doğu anadolu türk devletleri'nde eğitim ve eğitim müesseseleri

103 Pages·2008·0.61 MB·Turkish

T.C.
SELÇUK ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
İLKÖĞRETİM ANABİLİM DALI
SOSYAL BİLGİLER ÖĞRETMENLİĞİ BİLİM DALI

DOĞU ANADOLU TÜRK DEVLETLERİ’NDE EĞİTİM
VE
EĞİTİM MÜESSESELERİ

YÜKSEK LİSANS TEZİ

Danışman
Yrd. Doç. Dr. Yaşar BEDİRHAN

Hazırlayan
Havva GÖNÜLER

Konya-2008
İÇİNDEKİLER
KISALTMALAR.....................................................................................................VIII
ÖNSÖZ.....................................................................................................................IX
GİRİŞ........................................................................................................................1
BİRİNCİ BÖLÜM
I.SALTUKLULAR (1071-1202)...............................................................................5
A.Saltuklu Beyliğinin Kuruluşu................................................................................5
B.Saltuklular’da Kültürel Yapılanma .......................................................................8
1. Saltuklular’da Eğitim ve Eğitim Kurumları...........................................................8
2.Eğitim Kurumları ve Sanat Eserleri........................................................................10
İKİNCİ BÖLÜM
I.MENGÜCEKLİ BEYLİĞİ (1202-1228).................................................................12
A.Mengücekli Beyliği’nin Kuruluşu........................................................................12
B. Mengücekliler’de Kültürel Yapılanma................................................................14
1. Mengücekliler’de Eğitim ve Eğitim Müesseseleri.................................................14
2.Mengücek İlinde Eğitimin Gelişme Nedenleri.......................................................17
3.Mengücekliler’in Fikri Yapısında Malatya Şehrinin Etkisi....................................18
4.Mengücekliler’de Tıp İlmi......................................................................................19
5.Müderrislerin Maaşları ve İlim Adamlarına Verilen Önem...................................20
6.Mengücekli İllerinde Bulunan İlim ve Fikir Adamları, Mutasavvıflar..................20
a. Genceli Nizâmî ve Mahzen’ül-Esrâr......................................................................20
I
b. Muvâffakeddin Ebi Muhammed Abdullâtif b. Yusuf el-Bağdâdi.........................21
c. Sirâceddin Ahmet...................................................................................................22
d. Nizâmeddin Ahmet Erzincâni................................................................................22
e. Mehmet bin Mustafa bin Hoca Hasan Fahrüddin Salguri......................................23
f. Erzincanlı Şerâfeddin.............................................................................................23
g. Kâtibü’ş-şurût Erzincanlı Yusuf b. Nuh................................................................23
h. Erzincanlı Alâeddin Tabîb.....................................................................................24
i. Baha Veled..............................................................................................................24
j. Hakanî.....................................................................................................................25
k. Mecdeddin Ali b. Muhammed el-Hasan el-Erzincanî ..........................................25
7.Mengücekliler’de Eğitim Müesseseleri..................................................................27
a. Divriği Ulu Camiî Medresesi.................................................................................27
b. Melik Fahreddin Medresesi...................................................................................28
c. Melik Muzaffereddin Medresesi............................................................................28
d. Erzincan Medresesi................................................................................................28
e. Divriği Ulu Camiî..................................................................................................29
f. Divriği Turan Melik Darüşşifası............................................................................29
g. Erzincan Darüşşifası..............................................................................................30
h. Şahinşah Türbesi....................................................................................................30
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
I.DANİŞMENDLİ BEYLİĞİ (1085-1175)...............................................................31
A.Danişmendli Beyliği’nin Kuruluşu ......................................................................31
II
B. Danişmendli Beyliği’nde Kültürel Yapılanma.....................................................33
1.Danişmendli Beyliği’nde Eğitim ve Eğitim Müesseseleri......................................33
a.Kayseri Melik Gazi Medresesi................................................................................34
b.Niksar Yağıbasan Medresesi..................................................................................35
c.Kazancı Medresesi..................................................................................................36
d.Hadim Ali Ağa Medresesi…………………………………………………………36
e.Hatuniye Medresesi ………………………………………………………………36
f.Hacı Çıkrık Medresesi…………………………………………………………….36
g.Tokat Yağıbasan (Çukur) Medresesi......................................................................36
h. Niksar Melik Ahmed Danişmend Gazi Türbesi....................................................37
ı. Kayseri / Pınarbaşı Melik Gazi Türbesi..................................................................37
i. Niksar Sungur Bey Türbesi....................................................................................38
j.Niksar Zaviyesi........................................................................................................38
k. Tokat Ulu Cami.....................................................................................................38
l. Tokat Garipler Camii..............................................................................................39
m. Amasya Şamlar (Küçük Ağa) Cami.....................................................................39
n. Niksar Camii..........................................................................................................40
2.Dânişmend-nâme ve Tarih......................................................................................40
DÖRDÜNCÜ BÖLÜM
I.ARTUKLU DEVLETİ............................................................................................42
A.Artuklu Beyliği’nin Kuruluşu................................................................................42
B.Artuklu Beyliği Döneminde Kültürel Yapılanma..................................................43
III
1.Artuklular’da Eğitim ve Eğitim Müesseseleri........................................................43
