Dini Cemaatler, Demokrasi ve Eğitim: Amish Cemaati Örneği Dini

14 Pages·2005·0.2 MB·Turkish

170 . Atilla Yayla
DDDiiinnniii CCCeeemmmaaaaaatttllleeerrr,,, DDDeeemmmoookkkrrraaasssiii vvveee EEEğğğiiitttiiimmm:::
AAmmiisshh CCeemmaaaattii ÖÖrrnneeğğii*
Atilla Yayla
Giriş
Enformasyon çağında yaşıyor olmamıza rağmen Türkiye’de insanların di-
ğer ülkelerdeki sosyal, siyasal ve ekonomik hayatı yeterince yakından takip et-
tiğini ve kendi hayatlarıyla oralarda yaşayan insanların hayatları arasında ortak
problemlere sahip olmak gibi bir benzerliğin bulunduğunu yeterince kavradığı-
nı söyleyemeyiz. Sadece hayatının akışı rutinleşmiş işiyle ailesi tarafından doldu-
rulan iddiasız, mütevazı insanların değil, sözümona meslekleri dünyayla irtibat
halinde olmayı gerektiren gazeteci ve akademisyenlerin çoğunluğunun da aynı
durumda olduğunu gösteren örneklerle neredeyse her gün karşılaşmaktayız.
Söz konusu örneklerden biri Amerikan anayasa mahkemesinin internete
konulan cinsellikle ilgili görsel malzemeye sınırlama getirilip getirilemeyeceği-
ne ilişkin kararının ülkemize yansıyış biçiminde ortaya çıktı. Takip edenlerin
gayet iyi bildikleri üzere konu özellikle çocukların cinsel malzeme olarak kul-
lanıldığı pornografi k malzemenin internet aracılığıyla dağıtım ve satışının aile
ortamlarında doğurduğu sıkıntılarla gündeme geldi. Bu tür malzemelerin in-
ternette bulundurulmasına karşı açılan kampanya “edep yasası” (decency law),
olarak adlandırılan bir yasal düzenlemenin ortaya çıkmasına yol açtı. Ancak bu
gelişme problemi çözmeye yetmedi, aksine tartışmalar arttı ve sonunda ihtilaf
Pennsylvania eyaletindeki bir bölge mahkemesinden Anayasa mahkemesine
taşındı. Anayasa mahkemesinde görülen davanın esas tarafl arı Birleşik Dev-
letler Baş Savcısı ve Amerikan Sivil Özgürlükler Birliğiydi.
Bu arada Amerikan toplumu bu konuda iki farklı görüş etrafında toplan-
mıştı. Birinci görüşün ilk versiyonuna göre, sadece çocukları kullanan pornog-
* Atilla Yayla “Dini Cemaatler, Demokrasi ve Eğitim: Amish Cemaati Örneği”, Liberal Düşün-
ce, Yaz 1997, sayı: 7, ss. 9-18
TTTüüürrrkkkiiiyyyeee’’’dddeee DDDiiinnn vvveee VVViiicccdddaaannn ÖÖÖzzzgggüüürrrlllüüüğğğüüü . 171
rafi k ticari malzemenin değil her çeşit pornografi k malzemenin çocuklar tara-
fından görülmesinin önüne geçilmesi şarttı ve bundan dolayı internetteki ifa-
de özgürlüğünün çocukların istismarına dayanan bu tür şeylere alet edilmesinin
önüne geçilmesi gerekliydi. İkinci versiyon ise, sadece çocuklar tarafından de-
ğil, fakat kim tarafından görülürse görülsün, pornografi nin her türünün biza-
tihi kötü olduğunu, bu yüzden, özellikle anonim bilgi kaynaklarının, dolayısıyla
internetin pornografık malzemenin birikim ve dağıtım kaynağı olmasının önü-
ne geçilmesini talep etmekteydi. Internete sınırlama getirilmesine karşı çıkan-
lar, çocukların pornografi k faaliyetlere alet edilmesini ahlaken kınamakla bera-
ber, bu sorunun çözümünün bir idari veya yargısal karardan değil teknik dü-
zenlemelerden geçtiğine inanmaktaydı. Buna göre aileler çocuklarının bu türlü
zararlı şeylerle muhatap olmasını önlemek için evlerdeki kişisel bilgisayarların
kullanımını sınırlayabilirler veya bilgisayar programları üreten şirketler bu ama-
ca hizmet edecek gelişmelere önayak olabilirlerdi. İnternete pornografi nin ço-
cukları etkilemesini önlemek amacıyla sınırlama getirilmesine karşı çıkanlar şu
muhakeme tarzına dayanmaktaydı: Bir defa, böyle bir konuda siyasi yönetime
herkesi bağlayıcı bir karar alma yetkisi vermek, hele hele A.B.D. gibi daha ba-
şından itibaren özgürlük felsefesini bayrak yapmış bir ülkenin genel özgürlük
ortamıyla bağdaşmazdı. Yargının bile bu konuda söz sahibi olup olamayacağı
tartışmalıydı. İkinci olarak, sınırlama talepleri çok haklı gerekçelere dayanmak-
la beraber, bir defa bunun yolu açılınca noktanın nerede konulacağı hiç belli ol-
mazdı. Bu yüzden, genel yasaklayıcı düzenlemelerden kaçınmak gerekliydi.
