Dorp aan de rivier

227 Pages·2009·1.12 MB·Dutch

Dorp aan de rivier
Antoon Coolen
editie H.T.M. van Vliet
bron
AntoonCoolen,Dorpaanderivier(ed.H.T.M.vanVliet).Nijgh&VanDitmar,Amsterdam2007
Zievoorverantwoording:https://www.dbnl.org/tekst/cool004dorp01_01/colofon.php
Letop:boekenentijdschriftjaargangendiekorterdan140jaargeledenverschenenzijn,kunnen
auteursrechtelijkbeschermdzijn.Welkevormenvangebruikzijntoegestaanvoorditwerkofdelen
ervan,leesjeindegebruiksvoorwaarden.
5
AanHendrikWiegersma,aanwieikdestofdankvoorditwerk,wordtdit
boekindankbarevriendschapopgedragen.
A.C.
AntoonCoolen,Dorpaanderivier
7
[I]
DeMaasligtlangsditdorp.Zijkomternaartoegestroomd.Zijvloeitervriendelijk
langs.Zijbuigterzichweervanaf.Zijligtindeblankeboordenderverzandingen
inhaarbochten,inhetfluwelengroenvanvlakgevlijdeuiterwaarden,tussende
weligeruigtendergrienden.Eenstomertjetrekttegenstroomop.Eenschokkerligt
palstilverankerdbovenzijnspiegelbeeld,waartrillenderimpelsinslaan.Dekribben
vanbasaltstekeninhetwater,indeverteligteenschuit,enoverhetwatergaat
nadrukkelijkhetverregeratelderkettingenenkabelsvanhetkalme,platteveer,
waarmensenstilopstaaneneenkleinpaarddroomtvoordestillekar.Hetdorpligt
achterdedijk,hetligtmeteenstraat,meteenlangerijhuizenhoogopdedijk.Een
spitskerktorentjesteektbovendedakenenbovendebomenuit.Eenvrouwdraagt
moeilijkeenzwarewasmanddeuitgelopentredenindedijkhellingaf.Zijgaathaar
wasbleken.Erzijndekortestotenvanwielslagen,eenboerismetzijnkartotvlak
bijhetwatergereden,hijgaatmelkkruikenmetMaaswatervullenvoorzijnvrouw,
diemorgendewasmoetdoen.DeMaasbrengtwataan,schepenenschuiten,kasten,
aken,schokkers,enstoombootjesuitdevaartop's-HertogenboschenRotterdam.
DeMaasneemtwatmee,deherinneringaanhetspiegelbeeldvanhetdorp,eniets
vandeverdrietenendevreugdendieindehuizenwonen.Zijneemtietsmee,de
droomvanmensendiedestroomindeavondnaderenennaardevertenzien.De
Maaskonhaarkwaaddoen,alszehaarwaterverbreeddevandijktotdijk,alsde
winterstormhetdoordedijkheensloeg.Achterdegeteisterdedijkensijpeldehet
wateruithonderdduizendbronnen.Indenachtalsdedijkbrakdanverschooferiets
indelucht,dehuizentrildenvaneenaardbeving,hetdonderdeindehemel,hetwater
steegdreunendoverdewegentotéénwijdezee,diewasnietteoverzien.Dewereld
AntoonCoolen,Dorpaanderivier
8
lagblankverdronken.Deknotwilgenstakenhunarmoedigevuistschuinbovenhet
wateruit.Hetwater,dakendrevenerop,huisraadenverdronkenvee,demensen
roeidennaarhunhuizenenklommendoorhetraamindehooggelegenopkamer,
waarzijjammerdenoverdebarrewinterseramp.
Maaralsnademaartsewindendewarmelentekomt,namdeMaashaarovervloed
weerinhaarboordenterug.Zijversmaldeinhaarlagebedding,inhaarliefelijke
vallei.Zijkreeghetbeeldvanhaarzomersevriendelijkheidindeuitgestrektevette
diepgroeneuiterwaarden,waarindewilgeninhunlichteloverschoongetekendstaan
enbewegenindewind,indezilverigwitte,wilderuigtendergrienden.Dekoeien
graasdenindewaardenenwerdenervet.Eninjulikwamendeboerenhetgoed,
kostelijkehooimetgeweldigekarrenvrachtenlangsderivierweghalen.Maarzij
betaaldeneenzwarepacht.
