(din felsefesi) anabilim dalı akıl

299 Pages·2010·1.51 MB·English

T. C.
ANKARA ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
FELSEFE VE DİN BİLİMLERİ
(DİN FELSEFESİ) ANABİLİM DALI

AKIL-İMAN İLİŞKİSİ AÇISINDAN FİDEİZM

DOKTORA TEZİ

Osman Murat DENİZ

Ankara - 2009
T. C.
ANKARA ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
FELSEFE VE DİN BİLİMLERİ
(DİN FELSEFESİ) ANABİLİM DALI

AKIL-İMAN İLİŞKİSİ AÇISINDAN FİDEİZM

DOKTORA TEZİ

Osman Murat DENİZ

Tez Danışmanı: Doç. Dr. Mehmet Sait REÇBER

Ankara - 2009
II
İÇİNDEKİLER
İÇİNDEKİLER ....................................................................................................................... III
KISALTMALAR .................................................................................................................... IV
ÖNSÖZ ................................................................................................................................ V
GİRİŞ ................................................................................................................................... 1
BİRİNCİ BÖLÜM ................................................................................................................ 14
FİDEİZM NEDİR? ................................................................................................................ 14
1. FİDEİZM TERİMİNİN MENŞEİ ................................................................................................. 14
2. FİDEİZMİ TANIMLAMA SORUNU ............................................................................................. 18
3. FİDEİZMİN TEMEL ÖZELLİKLERİ .............................................................................................. 53
4. FİDEİZMİN TARİHÎ TEMELLERİ ................................................................................................ 68
İKİNCİ BÖLÜM ................................................................................................................. 140
FİDEİZM VE İMAN ........................................................................................................... 140
1. İMANIN DOĞASI VE FİDEİZM ............................................................................................... 140
2. İMAN VE İRADE................................................................................................................. 170
3. İMANIN ÖZNELLİĞİ ............................................................................................................ 190
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM ............................................................................................................ 199
FİDEİZM VE AKIL ............................................................................................................. 199
1. AKLIN DOĞASI VE FİDEİZM .................................................................................................. 199
2. AKIL-KALP DÜALİZMİ ......................................................................................................... 213
3. DOĞAL TEOLOJİ VE KANITIN REDDİ ....................................................................................... 228
SONUÇ ............................................................................................................................ 260
KAYNAKLAR .................................................................................................................... 270

III
KISALTMALAR
Age : Adı geçen eser.
Agm : Adı geçen makale.
Bkz. : Bakınız.
C. : Cilt.
Der. : Derleyen
Ed. : Editor/Edited
Krş. : Karşılaştırınız
Ltd. : Limited
No. : Numara.
S. : Sayfa
Trans. : Translated
Vol. : Volume
Yay. : Yayınları/Yayınevi
CUP : Concluding Unscientific Postscript
PF : Philosophical Fragments
FT : Fear and Trembling