Nitekim, Anayasa mahkemesinin karar almasına yakın günlerde pornogra-
fi k malzemenin çocuklara ulaşmasını teknik düzenlemelerle önlemenin müm-
kün olduğuna dair inandırıcı ve etkileyici açıklamalar ortaya çıktı. Bütün verileri
birarada değerlendiren mahkeme siyasi yönetimin internette pornografi yi sınır-
lamaya yönelik yasal düzenleme yapamayacağı hükmüne vardı. Mahkeme, ka-
rarında, “Anayasa geleneğimizin bir sonucu olarak, aksini gösteren bir delil bu-
lunmadığı sürece, ifade özgürlüğünün siyasi yönetimce düzenlemeye tabi tutul-
ması, fi kirlerin serbestçe değiş tokuşunu teşvik etmekten çok engelleyecektir.
Demokratik bir toplumda ifade özgürlüğünü teşvik etmenin faydası sansürden
elde edilecek teorik fakat kanıtlanmamış faydayı aşar” demekteydi.1 Peki, arka-
sında derin felsefi ve ahlaki tartışmalar taşıyan bu karar Türkiye’nin güzide ba-
sınına nasıl yansıdı dersiniz? “İnternette pornoya evet!” başlığıyla.
1 Amerikan Anayasa Mahkemesinin kararının tam metnini internette şu adreste bulabilirsiniz:
http:/supct.law.cornell.edu/supct/html/96-511.ZO.html:13.
172 . Atilla Yayla
Yukarıda sözü edilen örneğin çok iyi gösterdiği gibi Türkiye dış dünyayı
yeterince tanımamaktadır. Dış dünyaya yönelik ilgilerimiz, büyük ölçüde, dış
politikamızı ilgilendiren veya sansasyonel mahiyetteki olayların izlenmesiyle
sınırlı kalmaktadır. Diğer ülkelerin toplumsal yaşayışları ve bu çerçevede özel-
likle demokratik ülkelerin sivil toplum gelenekleri, gerek tarihi gerekse güncel
boyutlarıyla ihmal edilmektedir. İngiliz, Amerikalı, Alman yazarlar tarafından
hazırlanmış, Türkiye’nin toplumsal hayatını analiz eden pek çok eser olması-
na karşılık bu yazarların içinden çıktığı toplumları inceleyen ve ülkemiz yazar-
ları tarafından hazırlanan çalışmalar ya hiç yoktur veya çok azdır. O kadar ki,
modern Türkiye’nin bu bakımdan Osmanlı Devletinden bile geri olduğu iddia
edilebilir. Bu durum, dünya gitgide küçülürken bizim de gitgide içe kapanma-
mıza, dünyadan kopuk gündemlerin esiri olmamıza, karşılaştığımız toplum-
sal problemlerin sadece bize mahsus olduğunu sanmamıza ve dolayısıyla baş-
ka toplumların tecrübelerinden bu problemlerin çözümü doğrultusunda ders-
ler alamamamıza sebep olmaktadır.
Bu küçük yazının amacı, Amerika Birleşik Devletleri’ndeki Amish dini ce-
maatinin eğitim problemi açısından demokratik siyasi sistem içindeki yerini
ele almak, cemaatle geniş toplum arasındaki çatışma, gerginlik ve uzlaşmaz-
lıkları, kısaca, temel bazı noktalara işaret etmek suretiyle bir ölçüde aydınlat-
maya çalışmaktır.
Amish Cemaati’nin Kısa Tarihçesi ve Temel İnançları
İçinde bulunduğumuz dönemde bütün dünyada dini inanç ve akımlarda
farkedilmemesi imkansız derecede geniş ve yaygın bir canlanma olduğu sık sık
ifade edilmektedir. Bazı yazarların deyişiyle, üçüncü binyılın iyice yaklaştığı şu
yıllarda insanlar dinleri adeta yeniden keşfetmektedir. Dinler gitgide daha çok
insan tarafından birçok beşeri problemin çözümünün başlıca ve yeri başka bir
sosyal müessese tarafından doldurulamayacak yolu olarak kabul edilmektedir.
