Dinler Tarihi Literatürü denemesi mahiyetindedir. çünkü böyle bır çalışma olup, uzun zamana ...

49 Pages·2010·0.94 MB·Turkish

DİNLERTARİHİ Lİ'IERATÖRfi
Yrd. Doç.Dr.AU.Rafet ÖSKAN
Bu çalışmamız Dinler Tarihi Literatürü denemesi
mahiyetindedir. çünkü böyle bır çalışmatek kişininkolayca altından
kalkamayacagı ölçüde geniş kapsamlıolup, uzun zamana ihtiyaç
göstennektedir. Ancak Dinler Tarihi sahasında uzmanlaşmışolan
kişilerinoluşturacagıbir komite tarafındanyapılacakolan bir çalışma
gerçek anlamda DinlerTarihi Literatürünü ihtiva edebilir. Böylelikle
zaman tasarrufu da saglanmış olarak, okuyucuya hem daha
muhtevalı ve seviyeli, hem de daha faydalı bilgiler ulaştırılabilir.
Temennimizen kısazamanda batıdaoldugu gibi ülkemizde de bu,gibi
komisyon çalışmalarına başlanılarak bu sahadaki boşlug.un
doldurulmasıdır.
Biz bu çalışmayı. Geçmişin Dinleri ve Yaşayan Dinler olmak
üzere iki bölümde ele almayı uygun bulduk. İlk bölümde geçmişin
dinleri ile ilgili literatürler, ikinci bölümde ise yaşayandinlerle ilgili
literatürler işlenecektir.Ancak öıellikle Uk bölümde geçmişinbütün
dinleri ele alınmayıp, sadece önemli olarak gördügümüz bazı dinlere
yerverilecektir.
362
L BÖLÜM
GEÇMİŞİNDİNLERİ
A. EskiMısırDini
Antik Mısırdini hakkındayazılmışçok eservardır. Nlteldm bu
eserlerin öneml111rindenbazılan aşagıda incelenecektir.
Mısır dinini çok iyi bir şekilde tanıtanve ilmi seviyesi yüksek
olanbir eserAdolfEnnan'ın,Aegypten und Aegyptischen Leben im
Altertum (Tübingen. Verlag von J.e.B. Mohr,1923) adlı kitabıdır.
Ylrrniiki bölümden oluşan bu eserde Mısır dini ve tarihi üzerinde
oldukça genişbilgilerbulunmaktadır.
Jan Sergınan'ınIch bin Isis (Upsaıa.I968)adlıAlmancayazıhnış
kitabında,Mısır'ınönemli tam"ıve tannçalan tanıtılmaktadır.Mısır'ın
milli ilahi his'den geniş bir şekilde bahsedilmesi ve tzis-Özir1s
yazmalarınınorijinal parçalannınbir kısmınayerverilmesi hasebiyle
bu kitap ztkre deger eserlerarasındakabul edilmektedir.
Alman Dinler Tarihç1lerinden olan Prof. Dr. Helmuth von
Glasenapp'ın.Die Nichtchristllehen Religionen (Frankfurt. Fischer
Btiherle, 1957) adlı eserinde Mısır dini hakkında önemli bUgiler
vertlmektedir.
Bir diger Alman Dinler Terihçisi Friedrich He1ler'in Die
Rellgionen der Mensehhelt 4. Auflage von Kurt Goldsmmer, (
Stuttgsrt. Phllipp Reclam jun., 1982) adlı eserinin 103-ı16. sayfalan
Mısır dinine yer vennektedir. Bu yazı Prof. Dr. Günter Lanczkowski
tarafındankaleme alınmıştır.Burada eski Mısırdini hakkında faydalı
bilgilervet1lmektedir,
Prof. Dr. Günter Lanczkowski'nin Geschlchte der ReUgionen
(Hamburg.Fiseher Tasehenbuch Verlag. 1977) adıylagenel Dınler
Tarihi olarak kaleme alınmışolan bu eserinde de Mısırdini hakkında
seviyeli bilgiler bulunmaktadır.