IV
ÖNSÖZ
Bu çalışma akıl-iman ilişkisi açısından fideizmi felsefi eleştiriye tâbi tutmayı
amaçlamaktadır. Din felsefesinin en önemli sorunlarından birisini akıl-iman ilişkisi
oluşturmaktadır. Bu nedenle birçok filozof ve teolog bu konu üzerinde önemle
durmuştur. Fideizm de akıl ile iman arasındaki ilişkiyi açıklığa kavuşturma
teşebbüslerinden birisidir. Fideizmin temel iddialarını ortaya koymak ve böylece ana
çerçevesini çizerek, tezlerini felsefi değerlendirmeye tâbi tutmak, dinî inanç ya da
iman bağlamında pek çok felsefi ve teolojik sorunun anlaşılmasına katkı
sağlayacaktır.
Tezin konusu akıl-iman ilişkisi açısından fideizmdir. Fideizmin
penceresinden bakıldığında, akıl ile iman arasındaki ilişkinin mahiyeti ve fideistlerin
temel iddialarının etraflıca ele alınmasıyla birlikte tutarlılıklarının sorgulanması,
olumlu ve olumsuz yanlarının değerlendirilmesi tezin temel konusunu
oluşturmaktadır. Bu amaçla, akıl ile iman arasında bir uygunluğun olup olmadığı,
fideizmin bakış açısından bu iki önemli kavram arasındaki ilişkiler ve bu ilişkilerin
ortaya çıkardığı sorunlar incelenmektedir. Bu inceleme felsefi temellendirmeye
dayandırılmayan ya da dayandırılamayan bir imanın epistemolojik açıdan rasyonel
değerini belirlemede yol gösterici olacaktır.
Tezin ilk bölümü fideizmin alan ve sınırlarının belirlenmesi konusundaki
tartışmalar bağlamında “Fideizm nedir?” sorusuna bir cevap bulmayı
hedeflemektedir. Böylece Batı’daki dinî ve felsefi düşüncenin gelişimi dikkate
V
alınarak fideizmin tarihsel bağlamı betimleyici bir yöntemle ortaya konulmaya
çalışılmaktadır.
İkinci bölümde fideizmin imanın doğasına ilişkin görüşleri ele alınmaktadır.
Bu bağlamda fideizmin imanın doğasına dair ileri sürdüğü iddiaların onu haklı
çıkarıp çıkarmadığı tartışılmaktadır. Üçüncü ve son bölümde ise fideizmin akıl
karşıtı tutumunun ve kanıtlamayı reddetmesinin nedenleri üzerinde eleştirel açıdan
durulmaktadır.
Tezin konusunun belirlenmesinden bitimine kadar bütün aşamalarda yaptığı
rehberlik, teşvik ve esirgemediği desteğiyle danışman hocam Doç. Dr. Mehmet Sait
Reçber’e her türlü teşekkürü borç bilirim. Tez çalışması boyunca gösterdiği ilgi ve
verdiği destekten dolayı hocam Prof. Dr. Recep Kılıç’a teşekkür borçluyum. Değerli
dostum Dr. Necmettin Tan’a da teşekkür ediyorum.