Önemli bir sistematik teoloji uzmanı olan Wolfhart Pannenberg, son yirmi
otuz yıldır sekülarizasyonun veya onunla hemen hemen aynı anlama gelen iler-
lemeci modernizmin çok ciddi problemlerle yüzyüze geldiğini söylemektedir.
Pannenberg’e göre dünyanın her tarafında birçok insan geleneksel kaynaklara
dönüşün gerekliliğinden sözetmektedir. Bunun başlıca sebebi sekülarizasyon
sürecinin adeta kaçınılmaz olarak insanların dünyasında bir anlam boşluğu ya-
ratmasıdır. Bunun boyutları öylesine genişlemiştir ki, rasyonalizmi bayrak ya-
pan sekülerizasyon artık bir çeşit irrasyonaliteye dönüşmekte ve dini canlan-
mayı teşvik eden en önemli faktör olmaktadır (Pannenberg, 1996:30-1). Din-
TTTüüürrrkkkiiiyyyeee’’’dddeee DDDiiinnn vvveee VVViiicccdddaaannn ÖÖÖzzzgggüüürrrlllüüüğğğüüü . 173
lerin kapladığı toplumsal alanın genişlemesi ve insanların dine atfettiği önemin
artmasının işaretleri, dini ibadetlere devam eden insan sayısının artmasına ve
dini pratikleri izleyen kitlelerin nüfus kompozisyonunun değişmesine ilaveten,
dini referanslara dayanan sosyal, ekonomik ve siyasi oluşumların hem mikta-
rının hem ağırlıklarının artmasında da görülmektedir (Esposito, 1995: 10). Bir
örnek vermek gerekirse, mesela, ABD’de yaygın kilise örgütlenmesinin yanın-
da, Christian Coalition adlı dindar fakat kilise dışı bir oluşum milyonlarca üye-
yi bünyesinde barındırmakta, televizyonu, dergi ve gazeteleri ile hem büyük
bir ekonomik güç oluşturmakta, hem de Cumhuriyetci Parti aracılığıyla politi-
kayı etkilemeye çalışmaktadır.2
Bütün dünyayı saran dini canlanmanın İslam ülkelerini Hristiyan ülkelere
nazaran çok daha fazla tesiri altına aldığı herkesin bildiği bir gerçektir. Bunun
da, başka bir yazıda izah edilmesi gereken, anlaşılabilir ve açıklanabilir sebep-
leri vardır. Kestirmeden ifade etmek gerekirse, bugünün dünyasında hiçbir İs-
lam ülkesinde yönetici ve aydın elitlerin İslamı yok farzederek hareket etme-
si mümkün görünmemektedir. Hemen hemen bütün İslam ülkelerinde, siyasi
yönetimler, dine, negatif de olsa bir atıf yapmaktadır. Çoğu İslam ülkesinin li-
derleri meşruluk kaynakları arasına İslam’ı da bir şekilde yerleştirmeyi, kısmen
inançları sebebiyle, fakat daha ziyade o’na kesin cephe almaya nazaran daha
pratik ve yararlı olduğu düşüncesiyle tercih etmektedir.
Bu yazıda üzerinde duracağımız Amish cemaatine duyulan ilginin de son
zamanlarda çok artmış olmasına rağmen, cemaatin, sözünü ettiğimiz, son yıl-
lardaki dini yenilenmenin bir ürünü olmadığını, tarihinin hayli gerilere gittiğini
hemen vurgulamalıyız. Amishlerin tarihi 16. yüzyılın hemen başlarındaki Mar-
tin Luther’in başını çektiği Avrupa Katolik Kilisesinin inanç ve uygulamaları-
na isyan hareketine kadar uzanmaktadır. Bilindiği gibi, Luther’in isyanı Hristi-
yanlık içinde Protestan reform hareketinin doğmasına yol açtı ve bir süre son-
ra Protestanlık Hristiyanlığın kalıcı bir dalı haline geldi. İşte Amish cemaati bu
reformasyon sürecinde doğdu.
Reformasyon hareketi sürerken, İsviçre’nin Zürih şehrinde Protestan ra-
hip Ulrich Zwingli’nin bazı öğrencileri Protestan reformasyon hareketinin ya-
vaşlığından rahatsızlık duyarak, hem rahiplerini hem şehir konseyini bebek
vaftizi ve dini kitle ayinleri dolayısıyla eleştirmeye başladılar. Şehir konseyiyle
bir süre devam eden tartışmalardan sonra bu muhalif grubun üyeleri 21 Ocak
1525’te gizli bir toplantıyla birbirlerinin vaftizini çözdüler. Daha sonra “vaf-
2 Batı ülkelerinde din-siyaset ilişkileri konusunda etrafl ı bilgi için bkz. M. Emin Köktaş, Din ve
Siyaset: Siyasal Davranış ve Dindarlık, Ankara: Vadi Yayınları, 1997.