363
The CambridgeAnclent History, Vollume D, part 1. The l!ııf1dle
East and The Aegean Rellglon. C. 1800-1330 B.C•• part D. C. 13»
1000B.c.• At The univerSityPress. Cambrldge,1973adlı 12 cOlliktarih
kitabının ilk iki cildi de dinlerden bahsetmektedir. Birinci kısımda
bazıdinlerinyanısıraMısırdinlne de yerverilmektedir.
Meşhurbilim adamıProf. Dr. Gustav Mehsching'in AIgemelne
Rellglonsgeschichte (Beldelberg, Quelle und MeyerGmbH,1949) adlı
eserinde Mısır'ıneski dini hakkındabilgilerver1lmektedtr.
Eberhard Otto'nun l)Je Rellglon derAlten Agypter (LeIden. E.J.
Brlll, 1964) adlıküçük hacimli eseri de eski Mısırlılanndini hakkında
genel·hatlany]abilgivermesi hasebIyle zikre deger kabul edilmektedir.
Ülkemizde yazılmışolan bazıDinlerTarini kitaplannda da eskJ
Mısır.dini hakkında bilgiler bulmak mümkündür. Ömer R1za
Dögr-ul'unYeryüzündeki Dınler Tarinı,3. baskı, (İstanbul.Ceylan
YayınlanMatbaası .1963) adlı eserinin 36-56. sayfalarıeski Mısır
dinine ayrılmıştır.Burada. hayvanlara ibadet. ilah ve kahinler. ilah
birligigibikonularayerver1lmektedir.
Prof. Dr. H.G. Yurdaydınve Doç. Dr. Mehmet Dag'ın Dınler
Tarlhl [Ankara, Gündüz Matbaası. 1978). adlı eserinin 59-71.
sayfalannda eski Mısırdini hakkındabilgivardır.
Doç. Dr. Ekrem Sankçıoglu'nunBaşlangıçtan, Günümüze
DinlerTarlhl(İstanbul,BayrakYayıncı1ık·MatbeacıhkKOLI. ştı., 1983)
adlı eserinde de eskJ Mısır Dini Literatürü , Kainaı tasavvurlan,
ilahlar ve üstün kuvvetler . Firavun ve Rahipler hakkında kıymetli
bilgilerveıilmektedir.
Bu dinle ilgili önemli sayılabilecekbir makale de Dr. F. Kınal
tarafından yazılmıştır. Mısır'ın Amerna Çagında Önasya
Münasebetleri, Cllt n, Sayı 1 (Ankara Üniversitesi DUTarih cotrafya
Fakültesi Dergisl,ı943l,99-106.
364
SamuelA.B. Mercer'in The Religion ofAncient Egypt (London,
Luzac. 1949) adlı eseri de iki bölümden oluşmaktadır.tıkbölümde
tannların tanıtınuna, ilahların araştırılmasınayer verirken. ikinci
bölümde ise inançların ve pratiklerin farklı düzeylerine yer
vennektedJr.
Mısır dinini İngilizce olarak ele alan eserlerden biri de Rudolf
Anthes'in Mythology of Ancient Egypt in Samuel N. Kramer, ed.
Mythologiesofthe Ancient Word (GardenCity, Doubleday, 1961)adlı
eseridir.
B. Eski Yunan ve Ronta Dlni
Batıdaözellikle EskiYunan ve Roma d1n1 hakkında pekçok eser
yazılmışoldugu muhakkaktır. Bizbunlardan önemli gördeıgümüzbir
kaçımvennekleyetinecegtz.
Batıda. klasikleri veya digerlerini okuyanlar için Herbert J.
