeerd.Deuitkomstvanditproceswaseenlangzaam
afglijdennaareen‘pretoriaans’regime,waarvannogmaarafgewachtmoetworden
ofditdoordenieuwemachthebberstotstaanisgebracht.
RondomdeVolksrepubliekhangtnogsteedseen‘curtainofignorance’,datechter,
andersdanoorspronkelijkhetgevalwas,nietmeerdoorChina'svijanden,maardoor
haarzogenaamdevriendenwordttoegeschoven.Dehoofdstukkeninditboekboden
mijgelegenheidomdatgordijnhierendaaroptelichten;aandeverleidingdiebij
hetlezenvanvrijwelelkeserieuzestudieenvrijwelelkkranteartikeloverChinatot
eenwelhaastlichamelijkeaandrangwordtomdatgordijninzeerkleinestukjeste
scheurenhebikzogoedmogelijkweerstandgeboden.
BartTromp,Desamenlevingalsoplichterij
13
Marxisme,ofwatdaarvoordoorgaat,issindsenkelejarenookinNederlandinde
mode.LezingvanpublikatiesvanzichmarxistnoemendeNederlandseauteurslevert
weinigopbeurendeconclusiesop.Demodein‘marxisme’leidttotquasischolastiek
vanbedroevendekwaliteit,enniettothetinterpreteren,laatstaantothetveranderen
vandewereld.Juistdepopulariteitonderhalf-intellectuelenvanditzogenaamde
marxismeleidttotdevraagmetwelkrechtenmetwelkezinhetbegrip‘marxistisch’
noggebruiktkanworden.Ikhebdievraagtoegespitstopdevraagofereen
‘marxistischesociologie’bestaat.Metbehulpvanhetinheteerstehoofdstuk
ontwikkeldemodelvan‘concurrerendewetenschapsprogramma's’,wordtdievraag
negatiefbeantwoord:erbestaatweleensociologievanMarx,maarnieteen
marxistischesociologie.HetzogenaamdemarxismedatinNederlandbeoefendwordt
isvoornamelijkvandefilosofischesoort.Opzulkmarxismegestoeldonderzoekis
vrijwelnietvoorhanden.EenzeerzeldzameuitzonderingiseenGroningsestudie
naarde‘loonafhankelijkeacademicus’.Hetiseeninmeerdanéénopzichtillustratief
werkstuk.Hetonderstreeptdeconclusieuithetvoorafgaandehoofdstukenhetblijkt
duurbetaaldbroddelwerktezijn,zoweltheoretischalsonderzoekstechnisch.Uitde
inhoudspreekteendiepeminachtingvoordewerkelijkeachtergesteldenénvoorde
redelijkeargumentatiediedebasisvanelkeserieuzesociologiebeoefeningdientte
vormen.Ondertussenblijftdeanalysevanklassenverhoudingeneenvande
voornaamstetakenvandesociologie,diezowelmarxistenalsniet-marxistenin
Nederlandtotnutoehebbenlatenliggen.
Ineersteinstantiehadikditboekwillenafsluitenmeteenstudieoverdeondergang
vandestudentenvakbewegingin1969.Dithad,sociologischgezien,eenstudiein
de-institutionaliseringmoetenworden;maarmeerdandat.Nuhetprojectnietindit
boekgestalteheeftgekregenkanikalleenmaardebetekenisdiehetheeftvoorde
wélgeschrevenhoofdstukken,envoordegeestwaarinzegeschrevenzijnnoemen.
Toenikin1964mijnuniversitairestudiebegonwerdde
BartTromp,Desamenlevingalsoplichterij
14
StudentenVakBondmijnpolitiekeleerschool,terwijlstudentenpolitiekeactiviteiten
ophunbeurtdeervaringenopleverdenwaaropenthousiasmevoordesociologiekon
groeien.DeineenstortingvandeSVB,deverwordingvandestudentenbewegingtot
zijnmiezerigehedendaagsevormen,endievandedemocratiseringvandeuniversiteit
totdeuniversiteringvandedemocratie,leverden,zorealiseerikmijachteraf,een
voornamebijdrageaandescepsiswaarmeeinveelvandenuvolgendehoofdstukken
pretentiesenprogramma'sinwetenschapenpolitiekwordenbekeken.
