Table Of ContentDİN FELSEFESİ
Prof. Dr. Mehmet S. AYDIN
ON İKİNCİ BASKI
İzmir 2010
Akdeniz Üniversitesi Merkez Kütüphanesi
0 6 0 0 6 5 255.07.02.01.06.00/11/0060065
0060065
DİN FELSEFESİ
Mehmet TÜRKERİ - Mehmet AYDIN
BASIM YERİ ve YILI
Gaziemir / İZMİR - Ekim 2010
ISBN
975-95466-4-7
İZMİR İLAHİYAT VAKFI
[email protected] İnönü Caddesi 108/2 Sokak No: 17-17B Hatay/İZMİR Tel: 0232 285
53 42/ 224 53 31 Faks: 285 53 42
ÖNSÖZ
Din Felsefesi başlığını taşıyan bu küçük eserimiz, belli bir okuyucu topluluğu dikkate alınarak
hazırlanmış olan bir "ders kitabımdır. Din Felsefesi dersinin modern ilahiyat eğitiminde kısa
bir geçmişi vardır. Söz konusu ders, ilk defa 1976 yılında Ankara Üniversitesi İlahiyat
Fakültesinin programında yer aldı ve dersin okutulması görevi de bu satırların yazarına
verildi. Daha sonra Yüksek İslâm Enstitüleri, İlahiyat Fakültesi hüviyetine girince çok az bir
öğrenci grubunun gördüğü bu ders, her yıl daha fazla sayıda öğrencinin almakla yükümlü
olduğu bir ders haline geldi. Genel felsefe alanında öğrencilerimizin başvurabilecekleri bazı
tercüme ve telif kaynaklar bulunmakla birlikte din felsefesiyle ilgili hiçbir çalışmanın
bulunmayışı, özellikle söz konusu dersi okutmak durumunda olan genç meslektaşlarımın
işlerini biraz zorlaştırıyordu. Elimizdeki bu eserin gün ışığına çıkmasında onların ısrarlı
teşviklerinin birinci derecede rol oynadığını belirtmek isteriz.
Bilindiği gibi, bir ders kitabının ana özelliklerinin başında, yayıncılıkta sık kullanılan bir
ifadeyle, onun "hedef- kitle” sinin belli olması gelir. Ders kitabı, eğitim-öğretim evveliyatı,
bilgi birikimi, fikir düzeyi az-çok tahmin edilen bir okuyucu ve öğrenci kitlesi düşünülerek
kaleme alınır. "Din felsefesi" dersi, İlahiyat Fakültesi programında sekizinci sömestrde
okutulan bir derstir. Başka bir deyişle, söz konusu dersi alan öğrenci, hazırlık sınıfını da
katarsak, dört yıldan daha uzun bir süreyi içine alan eğitim ve öğretim dönemini geride
bırakmış oluyor. O, daha birçok dersin yanısıra Kelâm, Tasavvuf, İslâm Felsefesi, Felsefe Tarihi
ve Mantık gibi Din felsefesiyle doğrudan doğruya ilgili olan dersleri okumuş olmaktadır. İşte
Din felsefesi kitabımız, bu husus dikkate alınarak hazırlanmıştır. Dolayısıyla o, kendi kendisini
yetiştirmiş meraklı kişiler hariç, genel okuyucuya hitap etmemektedir. Kitabın ana gayesi,
felsefe tarihinde sürekli tartışılagelen dinle ilgili problemleri daha derin ve ayrıntılı olarak ele
almak, öğrencinin yukarıda sözü edilen alanlarda elde ettiği bilgileri daha geniş bir
perspektifte tartışmak, onları temellendirmeye gayret etmektir. "Felsefî bakış tarzı" diye
adlandırdığımız bu geniş perspektifin neleri ihtiva ettiğini eserin birinci bölümünde ele
alacağız. Burada hemen belirtmek isteriz ki, felsefenin ruhu tartışmadır; akla gelen bütün
alternatifleri dikkate alarak, tahlil ve tenkidi ön planda tutan bir sorgulama faaliyetidir.
Dolayısıyla, bir din felsefesi kitabı, dinî bir eser değildir. Onun gayesi, ne öğrencinin daha
dindar olmasına yardımcı olmak, ne de onun şüpheye düşmesine yahut inancının
sarsılmasına yol açmaktır. Asıl gaye, onun bir problemi etraflıca düşünmesine, tartışmasına,
tahlil etmesine, düşünerek ve tartışarak bir takım sonuçlara kendi başına ulaşabilmesine
yardımcı olmaktır.