174 . Atilla Yayla
tiz çözücüler” olarak da adlandırılan bu grup doğum sürecine giren Amish ce-
maatinin öncüsüydü.
Bu şekilde ortaya çıkmaya başlayan yeni grubun temel görüşlerinden biri,
vaftizin Hristiyan ailelerde doğan bütün bebeklere değil, yalnızca Hazre-
ti İsa’nın öğretilerine sıkı bir şekilde uymayı isteyen yetişkinlere uygulanması
gerektiğiydi. Çok dikkat çeken bu eylem bir süre sonra grubun sembolü hali-
ne geldi ve grup Anabaptistler olarak adlandırılmaya başladı. Bununla beraber
Anabaptistlerle Hristiyanlığın ana kütlesi arasında daha derinlerde yatan ihti-
laf konusu dini yorum yetkisinin kimde olduğuydu. Sivil otoriteler Hristiyan-
lığı soyut ve pratik yanlarıyla yorumlama yetkisine sahip olabilir miydi, yok-
sa İncil Hristiyan dininin nihai otoritesi miydi? Anabaptistlere göre kutsal me-
tin tartışmasız nihai otoriteydi. İncil’de yazılanlar, ona inananlar tarafından,
hayatları bahasına da olsa izlenmeliydi. Oysa, Hristiyan dünyasında ağır ba-
san yaklaşım, müminlerin dini hayatlarında, İncil’i anlamak için gerekli bilgi ile
donanmış, bir anlamda bu alanda uzmanlık kazanmış bir din adamları sınıfı-
nı (clergy) izlemesi gerektiğiydi. Her ne kadar Luther’in temel sloganı “herkes
kendi kendisinin Papasıdır” idiyse de, Protestan hareketi de aslında bu bakım-
dan zaman içinde aşağı yukarı Katoliklerle aynı noktaya gelmişti.
Gerek Katolik gerekse Protestan otoriteler böyle “radikal” bir grubun do-
ğuşundan pek hoşnut değildi. Anabaptistlerin bazıları ilk yeniden vaftiz töre-
ninden yalnızca beş ay sonra bir anabaptist isyan gerekçesiyle öldürüldü. Ar-
tık Anabaptistler için uzun ve çileli bir süreç başlamıştı. Canlarını kurtarmak
için sık sık göçetmek, dini merasimlerini geceleri kuytu köşelerde, mağaralarda
yapmak zorunda kalıyorlardı. Buna rağmen, Anabaptizm önce Kuzey Alman-
ya’ya daha sonra Hollanda’ya doğru yayıldı. Sonraki ikiyüzyıl boyunca siyasi ve
dini otoritelerce binlerce Anabaptist öldürüldü, öldürtüldü. Öldürülmeyen-
ler ağır işkencelere maruz bırakıldı. Evleri, toprakları, hayvanları gaspedildi.
Bu muamelelere maruz kaldıkça Anabaptistler kendilerine yeni vatanlar aradı-
lar. Bu devirdeki işkence, zulüm ve yağma Anabaptistlerin bilinçaltına yüzyıl-
lar sonra bile hatırlarında kalacak şekilde yerleşti. Amishlerin yazılı metinlerin-
den olan bin sayfayı aşkın Martyrs Mirror (Şehitler Abidesi) ve ilahi kitabı Aus-
bbbuuunnnddd’’ddaa mmaarruuzz kkaallıınnaann zzuullüümmllee iillggiillii bbiillggiilleerr vvee hhiikkaayyeelleerr bbuulluunnaabbiilliirr..
Avrupa’nın bitmez tükenmez siyasi ve dini savaşları, sosyal ve siyasal ka-
rışıklıkları üzerine bir de dini ve siyasi otoritelerin baskı ve zulümleri eklenin-
ce, Amishler’in parçası olduğu Anabaptist Mennonite’lar Avrupadaki yerle-
ri Palatinate ve Alsace’ı terketmeye, yeni dünyaya göç etmeye başladılar. İlk
Mennonite kafi lesi 1683’te Amerika’ya vardı ve Philadelphia yakınlarında bir
TTTüüürrrkkkiiiyyyeee’’’dddeee DDDiiinnn vvveee VVViiicccdddaaannn ÖÖÖzzzgggüüürrrlllüüüğğğüüü . 175
yerleşim birimi kurdu. 1710’da Mennonite göçmenler Pennsylvania eyaletin-
de bugün Lancaster şehrinin kurulu olduğu bölgede geniş topraklar satın al-
dılar ve bölgeye yerleştiler. 1717 ve 1732 arasında bunlara İsviçre’den gelen
çok sayıda Mennonite katıldı. 17. yüzyılın sonlarındaki ilk göçün hemen ön-
cesinde Amishlerin Mennonite’lardan ayrışması başlamıştı. İlk göç kafi lesinde
bazı Amishlerin de Mennonitelara katıldığı tahmin edilmekle beraber bu ko-
nuda elde kesin bir bilgi yoktur. Bununla beraber Amishlerin çoğunun Ame-
rika’ya 1727 ve 1770 arasında geldiği bilinmektedir. Çok sayıda Amish men-
subunu taşıyan CCChhhaaarrrmmmiiinnnggg NNNaaannncccyyy aaddllıı ggeemmii 11773377’’ddee 8833 ggüünnllüükk bbiirr sseeyyiirrllee AAttllaass
Okyanusu’nu aşarak Phıladelphia’ya vardı. Bu gemiyle gelerek Yeni Dünya’ya
büyük umutlar içinde ayak basan Amishler, Mennonitelardan 27 yıl sonra yine
Pennsylvania’nın bugünkü Lancaster şehri yakınlarında ilk iki kolonilerini kur-
dular (Hostetler, 1993).