Eendergelijkescepsisvergroothetinzichtindenoodzaaktotingrijpende
maatschappelijkeenpolitiekeveranderingen,maarookindebeletselendaarvoor;
envoedtnietindelaatsteplaatsdeweerzintegenhetrisicolozeradicalismevan
degenendiededesillusiesnogtewachtenstaanofdezeallangtotcynismehebben
vermalen
BartTromp,Desamenlevingalsoplichterij
15
1
Onder sociologen: over de vergelijkbaarheid van sociologische
wetenschapsprogramma's
Desociologiegaatvandaagdedaggebuktonderhetnaastelkaarbestaanvande
meestuiteenlopende‘richtingen’,‘theorieën’,‘scholen’,‘benaderingen’en
‘paradigma's’.Dezeverschillen,hoemenzeooknoemt,nietalleenindekeuzevan
hunonderzoekthema's,maarookinwatalsbruikbaremethodenvanonderzoekwordt
beschouwd;indecriteriawaarmeederesultatenvansociologischearbeidworden
beoordeeld;eninvooronderstellingenoverdeaardentoegankelijkheidvandesociale
werkelijkheid.
Dezestandvanzakenisechternietnieuw.Hetzogenaamde‘pluralisme’inde
sociologieiszooudalsdesociologiezelf.Hetisdanooknietverwonderlijkdatde
meestehedendaagse‘stromingen’indesociologiedirectofindirectafstammenvan
klassiekesociologieën.Wiedehuidigesituatietypeertals‘decrisisvandesociologie’
gaatdaaraanvoorbij.Verbazingwekkendisnietdit‘pluralisme’,maardetijdelijke
hegemoniebinnenvooraldeAmerikaansesociologievanéénbepaaldeschool.Het
metnamedoorTalcottParsonsgecodificeerdeenuitgewerkte
structureel-functionalismebeheerstetussen1950en1965desociologieineenmate
datookinNederlanddemeningpostvatte,dathetgedaanwasmetaldieverschillende
‘benaderingen’.Nuwasdetijdaangebrokenvan‘convergentietoteengeïntegreerd
wetenschapssysteem’,zoalsdeveelgeciteerdewoordenvanVanDoornenLammers
aanhetbeginvanhunbaanbrekendeModerneSociologieluidden.‘Detijdvande
grotestelsels,alséénmanswerkontworpeneninhetgunstigstegevaltot“scholen”
BartTromp,Desamenlevingalsoplichterij
16
omgebouwdisvoorbij’,steldendeauteursin1959opbeslistetoonvast.1
Hetisdegeleidelijkeineenstortingvandeze‘Amerikaansestandaardsociologie’
-eengelukkigetermvanMullins2-geweest,dieaanleidinggaftotveelgeschrijf
overdehedendaagse‘crisisindesociologie’.
Deconstateringdatdiecrisiszooudisalsdesociologiezelf3isjuist,maarmenschiet
ernietveelmeeop.Waarhetomgaat,isdatdemeestesociologendiezichoverdit
soortzakendrukmaken,desituatiewélalsietsnieuws,ietsverontrustends,alseen
crisis,ervaren.Inplaatsvanovereencrisisindesociologiezoumenookovereen
crisisondersociologenkunnenspreken.Heteindresultaatblijfthetzelfde:eencrisis
ondersociologeniseencrisisindesociologie,zoalseeneenvoudigetoepassingvan
destellingvanW.I.Thomasonsleert:‘ifmendefineasituationasreal,itisrealin
itsconsequences.’4
Erzijnbinnendesociologieveelpogingengedaanomdediverse‘scholen’,
‘richtingen’,enzovoortsinkaarttebrengenenzoonderlingtenminsteenigszins
vergelijkbaartemaken.Zulkepogingenstaanbijnaaltijdondersterkeinvloedvan
Kuhnswerkoverdestructuurvannatuurwetenschappelijkerevoluties.AanKuhns
reservestenaanzienvandemogelijkheidzijntheorieookopdesocialewetenschappen
toetepassen5wordtdaarbijechtervrijwelsteedsvoorbijgegaan.
RobertFriedrichs,eenvandepioniersopditterrein,ontdektezoveelverschillende
sociologieëndatheterveelvanwegheeftofelkesocioloogeeneigenrichting
vertegenwoordigt.6
Wallacegaatminderinductieftewerk.Hijconstrueerteenprachtigesystematiek,
waarinechteréénvandetwaalftypensociologischetheoriedievolgensditsysteem
mogelijkzijn,nietbestaat.Daarstaatdanweertegenoverdateenaantalwélbestaande
ernietinpassen.Detheorieëndiezowelbestaanalsinhetschemapassen,lopen
blijkbaardwarsdoordetheoreticiheen:ParsonshoortvolgensWallacedeels
BartTromp,Desamenlevingalsoplichterij
Description:wetenschapsprogramma waar ze deel van uitmaken.12 belangrijk woord bij auteurs als Althusser, Balibar en Poulantzas: hun lezing van.