Alleswatikuvertellengaisinditdorpgeschied.Hetdorpheefthistorie,hetis
oudalsdetijd,hetisdooroorlogengekweldendoorvijandengeplunderd.
Watervloedenendijkdoorbrakenhebbenhetgeteisterd,ditallesislanggeleden.Er
wonenkleineburgersopdedijk,winkeliersenambachtslui.Hetgemeentehuismet
hetlagebordes,endegetraliederamenbeneden,enmetdewindvanenophetdak,
datstaatdaartussenin.DekasteleinWillemvanOijenhadopdedijkzijnherbergDe
Koffiekan,laterheefthijdenaamvanzijnherbergveranderd,hijnoemdezijnherberg
toencaféMoira.Moira,datwasomdeklankbegonnen.Hetnoodlotkonoverde
mensenstormenalsdewindenoverdedijken,somsvieleenmensommeteenslag,
dePalePie,diezijmeteenbijldekopinsloegen,WillemvanderAa,dievande
postkoetsvielopdewegnaarOssendiemetzijnkoponderdewielenterechtkwam,
endenoodlottigeongelukkenopdemolen.Erwaseentragerleed,Mammeke,dat
aandesyfiliswegteerde,dathadinzekerezindeMaasgedaan,deMaashaddat
voorhaarmeegebracht.Binnendedijklangsdewegen,daarwoondendeboeren,
datwarenmeestkleinepachtboeren,dieeenachtofeentienbunderbe-
AntoonCoolen,Dorpaanderivier
9
werkten,diehooilandengraslandpachttenenlandindepolderbebouwden.De
machtigegroteherenvandegrond,diezatenhierofdaar,diezatenin
's-Hertogenbosch,dieindendepachtsommenwaarvoorhierdeboerentewerken
haddeninditkleindorp.Veelwelvaartwaserniet,demensenhaddenhunzorgen
hunwijzesoberheid,alshetgewasgeentegenspoedgafenhetveeniet,danwaren
zijtevreden,erwaseenenkelerijkeeigenboer,JanusdeMertopdeBergen,de
weduwnaar,datwaserzoeen,diemaaktenzeniks.Diehadzijnhuisenzijnhofen
zijngrondzohoogliggen,hetwater,datkondaarooknietbij.Daarhadhijlange
jarenzijngeweldigehoogmoedovergehad,maareens,toenhetwekenlangregende
enhetwatergeweldigwaste,toenerookbinnendijkshuizenaanmoestengeloven,
ja,toenwasJanusdeMertookoverstroomdgeweest.Toenzathijgrifafgesloten,
erwarenkoeienenvarkensvanhemverdronken,hijzatindegroteopkamervan
angstteklagen,sindsdienhadhijeennoodklokopdenokvanzijnzwaarrietendak.
Hijdacht,alshetweergebeurt,danzalikdienoodklokluiden,dankannenzemij
komenredden.WantJanusdeMert,datmochtnouvoorzijndoenindezeomgeving
eenflinkeboerzijn,hijmochtzijngrootspraakhebben,hijhadeenhazenhart,hij
wasschrikkelijklafenbangalshetomzijnlijfenledenging.Daarheefthijlater
nogangstenellendegenoegovergehad,toenwashijtezwakgewordenomde
noodklokteluiden.GehadthierookCisdeDove,diewoondeineenkleinarkjeop
deMaas,dathadhijeenbeetjebuitenhetdorpachterhetveerliggen.Hijhadhet
zelfblinkendgroengeverfd,endespijlenvanderuitjeshadhijblinkendwit
geschilderd.Daarhadhijpleizierin,indiehelderedingen.Hijhadgordijnenvan
bloemen,zozeeralshijgeraniums,foksia'senfloxenvoorhetraamhadstaan,omdat
hijdaarzo'npleizierinhad.Inhetwarm,klein,plankeninwendigevanzijndrijvende
huis,hoewashetdaargesteld.Tegendeplankenzolderinghingenhonderden
hazenstrikkenbijeengekluwd.Ciszatdaaronderdichtbijzijndubbelloops
jachtgeweer,enzijnpetroleum-
AntoonCoolen,Dorpaanderivier
10
stel,datgafalshetbrandde'savondsvoordekoffie,dieCisgingzetten,nogop