Amishlerin Mennonitelardan kopması Amerika’ya göçün hemen öncesin-
de başlamıştı. Aynen Mennoniteların isminin rahip John Mennon’dan gelmesi
gibi, onların ismi de Alsace’daki genç Anabaptist rahip Jacobb Ammann’dan
gelmektedir. Ammann 1690’larda cemaati içinde bazı yeni uygulamalara başla-
dı. Komünyon töreninin İsviçreli Anabaptistlerin yaptığı gibi yılda bir defa de-
ğil iki defa yapılmasını ve bu törenlerde ayak yıkamanın3 dini bir ritüel olarak
uygulanmasını istedi. Fakat, İsviçre’li Anabaptistlerle Alsace’lı Anabaptistler
arasındaki asıl farklılık, cemaatten çıkarılmış kimselere nasıl muamele edileceği
noktasında ortaya çıkmaktaydı. Ammann cemaatten çıkartılmış kimselerin ko-
münyon töreninden dışlanmasıyla yetinmeyip, aynı zamanda sosyal hayattan
da dışlanmasını istemekteydi. Buna karşılık İsviçreli Anabaptistler cemaatten
ayrılmış eski üyelere karşı daha yumuşak bir tavır takınmakta, bu kimseleri sa-
dece komünyonlardan dışlamaktaydı. Kültürel ve bölgesel farklılıklara ilaveten
bu konudaki farklı yorumlar ve gerginlikler İsviçreli ve Alsace’li Anabaptistle-
rin 1693’te birbirlerinden kopmalarına sebep oldu (Kraybill,1989: s.6).
Böylece Amish cemaati doğdu. Amishler Anabaptistlerin temel görüşle-
rine sıkı sıkıya bağlıydı. Bu inançların başlıcaları, Hazreti İsa’nın öğretilerine
mutlak bağlılık, kilisenin mukaveleye dayalı bir cemiyet olarak kabulü, çocuk-
ların değil reşit olmuş, yani bilinçli inanç seçimi yapabilecek kimselerin vaftiz
edilmesi, dünyanın kötülüğü teşvik edici ortamından inanç sahiplerinin kendi
kendilerini sosyal olarak tecrit etmelerinin gerekliliğine inanç, hatalı üyelerin
cemaatin dışına atılması, şiddetin reddedilmesi, yemin içmenin reddedilmesiy-
3 Ayak yıkama (foot washing) Hazreti İsa’ya atıfl a Hristiyanlığa yerleşen ve inanan insanların al-
çak gönüllülüğünü sembolize eden bir eylemdir.
176 . Atilla Yayla
di. Rahip Ammann bu temel inanışlara bir kısmı cemaat mensuplarının dış gö-
rünümüyle diğerleri cemaatin yapılanmasıyla ilgili yeni unsurlar ekledi. “Shun-
ning” veya “excommunication” denilen hatalı üyeleri cemaatten tecrit etme uy-
gulamasını ailevi ve cemaatsal problemlerin çözümünün baş aracı haline getir-
di. Sakalların düzeltilmesine, gösterişli, masrafl ı, modaya uygun kıyafet tarzları-
nın benimsenmesine karşı çıktı. Cemaat içinde sıkı bir disiplin tesis etti.
Bugün Amishler, çoğu ABD’nin Doğu yakasında, Pennsylvania ve Ohio
eyaletlerinde yaşayan, yaklaşık 200 bin kişiden oluşan bir cemaattir. Bu cema-
at dini öğretilerine katı bağlılıktan ziyade üyelerinin kılık kıyafeti ve yaşayış bi-
çimiyle dikkat çekmekte, hatta yerli ve yabancı turistlerin ilgi odağı olmaktadır.