Din felsefesinin konuları oldukça çeşitlidir. Her konunun kendine has bir takım özellikleri
vardır. Sözgelişi, tahlil ve tenkide son derece elverişli konuların yanı sıra, geniş ölçüde tasvir
etmekle yetinmek durumunda olduğumuz konular da vardır. Bir örnek verelim: Teizmin
tutarlılığı veya ateizmin akla yatkın olup olmadığı konusu, ciddi düşünce "kavgalarına sebep
olagelmiştir; ama din-sanat ilişkisi konusunda durum, hiç de öyle olmamıştır. Elimizdeki bu
eserin muhtelif bölümlerini okurken temas ettiğimiz bu durumu gayet açık bir şekilde
göreceğiz.
Biraz önce bu eserin din felsefesi sahasında dilimizde yazılan ilk deneme olduğuna işaret
ettik. Bunun hem avantajları, hem de dezavantajları vardır. Sözgelişi, eğer bugün
öğrencilerimizin elinde bulunan tercüme yahut telif felsefe tarihlerine benzer bir din felsefesi
tarihi kitabı bulunsaydı, kendi eserimizde tarihî bilgilere çok daha az yer ayırır, onu daha
problem ağırlıklı kılmaya çalışırdık. Bu mümkün olmadı. Biz, eserimizde sadece, meselâ,
kozmolojik delili tartışmakla yetinmedik, onun belli başlı savunucularının, tenkitçilerinin
kimler olduğunu, kaynaklarını da göstermek suretiyle, anlatmak durumunda kaldık. Başka bir
deyişle, konunun tarihçesini ve sistematiğini birarada vermeye çalıştık. Özellikle tarihî bilgiler
verirken de kendi düşünce tarihimizi ön planda tuttuk. Batılı bir felsefeci din konusunda eser
yazarken örneklerini haklı -hatta kaçınılmaz- olarak kendi fikir tarihinden seçmektedir.
Ontolojik delil derken Aziz Anselm'i ve Kant'ı, kozmolojik yahut gaye delili derken Aziz
Thomas'ı ve David Hume'u düşünmektedir. Aynı şeyi biz de yapabilirdik, çünkü bilginin,
tefekkürün milliyeti olmaz. Fakat bir an içinde durup düşünmemiz gerekir: Batılı
meslektaşımız Anselm'i, Thomas'ı daha yakından bildiği, tanıdığı için öncelikle ele almaktadır.
O, bunları ele aldıkça da, bu büyük insanlar daha çok tanınmakta ve bilinmektedir. İnsanlığın
genel fikir tarihi açısından bakıldığında, bu durum, memnuniyet vericidir. Ne var ki,
madalyonun bir de öteki yüzü vardır. Teknik anlamda din felsefesinin en büyük sistemcileri
Farabî ve İbn Sînâ gibi İslâm filozoflarıdır. Bu insanlar, Aziz Thomas, Duns Scotus gibi
Hıristiyan filozoflarının gerçek anlamda üstadlarıdır. Din alanındaki filozofça bakış tarzının
imkân ve sınırlarının gösterilmesinde Gazâlî, Hume ve Kant'tan daha geride değildir. Bazı
dinlerin ilahiyatı, bizim klasik kelâmın bir bölümü mesabesindedir. Dünya dinlerinin
birçoğunda bugün bile derin mistik hayatı anlatacak ifade zenginliği yokken terminolojisi,
metodu v.s. siyle insanı hayrete düşüren bir tasavvuf vardır. İslâmın "felsefesi", "kelâmı" ve
"tasavvufu" da insanlık tarihinin yüz akı bir başarısıdır ve bu başarıyı "oralarda felsefe yoktur"
diyerek görmezlikten gelmenin, artık cahillik, bağnazlık ve peşin hükümlülük olduğunu
anlamamız gerekir.
Bir felsefe öğrencisi için önemli olan isimler değil, fikirlerdir. Eğer ortada rasyonel, tutarlı,
şümullü ve "süzme" bir fikir varsa, onu bir Müslüman'ın yahut bir Hıristiyan veya Yahudi'nin
ortaya atmış olması hiçbir şeyi değiştirmez. Ticarî sahada kullanılan bir deyimle, önemli olan
"pazardaki malın kalitelisini seçmektir". Eğer Gazâlî'nin "fyudûs delili" daha iyi düşünülmüş-
tartışılmış bir fikir ürünü ise -ve biz de onun öyle olduğunu biliyorsak- başvurulacak kaynak
bellidir. Eğer yeni felsefî ve ilmî gelişmelerin ışığında teleolojik delili bir İngiliz düşünürü -
diyelim ki Tenant- yeniden mâkul bir çerçeve içine oturtmuşsa, referansımız burada da
bellidir. İşte bu ölçü, elimizdeki bu eserde daima göz önünde bulundurulmaya çalışılmıştır.