zekerezingezelligheid.EnCiszijnonsterfelijkewitte,bruingevlektehondje,dat
keftealsgebinnenkwaamtenhetsprongvoorgeweld,omCis,diezodoofwasals
eenhout,tewaarschuwen.Waarommoesthijzogewaarschuwdworden.Daarwas
geengroterestroperdanCis.Hijstroopteinzijnenigheid,hijnamdehazenonder
schot.Hijluchtteookdepolderafmetdelichtbakenhaderbedrevenheidin,om
tegelijkteluchtenenteschieten.DeoppasserBeysens,dieloertophem.Datiser
een,dieisvanverderoplangsdeMaashiergekomen.Hijheeftfellejukbeenderen,
daarstaanzijndiepliggendeloerogenzostekendbovenalssmallespleetjes,waarge
dekleurnietvankuntzien.Daarisnatuurlijkmaarééndingvanbelanginhetleven:
stropersvangen.Stropersvangen,hoedanook,deoppasserBeysenszetzelfde
strikken,legtereendodehaasin,sleepteenstroperernaartoeenzegt:‘Nuhebiku
opheterdaadbetrapt.’DitisCisdeDovegebeurd,omdatCisinalzijnslimheidzo
onnozelisentegoedvanvertrouwen.OpeenkeerslenterdeCismetzijnhondje
langszo'nstrik,dieBeysensgezethad,Ciszijnhondjewaarschuwdedatdeoppasser
indebuurtopdeloerlag.Cislachtehartelijkomtespottenmetzulkestreken.Maar
Beysenskwamvoordedaggetreden,Cisstondnogtelachen,maarhijkreegeen
procesaanzijnbroekgesmeerd.CiswaserinDenBoschvoorvoorgekomen.Maar
aanhetkantongerechtgelovenzemaaréénding,datstropersaltijdliegenendat
oppassersaltijdwaarheidspreken.Ciswerdveroordeeld.
Eenavond,datCismetzijngeweerindepolderlag,kreeghijeenschotlangszijn
oren,hijwistdatditschotvanBeysenskwam.Ditwasinzekerezineenmededeling
vanBeysens.
Ciswasookaleenseengeweerkwijtgeraakt,daaromwerdhijuitgerekend.Hij
hadzo'nlangsmalkistgemaaktendiemetzinkgevoerdenbedaan,daarpastezijn
geweerin.Diekistkonhijmethetgeweererinnaardegeheimzinnigebodemvan
deMaaslatenzinken.Dankondendebrasem,debliekende
AntoonCoolen,Dorpaanderivier
11
voorneensnieuwsgierigaandiekistkomensnuffelen,devissenwarenstomzoals
Cisdoofwas.Zegingengeengeheimverraden.Niemandverraaddeeengeheimvan
Cis,demensenkwamenhemlieverwaarschuwenalserergensietsdreigde.Cis,dat
mochtnoumisschieneenbarbaarzijninzijnbombazijnenbroek,inzijnschipperstrui,
metzijnpetjeenzijnongeknipthaar,mijnGod,wateenvoornameogenhadhijin
zijngezichtenhoewarenzijnmondenzijnkinkrachtigenmannelijkgetekend.
Neen,Ciswasopzijnmanierbemindbijdemensen,zebewonderdenhemalsstroper,
dienietgauwgevatwerd.EnCiskonopzijnwaakzaamhondjeaanvoordegeluiden,
diehijvanwegezijndoofheidniethoorde.Hijhadeenslechtgehoor,datwaswaar,
maarhijhadook nogeenhulpmiddelindefijnheidvanzijnanderezintuigen.Hij
konkilometerswijdzeerscherpzienenonderscheiden.Hijkoneenhaasinhetvizier
krijgenalsgeenander.Hijkendeiederspoorvanhetwildinhetgraseninderogge.
Alshij'snachtsopdegrondlaguitgestrekt,omdatzijnhondjezoonrustigwasgaan
kwispelenenmetzijnvoorpootjestegenzijnbroekkrabbelde,danvoeldeCisinhet
trillenvanzijnwang,waarvandaandedreigendevoetstappenkwamenenhoehun
richtingwas.EnookbijdeeendenkooienloerdeCis,alsdewildeeendenkwamen
enhetlokeendjevlijtigronddreef.Dankonzijnschotklinkenenhijhaaldeereen
neeruitdevlucht,diemettragevlerkneergleedinhetriet.