Rose'un Yunan ve Roma Dinine Giriş'lerinin okunması batılı ilim
çevreleIinceyüksek oranda istenmektedir. Bu ~serlerdeRose. konu ve
maddelerini ileri seviyedeki ögrenciler için seçmiştir.Akıcı bIr dille
kaleme alınmışolan bu eserleri; Ancient Greek Rellgion (London,
Hutchlnson's University Llbrary. 1946) ve Ancient Roma Rellglon
(London, Hutchinson'sUniversityLlbrary, 1948) isımıeriyleJ.kj orijinal
kitap halinde yayınlanmıştır. Rose. geçmişteki tarihi gelişmenin
önemli konularında söz sahibidir ve o. sonraları eski dinin
kalınlılarıylada ilgilenmıştir.Rose. Yunan ve Roma kültür tabiatlan
arasındaki ve sonraki antik bir kültür şeklinin bIrbirlerine olan
tesirini yansıtan altı sayfalıkbır önsözle tamamı. önceki iki eserin
hacmındendaha fazla olan Rellgion in Grece and Rome (New York,
HarperBrothers,l959) başlıgıallındayenidenyayınlanmıştır.
HennanBengtson'unıntroductionto AnelentHistory(Berkeley,
Univ. ofCalifornia Press.1970) adlı eL kitabı z1k.re degerdIr. Bu kitap
365
İngilizce'ye tercüme edilmeden önce ö~renciler için bir eL kitabı
şeklinde birkaç defaAlmanca olarakbasılmıştır.
Hanedanlar. tarihler ve başlıca politik olaylar için uygun bir
kaynak. Willian Langer 'inAn Encyclopedla ofWord History, 5th. ed.
(Boston, HoughtonMlfIl.ln.I972) adlı eseridir.
Klasik çalışmalar için en geniş an'ş~_klopedi ise Georg
Wissowa'nın Paulys Real~Encyclopadle der klasslschen
AltertUDlswissenschaft. 34 volS. (stuttgllrt, J.B.Metzlerscher Alfred
Druckenmtiller, 1894-1972) eseridir.
Antik Mısırdiniyle ilgili olarak yapılanBibliyografik birçalışma
ise, J{ohn) A. Nairntin Claslcal Hand List, 3rd ed. (Oxfol'd. B.H.
BlackweU,1953) adlıeseridir.
Bunların dışında Yunan diniyle ilgili olrak yapılmış olan en
ciddi şalışmalardan birisi Martin P. Nilson'un Geschlchte der
Grlechlschen Rellglon. 2 vols. (München. C.H. Beck'sche
Verlagsbu~hhand1ung.1974) adlı eseridir. İki cHllik bu eserin ilk
bölümünde Yunan dininin temelleri incelenirken, ikinci böıümde
tarih öncesi dönem ele alınmaktadır. Üçüncü bölümde tarih öncesi
dönem incelenmektedir. Dördüncü bölümde de arkaik dönem
incelenmektedir. Son bölümde ise yüksek klasik dönem ele
alınmaktadır. İkinci cildi ise iki ana bölümden oluşmaktadır. tık
bölümde Helenistik dönem incelenmektediL Burada; Helentk dünyası.
eski Yunan şehirlerinindini ele alınırken, ikinci bölümde ise Roma
dönemi. Yunan ve Roma dünyası,Yunan kültü. inanç. senkrettzm
gibi ana konular ele alınmaktadır. SeViyeli ve kapsamlı olan bu eser
özellikle Yunan ve Roma dinler! için başvurulacaktemel bir kaynak
görünümündedir.
Roma diniyle ngili önemli bir eser de Kurt Latte tarafındanele
alınmıştır.Römische Rellglonsgeschlchte. 2. Auflage. (MÜfichen, C.B.
366
Beck'sche Verlagsbuchhandlung, 1967.) Ondört bölümlük bu eser
Roma dinin bütün yönleriyle ele almaktadır. Roma diniyle ingilenecek
olanlarınbu kitaptan çok faydalanacagımuhakkaktır.
Mitolojik tarzda kaleme alınmış olan eserlerden biri de
Alexander S. Murray'ınManuel of Mythology (New York, Tudor
Publlschlng Company,1954) adlı kitabıdır. Bu kitapta diger bazı
dinlerinyanısıraYunan ve Roma mltolojUert de ele alınmaktadır.