Amishler sadece siyah ve beyaz renkli kumaşlardan yapılan kıyafetler giymek-
tedir. Aşırı derecede gösterişli olduğu gerekçesiyle elbiselerinde düğme kullan-
mamaktadır. Erkekler genellikle düzeltilmemiş bir sakala sahiptir, fakat bıyık-
larını düzenli olarak kazımaktadır. İlerleyen zamana ve büyük teknolojik geliş-
melere rağmen hayat tarzlarında pek az değişiklik olmuştur. Amishler genel-
likle çiftçilikle iştigal etmekte, özellikle tarım işlerinin çok azaldığı kış ayların-
da hem kendilerini meşgul etmek hem gelir elde etmek üzere oymacılık, ma-
rangozluk gibi el becerisi gerektiren alanlarda ustalaşmaktadır. Amishler uzun
süre elektrik, telefon, araba gibi modern teknoloji ürünlerini kullanmayı red-
detmişlerdir. Traktör de reddedilen araçlar arasındadır. Tarlaların sürülmesin-
de ve hasat işlerinde hayvan ve insan gücü, ulaşımda ise “buggy” denilen atlı
faytonları kullanırlar. Mamafi h, Amishlerin modern teknoloji ürünlerine karşı
tavırlarında izah edilmesi zor çelişkilere rastlamak mümkündür; hesap maki-
nalarını kullanırken bilgisayardan uzak durmalarında olduğu gibi.4
Değişen hayat şartlarının, benzeri her cemaat gibi Amishler üzerinde de
çeşitli etkileri olmaktadır. Özellikle genç nesillerden Amish hayat tarzının sı-
kıntılarına katlanamayan veya diğer hayat tarzlarınca cezbedilen kimseler ce-
maat hayatının sınırlarını zaman zaman aşmaktadır. Bu durumdakileri bekle-
yen tehlike cemaat tarafından kınanmak ve en yakınları dahil bütün cemaat ta-
rafından tecrit edilmektir. Bu, bütün sosyalleşme sürecini o çevrede yaşamış
4Amishlerin modern teknoloji ürünleri karşısındaki tavırları hakkında daha iyi bir fi kir edinmek
açısından telefon ve elektrikli aletlerin kullanımıyla ilgili şu liste ilginçtir:Yasak olan şeyler: Ev-
lerde telefon, 110 volt elektrik, 110 volt elektrikle işleyen aletler, radyolar, bilgisayarlar, video-
lar, elektrik lambaları, televizyonlar; Yasak olup olmadığı tam belli olmayanlar: Dükkanlarda telefon,
elektrikli daktilolar, fotokopi makinaları; Yasak olmayanlar: Cemaat telefonları, fenerler, 12 volt
piller, 12 volt motorlar, elektrik kaynakları, elektrik jeneratörleri, 12 volt okuma ışıkları, elektrik-
li kasalar, elektrikli çitler, işitme cihazları, hesap makinaları, dijital tartılar, inek eğitiminde kulla-
nılan elektrikli araçlar (Kraybill, 163).
TTTüüürrrkkkiiiyyyeee’’’dddeee DDDiiinnn vvveee VVViiicccdddaaannn ÖÖÖzzzgggüüürrrlllüüüğğğüüü . 177
bir insana hayatı zehir edebilecek, dayanılması çok zor bir müeyyidedir. Ve za-
man zaman, anne baba ile çocuklar arasındaki bağların kesilmesi gibi çok tra-
jik durumlar ortaya çıkartabilmektedir. Cemaat hayatının korunmasında sıkı
bir disiplinin her zaman arzulanan sonucu vermeyebileceğinin, bazen esnek-
lik göstermenin bu açıdan şart veya daha yararlı olabileceğinin iyi bir deli-
li Amishlerin kendi aralarında Eski Düzen Amishler ve Yeni Düzen Amish-
ler olarak ikiye bölünmeleridir. Bu bölünmede, diğer bazı faktörlerin yanın-
da, cemaatten tecrit uygulamasının yarattığı hissi altüst oluşlar da rol oynamış-
tır.Yeni Düzen Amishler teknolojinin ürünlerinin kullanılmasına daha olumlu
bakmaktadır. İster eski ister yeni düzen olsun, Amish cemaati içinde yaşaya-
mayacağına inanan kimseler ise, cemaat aidiyetlerini değiştirmektedir. Böylele-
rinin genellikle Amishlere hem coğrafi bakımdan hem inanç olarak yakın olan
Menonite kilisesine katıldığı görülmektedir.