WijhaddenookBrammetjePeccator,inzijnhuistegendedijkbuitenhetdorp,
devoormuurvanhethuislagopdedijk,maardeachtermuurlagzodiepinde
dijkhelling,tegendieblindeachtermuurkondestormwaaien,hetwaterkonertegen
opstijgenendestenenwarendoorhethoog watergetekend,datkonBrammetje
Peccatornietderen.HoekwamBrammetjeaanzijnnaam.Hijhadzichverstoken
vandesacramentenonzermoederdeheiligekerk,‘ikhebeenzondegedaan,’zei
Brammetje,‘diegeenbiechtvaderindewereldkent.’‘Watisdatvooreenzonde,
Brammetje?’‘Datzalikuwijsma-
AntoonCoolen,Dorpaanderivier
12
ken,’zeiBrammetje,‘alsdeprofessorsindemoraaldiezondenieteenskennen!’
Hijwasmetzijnzondein's-HertogenboschindeSint-Jangeweest.Hijwasmethet
bootjeoverdeMaasweggevarennaarKevelaer.In's-HertogenboscheninKevelaer
kendenzezijnzondeniet.EenswashijnaarRomegeweest,toenwashijweleen
jaarlangweggebleven.Hijkwamterug,magerenafgevast,neen,depauskendezijn
zondeniet.‘Watheeftdepausdangezegd,Brammetje?’‘Depausheeftgezegd:
“Nonnovi”,’zeiBrammetje.‘O,’zeihij,‘maargehebtalzelevengehoord,datde
pauseengevangenevanhetVaticaanis?Ikdacht,dathijineenkelderzouliggen
meteenkettingaanzijnbeen.Maarikweetnou,datergeenmensopdehelewereld
zoschoonenzorijkzittewonenals(depaus,hijzithelemaalnietindegevangenis.’
HoekwamBrammetjeaanzijn‘nonnovi’.Brammetjewaspientergenoeg,hijkon
verrassenmetdedingendiehijwist.Hijnaderdeniettotdeheiligesacramenten,
maarhijgingnaardekerkenhijluisterdenaardetekstwoorden,waarmeedepastoor
delijdensmeditatiebegon:‘nonnovihominem’.Ikkendiemensniet.Endandeed
Brammetjenog,ofhijhelemaalnietextraluisterde.
Dwaasheidenkinderlijkheid,hetkomtgoeduitofhetkomtkwaaduit,erwashier
eenmerkwaardigdorpsdokter,dieheetteTjerkvanTaeke,eenFriesdienaarhier
wasgekomen,datwaseeneigenaardigman.Hijwerdbemindengevreesd,eenenkele
haattehem,JanusdeMertopdeBergen,diemoestnietsvanhemhebben.Janusde
Mertzatdedokterdwars.Numoetgeweten,datdokterTjerkvanTaekeeen
hartstochtelijkjagerwas.JanusdeMerthadgezegd:‘Opmijngrondzalhijniet
jagen,’enJanusmaaktedaarnogalophefvan.Daarkwamnogbij,datJanusdeMert
indejachtvandedokterdehazenwegruimde,datdeedhijzelfofhijstuurdeer
stropersopuit,aanwiehijhagelgafendiehijbetaalde.DokterVanTaekehadhem
indegaten,JanusdeMerthadeengrovehagelkorrel,daarschieteengoedjagerniet
meeopeenhaas,misschiendeedJa-
AntoonCoolen,Dorpaanderivier
13
nusdeMertdit,omdedokternogmeertebeledigen.JanusdeMertheeftzijnstreken
thuisgekregen.Daarwasooknogeenandereboer,PietvandenOudendijk,diehad
ietskwaadsvandedoktergezegd,diehadietslelijksgezegdvandedokterenzijn
vrouw,PietvandenOudendijkheefthetgenoegbezuurdenhijiserlatergekaf
geworden,zijngevalbehoordeooktotdeveleklachten,dielateraandegemeenteraad
zijnvoorgelegd.DieTjerkvanTaekewasnietzulkeenverschrikkelijkman.Hijkon
barlastigzijnennors,hijmeendedatzoniet,hijwasdikwijlsteruggetrokkenen
voornaamenkoelopzijnmanier.Hijlasveel.Hijkonzittenlezentotdiepinde
nacht.CisdeDove,datwaszijnvriend,enwateenvriendschapwasdat.DokterVan
Taekezochtdeomgangnietmetdenotarisendeburgemeester,deburgemeester,
daarhieldhijhelemaalnietvan.Deburgemeesterwaszo'nkwiekkereltjemeteen
grijsbaardje,hijpraattedruk,hijverteldealtijddingendiealsgrapjesbedoeldwaren
maardienietgrappigwaren,daaromlachtehijeralleenzelfom.Hijwaseenavond
bijdokterVanTaekegeweest,dedokterhadtoenzevensigarengerookt,hijwaseen
geweldigroker.Hijzeitotdeburgemeester:‘Steekunogeensop,drinkeensuit.’