Bunların dışında genelolarak yazılmış olan Dinler Tarihi
eserlerinin bazılarında Y~nan ve Roma dinlerinIn de ele alındıgı
görmmektedir. Bu eserlerde bu dinler hakkında önemli bilgiler
bulundugu aşikardır. Bunlardan bazılarını şu şekilde 'Sıralamak
mümkündür; Prof. Dr. Friedrich Heıler, Die Reııglonen Der
Menschhelt adlı mezkur eserinin 283-302. sayfalarıK. Goldamer
tarafından ele alınarak Yunan dini özlü bir şekilde IncelenmIştir.
Fazla detaylı olmamakla birlikte okuyucuya faydalı olabilecegi
kanaatindeyiz. Yine bu eserin 309-326. sayfaları aynı yazar
tarafından kaleme alınmıştır. Bu dinler hakkında verilen bilgiler
tatminkardır.
Prof. Dr. GünterLaczkowsk1'nin. Geschlchte der ReUglonen adlı
kitabındada Yunan ve Roma dini hakkındabilgiler bulunmaktadır.
Fel1Cien Challaye'nin Dinler Tarihi adlı eserinin ı50-168.
sayfalarındaYunan ve Roma diniyle ilgili önemlibilgilerverilmektedir.
Yine TheCambridgeAnclent History, VoU II, part I, The Mldd1e
East and The Aegean Religion, C,lS00-1330 B.C., Third Ed.
(Cambridge, AtkThe Univ. Press,1973) adlı 12 ciltlik eserinilkclldinJn
birinci kısmındaYunan dininden detaylıbirşekildebahsedUmektedir.
Türkçe olarakyazılmışolan DinlerTarihi kitaplanndan Prof.Dr.
H.G. Yurdaydın ve M. Dag'ın Dinler Tarihi'nin 72-87. sayfalan
Yunan. 88-93. sayfalarıda Roma dinine aynlmıştır.
367
Bu konuyla ilgili makaleler de şunlardır: Zafer Taşlıogıu.
"Diyanlsos Diri vi Tragedia" i.Ü.E.F.D., No 9,Felsefe ArkJvi (VII-IX),
(Temmuz-Eylül) ; Prof,Dr. Mehmet Karasan, ''Yunan Düşüncesinde
Din llml Denemeleri" A.Ü.i.F.D. Sayı 4; Azra Erhat. ''Zeus'' Folklor,
2516/18), 8/10, 1970, s .4-8: ömer çarpar, "Anadolu'da Kybele
Tapınafı"A.O.D.T.C.F.D., CUt XXIX, Sayı 1-4, Ocak-HaZıran1971,
Temmuz-Agustos,l978, S. 191,210 ;Ömerçarpar'ın''RomaTarihinde
Manga Mater (Kybele) Tapınımı" adlı makalesi de yine bir önceki
dergInin aynısayısının167-190. sayfalan arasındayeralmaktadır.
C. Eski Arabistan Dini
Diger bölgelerde oldugu gıbi eski Arap Yarınıadasındada çeşitli
dinler yaşamave yayılma imkanı bulmuştur. Ancak eski Arabistan
dini denince ilk önce akla gelen putperestliktir. Çünkii bu bölgede
putperesl1ik diger yerlere göre kendini daha fazla hfsselUrnıJ.ştir.
Aynca İslarrı'ınbu bölgede dog;muşolmasıda buradaki putperestligin
boyutlannıgôstermesi açısındanöı:ıemarzetmektedlr.
Bu bakımdaneski Arabistan'ındini durumunu b17.e tanıtan en
önemli kaynak hiç şüphesiz Kur'an-ı Kerim'dir. Kur'an'da bunlar
hakkındagenişbilgilerverilrnektediri.
Arap dilli durumu hakındaki Kur'an'dan sonraki en önemli
kaynaktse Hadislerdir. Hz. Peygamber, had1slertnde sıkçamüştiklertn
dinlerinin sapıklıgınıifade etmekledir2.
1 Bkz. Rakara, 21, 165, 173, 199: A'raf, 26-28, 31-32, 184-185, 195: Yunus, 18:
2ümer, 3,38,45; En'am, lD2; Al-ilmran ı51: Maide, 103; En-Nisa, ı17; en-Nahl, 48.