2.Artuklular’da İlmin Gelişme Nedenleri .................................................................46
3.Artuklular Döneminde Hastaneler ve Tıp Öğretimi...............................................47
a.Eklemeddin Mâristanı.............................................................................................48
b.Fahrüddin el-Mârdini’nin ......................................................................................48
c.İbnü’s-Salah............................................................................................................49
d.Şehabeddin Sühreverdi...........................................................................................49
e.Artuklular Döneminde Bir Türk Mühendis; Cezeri................................................50
4.Artuklular Döneminde XII.ve XIII.yy.’da Yapılan En Önemli Eğitim Kurumları..50
a.Emineddin Külliyesi...............................................................................................50
b.Necmeddin Külliyesi..............................................................................................50
c.Hatımiye ( Sitt-i Radviyye ) Medresesi..................................................................51
d.Şehidiye ( Semanin ) Medresesi ve Cami-i............................................................51
e.Marufiye ( Hacı Ma'ruf yada Beyt'ül-Artuki ) Medresesi.......................................51
f.Altınboğa Medresesi................................................................................................51
g.Zinciriye ( Sultan İsa ) Medresesi...........................................................................51
h.Melik Mansur ( Şeyh Aban yada Lıbben ) Medresesi............................................51
ı.Taceddin Mesut Medresesi......................................................................................52
BEŞİNCİ BÖLÜM
I.AHLAT (SÖKMENLİ) DEVLETİ (1100-1207)....................................................53
A.Ahlat Devleti’nin Kuruluşu ..............................................................................53
B.Ahlat’ta Kültürel Yapılanma..................................................................................55
IV
1.Ahlat’ta Eğitim ve Eğitim Müesseseleri.................................................................55
2.Tatvan ve Çevresinde Tarihi Medrese Geleneği ..………….………………..........56
a.Medreselerin Kurumsal Yapısı ve Finansmanı ..…………………………………..57
b.İdari ve Akademik Hiyerarşi ………………………………………………………58
c.Medreseye Kabul Şartları ………………………………………………………...58
d.Medreseyle İlişiğin Kesildiği Durumlar ………………………………………….58
e.Öğretim Yöntemi …………………………………………………………………58
f.Medresede Bir Dersin Aşamaları …………………………………………………59
g.Sınav ve Yer Gösterme …………………………………………………………...60
h.İcazetname ve İcazet Merasimi …………………………………………………...60
ı.Müfredat ve Ders Kitapları ………………………………………………………..60
3. Ahlatlı İlim Adamları ve Mutasavvıflar................................................................61
a. Pir Hâl el-Ahlatî.....................................................................................................61
b. Molla Muhammed Sinanî el-Kırklarî el-Ahlatî.....................................................61
c. Dede Maksud (Şeyh Maksud bin İdris el-Ahlatî)..................................................62
d. Muhammed bin Ali Seyyid Hüseyin Ahlatî..........................................................62
e. Mevlana Muhyiddin Ahlatî....................................................................................64
f. Muhammed bin Ali el-Hilâtî..................................................................................64
g. Necmeddin Eyyüb bin Aynuddevle el-Hasib el-Hilatî..........................................64
h. Ali bin Ahmed bin Hebel (Hübel) Mühezzibuddin Ebu'l-Hasan el-Bağdadî........65
ı. Muhammed bin İbad bin Melik Davud el-Hilatî....................................................65
i. Ali bin Ali bin Muhammed bin el-Hasan el-Hilati.................................................66
V
j. Muhyiddin Muhammed bin Muhammed el-Hilatî.................................................66
k. Şeyh Hüseyin Ahlatî..............................................................................................66
l. İbrahim b. Abdullah el-Hilatî.................................................................................67
m. Şeyh Mustafa Ahlatî.............................................................................................67
n. Şeyh Ali Ahlatî......................................................................................................67
o. Muhammed b. el-Muhayyis el-Hılatî.....................................................................68
4. Ahlatlı Mezar Taşı Ustaları ve Sanatkarlar............................................................68
a. Hürrem-Şah bin Mugis el-Hilatî............................................................................69
b. Ahmed Nakkaş Hilatî.............................................................................................70
c. el-Hac Mengümberti el-Hılatî................................................................................70
d. el-Hilatî en-Neccar.................................................................................................70
e. Ebu'n-Nema bin Mufaddulu'l-Ahval el-Hılatî.......................................................70
f. Kasım bin Sinan Üstad Ali.....................................................................................71
g. Baba-Can Bey........................................................................................................71
h. Yakut (Kara Kuş) el-Hisabî...................................................................................71
5.Ahlat’tan Günümüze Kadar Gelmiş Eğitim Müesseseleri......................................72
ALTINCI BÖLÜM
I.ERATNA DEVLETİ...............................................................................................73
A.Eretna Devleti’nin Kuruluşu..................................................................................73
B.Eratnalılar’da Kültürel Yapılanma.........................................................................78
1.Eratnalılar’da Eğitim ve Eğitim Müesseseleri........................................................78
a.Köşk Medrese.........................................................................................................78
VI
b.Ahiliğin Eratna Devleti’nin Eğitimindeki Yeri…………………………………….78
c. Zaviyeler................................................................................................................79
d.Öğretim Dili………………………………………………………………………79
2.İmâr Faâliyetleri ve Eğitim Müesseseleri...............................................................80
SONUÇ......................................................................................................................83
BİBLİYOGRAFYA...................................................................................................85