Amishler, Toplumsal Hayat ve Demokrasi
Amishler, Amerikan sosyal ve siyasal literatüründe çeşitli yönleriyle ele alı-
nıp değerlendirilmektedir. Bu cemaate atfedilen ilk meziyet dini özgürlüklerini
korumada sergiledikleri inanılmaz azim, kararlılık ve dayanıklılıktır. Kısaca ifa-
de edersek, Amishler din özgürlüğünün yaşayan abidelerinden biri sayılmakta-
dır. Üç asırdır her türlü toplumsal ve siyasal baskıya karşı Hristiyanlığı anladık-
ları gibi yaşama konusunda destanımsı bir mücadele vermişlerdir. Bu müca-
delenin ilginç yanlarından biri, kendilerinin yoğun şiddete maruz bırakıldıkları
zamanlarda bile şiddete başvurmayı reddetmeleridir. Dini özgürlüklerini koru-
mak için başvurdukları başlıca yollar göç ve sivil itaatsizlik olmuştur.
Amishlerle ilgili ikinci tespit, bu cemaate mensup insanların genellikle ça-
lışkan, dürüst, sade, kendi işi gücüyle meşgul, başkalarının hayatına burnu-
nu sokmayan insanlar olduklarıdır. Gerçekten, Amishlerin hayatı alabildiği-
ne sade ve günümüz ölçüleriyle ortalama bir insan açısından hayli meşakkatli
sayılabilecek bir hayattır. Yetişkin bir Amish güneş doğmadan çok önce güne
başlar. Gün boyunca sıkı bir şekilde çalışır ve güneş battıktan biraz sonra yatar.
Amish topluluğunda eğlence, hayatın tadını çıkarmaya yönelik şeyler ya hiç
yoktur veya çok azdır. Çocuklar üzerinde koyu bir anne baba disiplini vardır.
Amishler son derece tutumludur. Lüzumsuz addettikleri harcamalardan özen-
le kaçınırlar. Kazançlarının önemli bir bölümünü biriktirirler. Amishler resmi
sosyal güvenlik kurumunun şemsiyesi altına girmeyi reddetmişlerdir. Sosyal
güvenlik primi ödeseler bile hizmet almaktan kaçınırlar. Sosyal güvenlik soru-
nunu, rahiplerinin ve diğer cemaat önde gelenlerinin rehberliği altında cema-
178 . Atilla Yayla
at dayanışmasıyla hallederler. Bu satırların yazarına ziyaret ettiği bir Yeni Dü-
zen Amishin verdiği örnek sözkonusu cemaat sosyal güvenlik sisteminin na-
sıl işlediğini anlamada yardımcı olacak mahiyettedir. Buna göre, kör olma teh-
likesiyle karşı karşıya bulanan bir küçük kız, cemaatin sağladığı yüzbin dolarla
tedavi ettirilmiş ve sağlığına kavuşmuştur. Bu aile, cemaat desteğinden yoksun
olsaydı, çocuğunun tedavisini hiçbir zaman yaptıramayacağı cemaat üyeleri ve
aile bireyleri tarafından vurgulanmıştır.
Amish cemaatinin toplumsal hayat bakımından çok vahim sayılabilecek her-
hangi bir probleme sebep olduğunu söylemek zordur. Amerika gibi hem coğra-
fi olarak çok büyük, hem sosyolojik olarak en üst seviyede çeşitliliği bünyesinde
barındıran bir ülkede Amish cemaati toplumsal çeşitliliği zenginleştiren önemli
bir öğe olarak görülmektedir. Hiç kimse bu cemaatin inanç sistemini yok etme,
kılık kıyafetlerini çağdışı olarak nitelendirme, yaşayışlarını laiklik dışı ilan etme
peşinde değildir. Demokratik bir sistemin bu tür grupları bünyesinde barındı-
rıp barındıramayacağının anlaşılmasında başvurulabilecek iyi bir anahtar işlevi-
ni görmektedir bu grup. Bununla beraber Amishlerin yaşayış tarzının demok-
ratik sistem açısından hiç problem çıkarmadığı sanılmamalıdır. Başlıca problem
alanları, çocuk işgücünü işlerinde kullanmaları, şiddete karşı olmaları yüzün-
den askerlik hizmetini reddetmeleri, oy vermeyerek siyasi süreçlere katılmak-
tan uzak durmaları ve çocuklarının uzun süre zorunlu eğitime tabi tutulmasını
kabul etmemeleridir. Amishler, kamu kurumları tarafından sunulan ortak hiz-
metlerden diğer insanlara nisbeten çok daha az yararlanmalarına rağmen, ver-
gi ödemektedirler. Askerlik sorunları, ülkenin profesyonel orduya sahip olması
sayesinde çözülmüştür. Eğitim sorunu da aşağı yukarı problem olmaktan çık-
mıştır ama, bu konunun biraz daha yakından incelenmesinde yarar vardır.