56; Fussilet, 9: Castye, 24; Yasin, 78-79: Kaf, 15.
2 Du konuyla ilgili olan bazı hadisler için bkz. 5ahih-i Buhar! Muhtasan. H, 297
298; rv, 243-244; \11.107. 110-113,123-124,537-538,Xl. 191, 404: ıbn Keslr, el
Bidaye, II, 191.
368
Görüldügü üzere Eski Araplarınhakim dini olan putperestlik
hakındaİslam'ıntemel kaynaklan olan Kur'an ve Hadtsler bize bilgi
vennektedir. Bu bölgenin eski dinini ilk olarak bu iki kaynakta
bulmaktayız.
Bundan sonra İbnü'l-Kelbi,Kltabü'l-Esnam, n,r. Ahmed Zeki
Paşa.R.K.Rosenoorger'lnAlnı.çev. den Türrçeyeçev.BeymDüşüngen
(Ankara, A.'Ö.İ.F.Yayınlan,1969) isiml1 kitabındaArap putperestIlgini
detaylı olarak ele almaktadır.Bu kitapta önemli olan bütün putlar
teker teker tanıtılmaktadır.Herbir putun hangi kabileye ait oldugu,
kült yerinin nerede bulundugu, puta nasıl kurban sunuldugu ve
tazim edildıgihakkındaaydınlatıcıbilgiler vermektedir. Bu bakımdan
bu, eski Arabıstan dini hakkında en detaylı bllgi veren eserlerin
başındagelmektedir.
Bundan sonra siret tarzında kaleme alınmış eserler de eski
Arabistan'ın dini durumu hakkında geniş bilgilir vermektedir.
Bunların başında İbn Hişam'ın. es-Slretü'n-Nebevlye, 1·11, nşr.
Mustafa es-Saka/İbrahimel-Ebyaıi/A.HafızŞeUbi(Mısır, 1375/1955)
tre. Hasan Ege, I-IV, (İstanbul, Kahraman yayınlan, 1985) adlıkitabı
gelmektedir. Burada, konular Hz. Adem'den başlayarak Hz.
Peygambere kadar gelmektedir. Bu silsile içerisinde İslam öncesi dini
olması hasebiyle eski Arabistan inancı hakkında geniş bilgi
vertlrnektedir.
Bundan sonra et-Taberi'nin Tarlhü'l-Ümem ve'l-Mülük, I-XIII
(Beyrnt, DArü'l-F1lu, 1987) isimli kitabıdaArap dini hakkındaönemli
bilgilervermektedir.
eş-ŞehIislani'nin,el-Milel ve'n-Nlhal, ı-u, nşr. M. seyyid Kllani
(Beyrut, Daru Sa'b, 1406/1986) adlı iserinin ikinci cildinde az
olmakla birlikte çok önemli ve seviyeH bilgiler bulunmaktadır.
Özellikle Arap putları hakkında akılcı ve mantıklı yorumlar
yapılmaktadır.Bazılannakslne, Isafve Nalle adlı arap putlanmnzina
369
sonucu taş kesilmiş insanlar olmak yenine, Hübel gibi Kuzey
Arabistandan gelmişolabilecegi Ihtimali üzerinde dunnaktadır.
el-Ezraki'nin, Kabe ve Mekke Tarihi, çev Y. Vehbi Yavuz
(İstanbul,Fey1zYayınlan. 1974) adlıeseri iseyine bu konudaki önemli
kaynaklardandır.Burada eski Arap dini ve putlan hakkında detaylı
bilgilerverilmektedir.
Ebü'l-Hasen Ali b. Hüseyin Ali el-Mes'üdi'nln. Murticü'z-Zeheb
ve Maidini'l~evher,nşr.M. MuhyiddinAbdulhamid. I-IV(Beynıt, el
Mektebetü'I-Asrlyye.1407/1976) lsimU kitabının iklnci cildinde eski
Araplarıninanç ve ibadetleri hususunda bilgiler bulunmaktadır.