VI
GİRİŞ

Akıl ile iman arasındaki ilişkinin mahiyeti bütünüyle açıklığa kavuşmuş bir
konu değildir. Oysa bir dinin doğruluk iddialarını anlama noktasında akıl ile iman
arasındaki ilişkinin felsefi ve teolojik boyutlarının irdelenmesi son derece önemlidir.
Fideizm en temelde, imanı ve aklı birbirleriyle uzlaşmaz şeyler olarak görür. Bu
yönüyle fideizmin savunduğu temel iddiaları ele almak ve bunların geçerliliğini
tartışmak, akıl-iman ilişkisinden kaynaklanan sorunları çözüme kavuşturmada
önemli bir yere sahiptir. Yalın bir ifadeyle, bir inanç sisteminin doğruluğunun
onaylanması olan iman ile insanlardaki kavrama, bağıntı kurma, düşünme ve
çıkarsama yapabilme yetisi olan akıl arasındaki ilişki, her dinin açıklanmaya muhtaç
bir sorunu gibi durmaktadır. Böylece, Tanrı’nın varlığının kanıtlanabilirliği, dinî
inancın rasyonelliği ve bir dinin doğruluk iddialarının temellendirilmesi gibi
konuların felsefi açıdan açıklığa kavuşturulması büyük önem arz etmektedir. Bu
yüzden düşünce tarihî içerisindeki çoğu düşünürün, akıl-iman ilişkisinden
kaynaklanan sorunlara ilgisiz kalmadığı görülür.
Din felsefesinde en önemli konulardan birini de akıl-iman ilişkisi
oluşturmaktadır. İmanda aklın rolü nedir? Dinî inanç rasyonel midir? İman, özü
itibariyle irrasyonel bir faaliyet midir? Ya da en azından imanın, akıl yürütmeye
dayanmadığı ve aklın denetimi altında olmadığı söylenebilir mi? Dinî inançlar ne
ölçüde akıl yoluyla desteklenebilir? Rasyonel bir dayanaktan yoksun olan bir dinî
inanç keyfi midir? İnanan bir kimse, inancının gerektirdiği doğruluk iddialarını akli
deliller ile destekleyemiyor ya da bunu gereksiz bir çaba olarak görüyor ise, bu
durum, böyle bir inancın yanlış veya saçma olduğu anlamına gelir mi? Dinî inancın
1
iddialarını kanıtlayamazsak, bu iddialara inanmak yine de mâkul mudur? Örneğin,
Tanrı’nın varlığı lehinde çıkarımsal bir kanıta sahip olmasak bile, Tanrı’nın var
olduğuna inanmak makul mudur?
Bunlara benzer temel sorulardan hareketle akıl-iman ilişkisi üzerine yapılan
tartışmada birbirine zıt iki görüşün genel çerçeveyi belirlemede etkili olduğu
söylenebilir. Birinci yaklaşım, imanın ve aklın birbiriyle kıyaslanabilir
(commensurable) olduklarını iddia eder. Buna göre, Tanrı’ya ve diğer dinî iddialara
inanmak rasyoneldir. İkinci yaklaşım ise bu iddiayı reddeder. İmanın ve aklın
birbiriyle kıyaslanamaz (incommensurable) olduklarını savunur. İlk görüşü kabul
edenler, iman ile akıl arasındaki uyumluluğun ya da bağdaşırlığın derecesi üzerinde
kendi aralarında ayrılırlar. Batı düşüncesinde Thomas Aquinas’ın izinden giden çoğu
düşünür, söz konusu uygunluğun inançlar kümesindeki her bir inanç için geçerli
olmadığı konusunda hem fikirdirler. Tanrının varlığına ve tabiatına dair vb. bir takım
temel inançlar, akıl ile uygunluk arz ederken, buna karşın teslis ve enkarnasyon gibi
inançlar, sadece imanın konusu olmak durumundadır. Aquinas’ın tabiriyle “imanın
öncülleri” (preambles of faith) ile ilgili olarak bir uygunluktan bahsedilebilirken,
“imanın şartları” (articles of faith) hakkında böyle bir uygunluktan bahsedilemez.
Temel dinî inançlar için rasyonel dayanaklar vardır. Buna karşın İsa’nın
bedenleşmesi gibi inançlar, temel inançlara dayanan ve bir iman meselesi olarak
görülmesi gereken inançlardır.1
Immanuel Kant’ın (1724-1804) yolundan giden bir kısım düşünürlere göre
ise, akıl ile iman arasında tam bir uyum vardır. Öyle ki, sadece aklın sınırları

1 Louis P. Pojman, Philosophy of Religion: An Anthology, Wadsworth Publishing, Belmont,
CA, 1998, s. 373.
2
içerisinde yer alan bir dinî inançtan söz edilebilir.2 Kant’ın aklı ve dinî inancı nasıl
tanımladığı üzerinde durulması ve titiz bir şekilde irdelenmesi gereken bir konu olsa
da, pratik akıl ve ahlaki inançlar bağlamında rasyonelliğe yaptığı vurgu dikkate
değerdir. Bu vurgu sayesindedir ki, “imana yer açmak için bilgiyi inkâr etmek
zorunda kaldım”3 diyen Kant, imanın temelinde bilginin olmadığını iddia eden
fideizm ile bütünüyle örtüşen bir iman anlayışının savunucusu olmaktan
kurtulmaktadır.4
İmanın ve aklın kıyaslanamaz olduklarını kabul eden ikinci görüş, iki alt
gruba ayrılabilir. Birinci gruptaki düşünürler, imanın aklın karşısında ve
irrasyonelliğin alanına ait olduğunu iddia ederler. Birbirlerinden farklı bir kaygı
taşısalar da David Hume (1711-1776) ve Soren Kierkegaard (1813-1855) imanın
rasyonel bir tutum olmadığı konusunda ortak bir inancı paylaşmaktadırlar. İkinci
gruptakiler, imanın akıldan daha yüksek bir konumda ve rasyonel ötesi
(transrational) olduğunu iddia ederler. Örneğin, John Calvin (1509-1564) ve Karl
Barth’a (1886-1968) göre, sonlu ve yetersiz aklı temele alarak inançsızlığa çare