VII
KISALTMALAR

a.g.e. : Adı geçen eser
a.g.m. : Adı geçen makale
C. : Cilt
çev. : Çeviren
yay. : Yayınevi
İ.A. : İslam Ansiklopedisi
TTK : Türk Tarih Kurumu
Trc. : Tercüme eden
Ans. : Ansiklopedi
mad. : Maddesi
TDAT : Türk Dünyası Araştırmaları Tarihi
Nşr. : Neşreden
TKAE Yay. : Türk Kültürü Araştırma Yayınları
vd. : Ve diğerleri
s. : Sayfa
S. : Sayı
İSAR : İslam Tarih, Sanat ve Kültürünü Araştırma Vakfı
a. müellif : Aynı müellif
TEOM : Tarih-i Osmanî Encümeni Mecmuası
İÜ : İstanbul Üniversitesi
Ed. : Edebiyat
Fak. : Fakültesi
TİD : Tarih İncelemeleri Dergisi
VIII
ÖNSÖZ
Malazgirt zaferinden sonra Anadolu’da kurulan Türk Devletleri’nden Selçuklu
Devleti idarede merkeziyetçi değildi. Diğer Türk devletleri gibi Selçuklular’da eski örf
ve ananelerine bağlı bir karaktere sahipti. Bu yüzden devletin kurulması sırasında emeği
geçen hanedan mensupları ve emirler, fethettikleri yerlerin sahipleri olup iç idarede de
serbesttiler. Hatta bunlar sadece kendi topraklarını idare etmekle kalmayıp fırsat
buldukça sınırlarını genişletirlerdi. Bununla beraber dış idarede sultana bağlıydılar.
Türkiye Selçukluları, kuruluşundan beri, Doğu Anadolu’yu hâkimiyetleri altına
almaya çalışıyordu. Doğudan gelen Selçukoğulları o tarafa doğru yayılmaya çalışırken
Bizans idaresinde bulunan Orta ve Batı Anadolu’da tecride uğramaktan kurtulmak,
medeniyetçe üstün İslam dünyası ile bağları kurmak istiyorlardı.
Gerçekten de Malazgirt’ten sonra Anadolu’ya yapılan seferler geçici olarak
yapılan bir göç olayı değidir. Anadolu’nun Oğuz kitleleri tarafından kesin olarak
Türkleştirilmesine yöneliktir. Sülaleleri ile gelen fatihler bu toprağa yerleşerek kalmak,
ilelebet burada yaşamak azmindeydiler. Özellikle Doğu Anadolu Malazgirt savaşından
sonra Müslüman Türklerin anavatanı, özyurdu ve yerleşim merkezi olarak Türklüğün ve
Müslümanlığın kök saldığı, geliştiği ve yaşadığı bir bölge idi.
Sultan Alp Arslan Malazgirt Zaferinden sonra Anadolu’nun doğusunu ve orta
taraflarını hedef göstererek beyliklerini kurmalarını ferman buyurdu. Bu ferman
neticesinde fetihler başladı ve Doğu Anadolu’da Mengücekliler, Saltuklular,
Sökmenliler (Ahlatşahlar) ve Artuklular ile İç Anadolu’da Danişmentliler kuruldu. Bu
beylikler önce Büyük Selçuklulara sonra da Anadolu Selçuklularına, Atabeklere,
Eyyubilere ve İlhanlılara tabi olmuşlardır. Altı bölümden oluşan araştırmada bu
beyliklere yer verilecektir.
Birinci Bölüm’de Saltuklu Beyliği ele alınmıştır. Saltukoğulları 1071 Malazgirt
Savaşından sonra merkezi Erzurum olarak, Kars, Çoruh, Gümüşhane, Rize çevrelerinde
kuruldu. Bu sınırlar Beyliğin en geniş sınırlarıdır. Anadolu Selçuklularına bağlı
kalmışlar, II. Kılıç Arslan’a saygı göstermişlerdir. Beyliğin kurucusu Saltuk Bey’dir.
Alparslan Saltuk Bey’i Anadolu’ya memur etmiştir. Saltuklu Beyliği Gürcülerle
savaşmış ve Gürcü istilaları sonunda gücünü kaybetmiştir. Rükneddin Süleyman’ın
IX