dîvânü lügâti't türk ve anadolu ağızlarının söz varlığında ortaklaşan fiiller

414 Pages·2007·1.48 MB·Turkish

T.C.
SAKARYA ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ

DÎVÂNÜ LÜGÂTİ’T TÜRK VE ANADOLU AĞIZLARININ
SÖZ VARLIĞINDA ORTAKLAŞAN FİİLLER

YÜKSEK LİSANS TEZİ
Çiğdem TOPÇU

Enstitü Anabilim Dalı: Türk Dili ve Edebiyatı
Enstitü Bilim Dalı: Yeni Türk Dili

Tez Danışmanı: Prof.Dr. Zikri TURAN

MAYIS-2006
T.C.
SAKARYA ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ

DîVÂNÜ LÜGÂTİ’T TÜRK VE ANADOLU AĞIZLARININ
SÖZ VARLIĞINDA ORTAKLAŞAN FİİLLER

YÜKSEK LİSANS TEZİ
Çiğdem TOPÇU

Enstitü Anabilim Dalı: Türk Dili ve Edebiyatı
Enstitü Bilim Dalı: Yeni Türk Dili

Bu tez 03/07/2006 tarihinde aşağıdaki jüri tarafından Oybirliği ile kabul edilmiştir.

Prof. Dr. Alaeddin MEHMEDOĞLU Prof. Dr. Zikri TURAN Yrd.Doç.Dr. Mehmet ÖZDEMİR
Jüri Başkanı Jüri Üyesi Jüri Üyesi
BEYAN
Bu tezin yazılmasında bilimsel ahlak kurallarına uyulduğunu, başkalarının eserlerinden
yararlanılması durumunda bilimsel normlara uygun olarak atıfla bulunulduğunu,
kullanılan verilerde herhangi bir tahrifat yapılmadığını, tezin herhangi bir kısmının bu
üniversite veya başka bir üniversitedeki başka bir tez çalışması olarak sunulmadığını
beyan ederim.