2 Pojman, age, s. 373.
3 Immanuel Kant, Critique of Pure Reason, trans. and ed. by Paul Guyer and Allen W. Wood,
Cambridge University Press, Cambridge, 1998, s. 117.
4 Kant’ın akıl-iman ve iman-bilgi ilişkisi ile ilgili görüşlerini detaylı bir biçimde irdelemek,
tezin sınırlarını aşmaktadır. Ancak Kant’ın özellikle Orientation makalesindeki açıklamalarını dikkate
aldığımızda, akla ve akıl yürütmeye dayanmayan bir iman anlayışını reddettiği söylenebilir. F. H.
Jacobi’nin (1743–1819) aklı dışlayan iman anlayışına bir eleştiri niteliğinde okunabilecek bu
makalesinde Kant, iman dâhil herşeyin akla dayanması gerektiğini savunmaktadır. Kant şöyle yazar:
“Her inanç, tarihsel olanı dahi, elbette rasyonel olmalıdır (zira hakikatin nihâi mihenk taşı dâima
akıldır).” Immanuel Kant, “What Does It Mean to Orient Oneself in Thinking?”, Religion and
Rational Theology, trans. and ed. by Allen W. Wood and George Di Giovanni, Cambridge University
Press, Cambridge, 2001, (8:141), s. 13.
3
bulmaya çalışması nedeniyle, doğal teoloji yersizdir.5 Calvin, doğası gereği insan
aklının imana giden yolu bulamayacağını, çünkü iman için gerekli olan niteliklerden
yoksun olduğunu iddia eder.6 “Kutsal Ruh’u ilgilendiren hiçbir mesele akıl
yürütülerek öğrenilmez. O sadece iman tecrübesi ile bilinebilir.”7 Bununla birlikte,
vahiy kendi kendisini doğrulayan, bir başka deyişle kendi doğruluğunu ispatlayan bir
niteliğe sahiptir. Vahiy, kendi delilini içinde taşır. Bu yaklaşım, imana rasyonel ötesi
bakış şeklinde isimlendirilebilir. Bu bakış açısından iman, kendi alanı çerçevesinde
aklın karşısında değil, aklın üzerinde ve ötesindedir.8
Hristiyan imanının rasyonelliğine vurgu yapanlar ile teolojiyi imana
dayandıranlar arasında cereyan eden Hristiyanlık içerisindeki gerilim, Batı düşünce

5 Pojman, age, s. 373.
6 Calvin’in iman ile ilişkilendirdiği bilgi, doğal duyularımızı kullanarak etrafımızdaki şeyler
hakkında edindiğimiz bilgiler değil, insan aklının üzerinde olan, daha yüce bir bilgidir. Calvin’e göre
iman, duyumuzun çok ötesindedir. İmana erişmek için aklın kendisini aşması gerekir. İnsan aklı
imana ulaştığında bile hissettiklerini tam manasıyla kavrayamaz. Fakat akıl, kavrayamadığı şey
hakkında ikna edilirken, imanın verdiği kesinlik sayesinde beşeri herhangi bir şeyi algılayışının çok
üstünde bir anlayışa sahip olur. İman bilgisini elde etmeyi sağlayan yetenek Kutsal Ruh’un
armağanıdır. Bkz. John Calvin, Institutes of the Christian Religion, I-II vol., ed. by J. T. McNeil,
tanslated by F. L Battles, The Westminster Press, Philadelphia, 1960, Kitap 3. Bölüm 2. Altbölüm 14.
7 John Calvin, Calvin's Commentaries Complete From the Calvin Translation Society
Edition, John: 14/17, http://www.ccel.org/ccel/calvin/calcom35.iv.iii.html (Son Güncelleme:
15.12.2009)
8 Pojman, age, s. 373. Calvin, insan aklı, inandırıldığı şeyi kavrayamaz diyerek, rasyonel
düşünceyi dışarıda bırakır. Ancak bununla birlikte, doktriner içeriğin doğruluğunu araştırmaksızın
kabul etmeyi, iman bilgisinin bir gereği olarak görmez. Bu noktada Calvin, sonraki Kalvinciler’den
ayrı bir çizgidedir. Bkz. Paul Helm, Calvin and The Calvinists, MPG Books, Bodmin, Cornwall,
1998, s. 24.

4