Sözgelişi, dinî inancın bilim faaliyetine etkisini -olumlu etkisini diyelim- anlatırken örneğimizi
İslâm klasik döneminden seçtik. Öte yandan, modern bilimin, dinin anlaşılması ve
yorumlanması üzerindeki etkilerini anlatırken de çağdaş batıyı örnek olarak seçtik; çünkü söz
konusu etkinin çok ciddi ve problem olma durumunu en iyi orada görmekteyiz.
Din Felsefesi kitabımız, bazı bakımlardan, alışılagelmiş ders kitaplarından farklıdır. Ders
kitaplarında genellikle fazla kaynak gösterilmez, dipnotların sayısı mümkün olduğu ölçüde az
olur. Oysa, biz doğrudan doğruya yararlanmadığımız bazı kaynaklara bile, eğer işlenen konu
ile ilgili ise, işaret ettik. Gayemiz, daha fazla okumak ve öğrenmek isteyen öğrenciye neyi
nerede bulabileceğini hatırlatmaktır.
Aslında, üniversite öğretiminde ders kitabının görmek istediği ilk iş, ait olduğu saha hakkında
öğrenciye temel bilgiler vermekten ibarettir. Öğretim üyesi, hiçbir zaman ders kitabı veya
ders notları seviyesinde ortaya konan bilgilerle yetinemez. Öğretim üyeleri olarak bizler,
genellikle öğrencilerimizi derse konu olan sahanın ana kaynaklarına götürmek isteriz.
Felsefede bu işin ne kadar zor olduğunu da biliyoruz; çünkü o kaynaklardan sadece birkaç
tanesi dilimize çevrilmiştir. Öğrencilerimizin yabancı dil konusundaki sıkıntıları ve
imkânsızlıkları ise ortadadır. Bütün bunlara rağmen, yine de mevcut kaynaklardan azamî
ölçüde yararlanma yolunu tutmak zorundayız. Descartes'in eserlerinin çoğu, D. Hume, Kant,
Farabî, İbn Sînâ, Gazâlî, İbn Rüşd gibi filozofların eserlerinden bazıları dilimize çevrilmiştir.
Sözgelişi, ontolojik delil işlenirken doğrudan doğruya Descartes'in Düşünceler'ine veya
teleolojik delilin tenkidi yapılırken D. Hume'un Din Üstüne adlı eserine başvurmak ve bizzat
filozofun kendisini "iş başında" görmek lâzımdır. Felsefe "yapma"yı öğrenmenin akla gelen ilk
yolu, bu işi en iyi şekilde yapan biriyle tanışmaktır. Bizim bu kitapta bolca kaynak
zikretmemizin sebeplerinden biri de felsefe metinlerinin seçilmesi hususunda yardımcı
olmaya çalışmaktır. Sözgelişi, ilerideki sayfalarda "bu konu Spinoza'nın Ahlâk'ının ilk kısmında
işlenmiştir" yahut "geniş bilgi için Tehafütü'l-Felâsife'nin IX, X ve XI. mes'elelerine bakınız"
gibi ifadelere yer verilmesinin sebebi budur.
Burada ele aldığımız konular, alanının başlıca konularından sadece bir kaçıdır. Sözgelişi, dinî
sembolizm konusunda burada çok az şey söyledik. Yaratma, mucize, vahiy ve genelde dinî
epistemoloji üzerinde çok daha ayrıntılı bir şekilde durulması gerekir.
Bir noktaya daha işaret ederek "Önsöz"ümüzü bağlamak istiyoruz. Bu kitapta üzerinde
durduğumuz konuların bir kısmı hakkında daha önce bazı çalışmalarımız, yayınlarımız oldu. O
yazılarımızı gözden geçirme imkânı bulanlar, onların izlerini bu kitapta da göreceklerdir.