J. Wellhausen'in, Reste Arablschen Heidentums (Berlin, 2.
AuDage. Verlag von Walter de Gruyter Co., 1927) adlı eseri ise bu
konudaki önemli kaynaklardan biridir. Burada eski Araplann
putperestlikleri, dini inanç ve ibadetlert, puUann kabileIere göre
dag;ılımı, Mekke'nin Arap putperestliginin merkezinde oluşu,
panayırlann önemi. put1ann tesir gücü vs. gibi pek çok konu
hakkında önemli bilgiler bulunmaktadır.Ancak putperestlikle lIgili
olrak verdigi Kur'an ayetlerinin numaralarında yanlışlıklar
bulunmaktadır. Zikri geçen ayetlerin bır kısmınınkonuyla hiÇ ilgisi
bulunmamaktadır.Fakat buna ragmen yazann konuya akılcıaçıdan
yaklaşıyorolması,kitabındegerini artırmaktadır.
LudolfKrehl'in. Religlon der Vorlslamischen Araber [Lelpzig.
Serlgsche Buchhandlung, 1863) isimli kitabıda bu mevzudaki önemli
kaynaklardandır.Bu kitapta da arap inancı ve putları detaylı bir
şektldeişlemnektedir.
Maria Höfner'in, Die Vorlslamlschen Religlonen Arablens
(Stuttfart, W. Kohlhammer Verlag, 1970) adlı kitabının 233-402.
sayfalannda eskiArap inançlarıilmi açıdandeg;erlendiri1mektedir.
Eski Arap diniyle ilglli olarak yazılan eserlerin sayısı çoktur.
Ancak biz burada sadece önemli olarak gördüklerimizden bazılarını
370
tanıtmakla yetiniyoruz. Sadece burada zikretmlş oldugumuz az
sayıdaki eserin bile bu konudaki araştırmacılarabüyük ölçüde
rehberlik edecegi kanaatindeylz.
D. Eski İran Dinleri
Burada, İran'dadogmuş,yayılmışve tarihe malolduktan sonra
da dünya sahnesinden silinmişolan dinler ele alınacaktır.
ı) Mecüsillk
Mecusiligin kurucusu Zarath-Ustra (Zerdüşt)'dır. Bu dinin
kutsal kitabı ise "Avestalıdır. Bu dille Pars ülkesine atfen "Parsizim"
de denilmektedir ki, bunlar İslam'dan12 asır önce kurulmuşolanbu
dinin İslam'dan sonra da küçük kalıntılarını yaşatmaya
çalışanlardançogunlugu oluşturmaktadır3.
Zerdüştlük(Mecusilik) hakkındayazılmış olan eserlenden Karl
F. Geldner'in. Die ZOroastrlsche RellgIon (DASAVESTA) •(Tübingen,
VerlagJ.e.B. Mohr. 1926) adlıkitabızerdüştlügüen aynntılıdetayına
kadar dile getirmektedir. Burada; AlıuraMazda. zerdüşt'ünmisyonu,
Ahuna-Valrya ve Ahura-mazda, Ameşa Spenta. Hürmüz. Ehrimen
arasındakikavga. iyi ruhlarvs. hakkında bilgilerverilmektedir.
H. S. Nyberg'in. Die ReUgion des Alten Iran, deutsch. H.H.
Schaeder. (Lelpzig,J.e.Hinsichs Verlag,1938) 506 sayfadan oluşan
geniş hacimli sekiz bölümlük bu eserinde Zerdüştlük hakkında
doyurucu, tatminkar bilgiler verilmektedir. 2.4.5.ve 6. bölümlerde
zerdüştlüktenbahsedilmektedir. Burada. genellikle Zerdüşt'üntarihi
durumu, Gatha cemaatl,Zerdüşt'üniŞi, teoloji ve eskatoloJi gibi
konular ele alınmaktadır. Bu eser gerek konulannınilmi seViyesi ve
gerekse dilinin akıcılıg!açısındanönemlibir eserdir.
3 Gcniş bilgi ıçın bkz. Sankçıoğlu, Ekrem. OaşlangıçtanGünümüzc DınlerTarihi,
105-106,Tümer, Günay-Küçük, Abdurrahman, DinlerTarihi, 76-77.