Çiğdem TOPÇU
30.05.2006
ÖNSÖZ
Anadolu ağızlarında kullanılan söz varlığının bugün ne kadarının devam ettirilen, ne
kadarının değişme ya da gelişme sonucu oluşan örneklerden oluştuğu sorusunun cevabı
ve elde edilen sonuçların ne anlama geldiği çalışmamızın esas konusunu
oluşturmaktadır. Böyle bir çalışmanın iki ayağı vardır ve ikincisinin Dîvânü Lügâti’t
Türk olması gerekmektedir. Söz varlığının ağızlarda muhafaza edildiğini ya da
edilmediğini ve eğer muhafaza ediliyorsa hangi açılardan muhafaza edildiğini sağlam
bir biçimde tayin etmek ancak Dîvânü Lügâti’t Türk’ün şahitliğiyle mümkün olabilirdi;
çünkü bu eser yazıldığı dönem, birçok ağız ve hatta şiveyi yansıtması bakımından çok
önemlidir ve on birinci asır Orta Asya Türk dünyasının en önemli dil ve kültür mirası
olması bakımından da hiçbir zaman değerini kaybetmeyecek bir eserdir.
Dîvânü Lügâti’t Türk ile Anadolu ağızlarının söz varlığının fiil kısmının
karşılaştırılması fiillerle sınırlandırılmıştır. Karşılaştırma sonucunda tespit edilen ortak
unsurların bütün yönleriyle birbirlerini karşılayan unsurlar olmayıp ortaklık unsurlarının
değişkenlik göstermelerini dikkate almak suretiyle “ortaklaşan” kelimesi bir terim
olarak benimsenmiştir. Ayrıca yine bu kısımda çalışmaya kaynaklık eden Dîvânü
Lügâti’t Türk Dizini ayrıca belirtilmemiştir; dil çalışmalarında Dîvânü Lügâti’t Türk
Dizini artık eserin kendisi gibi vazife görmektedir ve bizim çalışmamızın mevcut
sınırları itibarıyla da en azından şimdilik tutulacak başka bir yol olmadığından yeterli de
olmuştur.
Bu amaçla çalışmamız Ses Bilgisi, Anlam Bilgisi ve Sözlük olmak üzere üç bölümden
oluşmaktadır.
Ses Bilgisi bölümünde, ortaklığın takibinde somut adımlar atılmasını büyük ölçüde
kolaylaştırdığı için öncelikle ortaklaşan unsurlarda meydana gelen veya gelmeyen ses
olayları yoluyla ses denklikleri incelenmiştir. İnceleme yapılırken “ses olayları” ifadesi
kullanılmıştır. Bunun nedeni ise, bu ses olayları kullanıldığı ağza göre bir ses değişimi
sayılabilir; fakat ağızlarda kelimelerin değişen ve değişmeyen halleri bir arada
bulunabilmektedir.
Anlam Bilgisi bölümünde ise, ortaklaşan fiiller anlambilimi açısından incelenmiş,
sözlükte farklılık arz eden durumlar da bu bölümde başlıklar halinde belirtilmiştir.
Yerleşik anlambilimi çalışmalarının Türk dili için yetersiz olduğu görülmüş ve çok
anlamlı fiiller de düşünülerek anlam değişmelerine “çok yönlü değişme” ve alt başlık
olarak “1. ve 2. dereceden” anlam değişmeleri başlıkları da eklenmiştir.
Sözlük bölümünde ise, incelemelerin üzerine bina edildiği karşılaştırmalı sözlük
eklenmiştir. Ortaklaştığı görülen fiiller, kullanıldıkları yerlerle kaydedilmiştir.
Çalışmada karşılaşılan en önemli zorluk ise, söz varlığı mirasımızın bugün ağızlarda ses
değişmeleri ve türetme yolları bakımından çok çeşitlenmiş olmasıdır. Söz varlığı
karşılaşılan halleriyle büyük ölçüde kaydedilmiş ve ağızlardaki kelime kökündeki ses
değişmeleri takip edilmiş, morfolojik karşılaştırma çalışma dışında bırakılmıştır.
Dîvân’daki fiillerin ağızlarla morfolojik açıdan karşılaştırılarak incelenmesi de ayrı bir
çalışma konusu olacak kadar kapsamlı ve önemlidir.
Bu çalışma söz varlığı mirasımızın fiil kısmının ağızlardaki devamlılığını ve
dayanıklılığını farklı ve sistematik bir anlayışla göstermesi bakımından önemlidir. Hep
söz konusu edilen, fakat yerleşik ve Türk dili açısından artık yetersiz hale gelmiş bir
anlayışla ele alınan söz varlığı ortaklığı konusunda, bu çalışmanın faydalı olacağı
kanaatindeyim.
Çalışma boyunca benden desteğini esirgemeyip şevkimi ve azmimi her zaman canlı
tutan hocam Prof. Dr. Zikri Turan’a teşekkür ederim.

Çiğdem TOPÇU
30.05.2006
İÇİNDEKİLER

KISALTMALAR……………………………………………………………………….. iii
TABLO LİSTESİ………………………………………………………………………. vii
ÖZET……………………………………………………………………………………. viii
SUMMARY……………………………………………………………………………… ix

GİRİŞ…………………………………………………………………………………….. 1
BÖLÜM 1: SES BİLGİSİ……………………………………………………………..... 9
1.1. Ses Olayı Geçirmeyen Ortak Fiiller…………………………………………………. 9
1.2. Ortaklaşan Fiillerin Geçirdiği Ses Olayları................................................................. 33
1.2.1. İncelme………………………………………………………………………....... 33
1.2.2. Kalınlaşma……………………………………………………………………….. 36
1.2.3. Genişleme……………………………………………………………………....... 37
1.2.4. Daralma………………………………………………………………………….. 39
1.2.5. Düzleşme………………………………………………………………………… 41
1.2.6. Yuvarlaklaşma…………………………………………………………………… 42
1.2.7. Benzetme………………………………………………………………………… 43
1.2.8. Yutulma………………………………………………………………………….. 48
1.2.9. Düşme…………………………………………………………………................ 50
1.2.10. Türeme…………………………………………………………………………. 51
1.2.11. Büzülme………………………………………………………………………... 54
1.2.12. Ünlü Uzaması………………………………………………………………...... 54
1.2.13. Diftong…………………………………………………………………………. 55
1.2.14. Ötümlüleşme…………………………………………………………………… 55
1.2.15. Ötümsüzleşme…………………………………………………………….......... 68
1.2.16. Sızıcılaşma……………………………………………………………………... 70
1.2.17. Geçişme………………………………………………………………………… 78
1.2.18. Erime…………………………………………………………………………… 84
1.2.19. Göçüşme……………………………………………………………………...... 86
1.2.20. Ünsüz Kaynaşması……………………………………………………….......... 88
i
1.2.21. Ünsüz Ayrışması……………………………………………………………….. 89
1.2.22. Damaklılaşma…………………………………………………………………... 91
1.2.23. Damaklılığını Kaybetme……………………………………………………….. 91
1.2.24. Başkalaşma…………………………………………………………………….. 93
1.2.25. İkizleşme……………………………………………………………………….. 93
1.2.26. Nazalizasyon…………………………………………………………………… 94