Liberal Demokrasi, Zorunlu Eğitim ve Amish Cemaati
Bugün genellikle zannedildiğinin tersine devlet tarafından gerçekleştiri-
len zorunlu ve kitlevi eğitim nisbeten yeni bir olaydır. Bundan önce yeni ne-
sillerin eğitimi aileler, dini cemaatler ve yerleşik din kurumları tarafından ya-
pılmaktaydı (Partington, 1990). Devlet kontrolünde zorunlu ortak okul siste-
mi sağladığı bazı yararlar yanında kimi mahzurları da ortaya çıkardı. Zorun-
lu ortak eğitim, işe hangi noktadan başlanırsa başlansın, adeta kaçınılmaz ola-
rak, eğitimin sekülerleşmesini gerektirmekteydi. Bu ise, dindar insanlar tara-
fından inançlarının kendi çocuklarına aktarılarak yaşatılması imkanlarının da-
raltılması, hatta bazen tamamen budanması gibi algılanmaktaydı. Batı ülkele-
rinde buna karşı harekete geçen Katolikler ve Protestanlar yaşadıkları yarler-
TTTüüürrrkkkiiiyyyeee’’’dddeee DDDiiinnn vvveee VVViiicccdddaaannn ÖÖÖzzzgggüüürrrlllüüüğğğüüü . 179
de kendi inanç sistemlerini öğretecek, İncil çalışmaları yapacak okullar kur-
ma hakkını elde ettiler (Bowman, 1991: 362). Bu okullar hayli başarılı olmakla
kalmadı, zamanla medyanın ve başka unsurların dini sosyalleşme sürecine za-
rarlı etkilerini dengeleyecek araçlar olma fonksiyonunu da üstlenmeye başla-
dı. Bugün, bütün Batı dünyasında dini otoritelerin kontrol veya yönlendirme-
sindeki okullar eğitim sistemlerinin vazgeçilemeyecek kadar önemli bir yüzde-
sini teşkil etmektedir.
Katoliklerle ve diğer Protestanlarla kıyaslanmayacak kadar küçük bir grup
olarak Amishler de zorunlu eğitimin kendileri açısından çok ciddi problem-
ler yarattığı kanaatiyle ABD’de liseyi de kapsayan zorunlu eğitime karşı çıkmış-
lardır. Kendisi de eski bir Amish olan John A. Hostetler Amerikan toplumun-
da kullanıldığı anlamıyla eğitim kavramının Amishler tarafından daima şüphey-
le karşılandığını belirtmektedir. Amishlere göre zorunlu ortak eğitim insandaki
egoizmi teşvik etmekte, bireyi cemaata bağlayan bağları kopararak cemaatin var-
lığını tehlikeye atmaktadır (Hostetler, 1992: 561). Bu doğrultudaki yaygın şika-
yetleri ve çocuklarını okula göndermeme gibi sivil itaatsizlik eylemleri sayesinde
Amishler ilkokul ötesindeki seviyede zorunlu eğitimden muaf tutulmuşlardır.
İşte bu noktada Amish hayat tarzının demokratik bir ülkede yarattığı prob-
lem bütün açıklığıyla ortaya çıkmaktadır. Zorunlu, toplu, kitlevi eğitim bütün
modern devletlerin adeta ortak özelliğidir. Totaliter sistemlerin tarihi ve gün-
cel örneklerinde zorunlu eğitim ülkenin bütün insanlarını aynı değerler, dün-
ya görüşü, inanç ve yaşama biçimi çizgisinde şekillendirme aracı olarak kul-
lanılmış ve kullanılmaktadır. Bu yüzden, hangi ideolojik arka plana dayanırsa
dayansın, her totaliter sistem eğitime büyük önem vermiştir. Tarihin gördüğü
en büyük eğitim hamleleri bu ülkelerde gerçekleştirilmiştir. Bu ülkeler, okuma
yazma oranı ve halk kitlelerinin ortalama tahsil seviyesinin yüksekliği bakım-
larından diğer bütün ülkeleri geride bırakmışlardır. Ancak bu, sözkonusu ül-
kelerde çoğulculuğun gelişmesi, çeşitliliğin zenginleşmesi, bireylerin keşif ve
icat yeteneklerinin ilerlemesi, özgürlüklerin daha iyi yaşanması anlamına gel-
memiş, hatta tam tersi sonuçlar vermiştir.
Demokratik ülkelerdeki devlet güdümü ve kontrolündeki zorunlu ortak
eğitim sistemi, şüphesiz, totaliter ülkelerdeki gibi tek tip insan yetiştirmeyi
amaçlamamaktadır, amaçlayamaz. Bununla beraber, yine de, tekbiçimliliği teş-
vik etme, bireyleri ortalama hayat tarzına katılmaya yönlendirme, konformiz-
mi besleme özelliklerine sahiptir. Demokratik ülkelerde yaşayan ve kendi ha-
yat tarzlarının ortalama hayat tarzının dışında olduğuna inanan ve sosyolo-
jik anlamda azınlık olan gruplar ortalama hayat tarzlarını ve bu hayat tarzı-