Hijkeekhemaan,terwijlhijdaarzodrukzattepratenenmetingenomenheidzo
wijszatteredenerenoverzijngemeente.Dedokterrookte,luisterdeenkeek.Toen
zeihijvoorzichheen:‘Touslesgensquiraisonnentsontlaperted'unEtat.’De
burgemeesterkeekop,ja,datbegreephij,datwasaardig,datwasFrans,zeker,nu
moestdeburgemeestereensopstappen.‘Goedenavond,’zeidokterVanTaeke.Neen,
dokterVanTaekeginglievermetCisdeDoveom.Ciswistietsvanjagen,vanhazen
envanschieten,eenstropereneenvisser,diemetzijnhengelopeenhoopjeruwe
stenenindegriendenaandewaterkantkonzitten,CisdeDovewasmooieren
belangrijker.CisdeDoveheeftdezielvandezedoktermisschiennooitbegrepen,
maarhijhadereengrote,dienendeeerbiedvoor,hetwaseenstillevriendschap,een
vriendschapdienietveelluidruchtigheidkendeenwaarinoveren'tweerveelwerd
AntoonCoolen,Dorpaanderivier
14
gezwegen.DokterVanTaekehadzijnwonderlijkhoogouderwetshuisaandehoge
Maasdijk,dedijkweglageropenlangs,hethuishadeenvrijuitzichtoverdeMaas,
overdeuiterwaardenengrienden,overhetveer,overdelandenenweidenachterde
riviertotverindenaburigedorpentoe.Zijnhuiswasprachtigomtezien,een
Oudhollandsegevel,hetwasvanbinnenruim,metvelekamers,maarhetwasniet
altijdgaaf.WantdokterVanTaekehadeenbendejongens,woestalsroversenals
indianen.ZehaddenFriesenamenalshunvader,zemaaktencarbidbommenen
schotenmetdekarabijnopgroteafstandgatendoordewindvanenvanhet
gemeentehuisendoordehaanvandekerktoren.Thuissloegenzederuitenstuk,ze
brakendeserrenaardetuinaf,alszehoutnodighaddenvoorlatjesomeenvlieger
temaken.Zeliepenalshazenopdevlucht.Zeklommenindehoogstecanadavoor
deeksternesten.EngemoestzezienzwemmenalsrattenindeMaas.Zezwommen
vandeenekribnaardeandere,dwarsdeMaasover,zedokenonderschuitenen
schokkersdoor,datgedachtzenooitmeerlevendterugtezullenzien.Daar,uithet
water,verrezenzijalseenglorieinhetlicht,bruin,natenblinkend.Zijklauterden
metlange,snellebenendedijkweerop.Hunvaderhadzijngestrengheidtegenhen
indeopvoeding.Zijatensober.Zijwerdenmoedwilliggehard.Zijmochtenzichzelf
nietontzien.Alszijgeaarzeldzoudenhebbenomtezwemmen,danzouhijzeinde
Maashebbengegooidomzeertoetedwingen.Maarhoewashijdaarbijinzijnhart.
Alshijinzijnhuiszat,dankonhijplotselingbedenken,hoezijnjongensopdewegen
zwierven,ofdatzijaanhetzwemmenwarentussendekribben,dankoneenvlaag
vanangsthemovervallen,eendiepenstekendinstinctvanvreessprakinhem.Hij
bedacht,datzevlugenbehendigwaren,datzeuitstekendkondenzwemmenenniet
zoudenverdrinken.Maarhijzei:‘Godbeschermehen.’Enalszenadienthuiswaren,
dankonhijzeeensstevigvasthouden,zedoormekaarschudden,zetillenalseen
atleet.Hijhieldheninzijnarmenalsingrote,krachtigevoorpotenvast,voorde
AntoonCoolen,Dorpaanderivier