BÖLÜM 2: ANLAM BİLGİSİ………………………………………………………….. 95
2.1. Anlam Özellikleri Kaydedilen; Fakat Çeşitli Nedenlerle Anlam Değişmeleri
İncelemeleri Dışında Kalan Fiiller…………………………………………………… 95
2.2. Ortaklaşan Fiillerin Anlam Değişmeleri Bakımından İncelenmesi……………......... 109
2.2.1. Anlam Genişlemesine Uğrayan Fiiller……………………………………........... 109
2.2.2. Anlam Daralmasına Uğrayan Fiiller…………………………………………….. 121
2.2.3. Anlam Kaymasına Uğrayan Fiiller………………………………………............ 125
2.2.4. Çok Yönlü Değişmeye Uğrayan Fiiller…………………………………............. 142
2.3. Anlam Değişimine Uğramayan Fiiller……………………………………………… 163

BÖLÜM 3: SÖZLÜK…………………………………………………………................ 164
3.1. Sözlük Hazırlanırken Uyulan Kurallar………………………………………………. 164
3.2. Dîvânü Lügâti’t Türk ve Anadolu Ağızlarının Söz Varlığında Ortaklaşan Fiillerin
Karşılaştırmalı Sözlüğü………………………………………………………............. 165

SONUÇ…………………………………………………………………………………... 384
KAYNAKLAR……………………………………………………………….................. 394
ÖZGEÇMİŞ…………………………………………………………………………….. 398

ii
KISALTMALAR
Ada.: Adana
Adı.: Adıyaman
Adı. Yö. Ağz.: Adıyaman ve Yöresi Ağızları
Af.: Afyon
Af. Mrk. Ağz.: Afyon Merkez Ağzı Dil Özellikleri
Ağ.: Ağrı
Ama.: Amasya
Ank.: Ankara
Ant.: Antalya
Art.: Artvin
Ay.: Aydın
Ba.: Balıkesir
Bil.: Bilecik
Bn.: Bingöl
Bit.: Bitlis
Bo.: Bolu
Bur.: Burdur
Burs.: Bursa
Çkl.: Çanakkale
Çan.: Çankırı
Çor.: Çorum
iii
Den.: Denizli
Diy.: Diyarbakır
DLT: Dîvânü Lügâti’t Türk Dizini
DS: Derleme Sözlüğü
Ed.: Edirne
Ed. İl. Ağz.: Edirne İli Ağızları
Elz.: Elazığ
Erz.: Erzurum
Erz. İl. Ağz.: Erzurum İli Ağızları
Ezc.: Erzincan
Ezc. Yö. Ağz.: Erzincan Yöresi ve Ağızları
Es.: Eskişehir
Gaz.: Gaziantep
Gir.: Giresun
Gm.: Gümüşhane
Gün.- Bat. And.Ağz.: Güneybatı Anadolu Ağızları
Hak.: Hakkari
Ha.: Hatay
Iğ.: Iğdır
Isp.: Isparta
İst.: İstanbul
İç.: İçel
İz.: İzmir
iv
Kar.: Kars
Kar. İl. Ağz.: Kars İli Ağızları
Kas.: Kastamonu
Kay.: Kayseri
Krk.: Kırklareli
Kır.: Kırşehir
Kır. Yö. Ağz.: Kırşehir ve Yöresi Ağızları
Koc.: Kocaeli
Kon.: Konya
Kü.: Kütahya
Kü. Yö. Ağz.: Kütahya ve yöresi Ağızları
Mal.: Malatya
Man.: Manisa
Mar.: Maraş
Md.: Mardin
Mu.: Muğla
Mu. Ağz.: Muğla Ağızları
Mş.: Muş
Nev.: Nevşehir
Ni.: Niğde
Or.: Ordu
Or. İl. Yö. Ağz.: Ordu İli ve Yöresi Ağızları
Ri.: Rize
v