Ve sıra geldi bir duygunun dile getirilmesine. Eğer bazı arkadaşlarımın, özellikle de Din
Felsefesi ve Mantık Anabilim Dalı mensubu genç meslektaşlarım Öğr.Gör. İbrahim Emiroğlu,
Arş.Gör. Osman Bilen ve Arş.Gör. Veli Urhan beylerin yazıların daktilo edilmesi, bibliyografya
ve indeksin hazırlanması gibi hususlarda yardımları olmasaydı, bu kitabın planlanmış olan
süre içinde bitmesi çok zor olurdu. Mesailerinden dolayı kendilerine burada teşekkür etmek
isterim.
İzmir, 21 Eylül 1987
İÇİNDEKİLER
ÖNSÖZ I
İÇİNDEKİLER VII
KISALTMALAR XI
BİRİNCİ BÖLÜM: DİN FELSEFESİ VE İLGİLİ ALANLAR
1. Terim Olarak "Din Felsefesi" 1
2. Din Felsefesinin Problemleri 11
3. Din Felsefesi, Kelam ve Din Bilimleri 14
İKİNCİ BÖLÜM: TANRI’NIN VARLIĞI İLE İLGİLİ DELİLLER
1. 'Defflfcrtlaia^ 17
2. Ontolojik Delil 27
3. Kozmolojik Delil 39
4. Nizam ve Gaye Delili 60
5. Dinî Tecrübe Delili 82
6. Ahlak Delili 93
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM: TANRI’NIN SIFATLARI
1. Sıfatlar Problemine Genel Bir Bakış... 113
2. Tanrı Hakkında Konuşmak 115
3. Tanrı, Tek, Ezeli-Ebedi, Mutlak ve İyidir 135
4. Tanrı Bilendir 142
5. Tanrı Kadir'dir ve Murid'dir 146
DÖRDÜNCÜ BÖLÜM: SIFATLAR, KÖTÜLÜK PROBLEMİ ve İNSAN HÜRRİYETİ
1. Kötülük Problemi 151
2. İnsanın Hürriyeti ve Determinizm 158
BEŞİNCİ BÖLÜM: SIFATLAR VE TANRI-ÂLEM İLİŞKİSİ
1. Çeşitli Tanrı Tasavvurlarına Genel Bir Bakış 175
2. Deizm 178
3. Panteizm 183
4. Pan-Enteizm veya Çift-Kutuplu_Ulûhiyet Anlayışı 195
ALTINCI BÖLÜM: ATEİZM
1. Ateizm Probleminin Mahiyeti 205
2. "Kötülük Problemi" ve Ateizm 213
3. Maddenin Ezeliliği ve Kozmolojik Delile Yöneltilen Eleştiriler: 215
4. Ateizmin Dayandığı Bazı Sosyolojik ve Psikolojik Teoriler: 218
5. Tanrı'nın Hissî ve Ahlâkî_Gerekçelerden Dolayı Reddedilmesi: 223
6. Tanrı Kavramının "Anlamsızlığı" İddiası 227
YEDİNCİ BÖLÜM: ÖLÜM ve SONRASI
1. Ölüm 235
2. Ölümsüzlük Probleminin Mahiyeti 238
3. Ölümsüzlük İnancının Dayandığı Temeller 242
4. Beden ve Ölümsüzlük 259
5. Genel Eleştiriler ve "Yeni" Bir Ölümsüzlük Anlayışı.... 264
SEKİZİNCİ BÖLÜM: DİN ve BİLİM
1. Bilimin Bazı Özellikleri 269
2. Din ile Bilim Arasında Doğan ve Giderilmeye Çalışılan Gerginlik 272
3. Bazı Bilim Adamları ve Din 279
4. İslam ve Bilim 288
DOKUZUNCU BÖLÜM: DİN, SANAT ve AHLAK
1. Dinî Hayatın Estetik Boyutu 295
2. Dinin San'ata Etkisi 302
3. Din ve Ahlak 305
BİBLİYOGRAFYA 331
İNDEKS 344
KISALTMALAR
a.g.e. = adı geçen eser
a .e. = aynı eser
C.C.R.P.R. = Classical and Contemporary Readings in the Fhilosophy of Religion
C.J. = Critique of Judgment
C.P.R. = Critique of Pure Reason
İhya = İhyâ-u Ulûmi'd-Din
Medine = el-Medinet'ul-Fâdıla
R. = Reconstruction of Religious Thought in islam
Siyâse = es-Siyâset'ul-Medeniyye
DİN FELSEFESİ ve İLGİLİ ALANLARI
1. TERİM OLARAK "DİN FELSEFESİ"
"Din felsefesi" sözünün felsefe literatürüne girişi oldukça yakın bir tarihte olmuştur. Tabirin
filozoflar arasında sık kullanılır bir terim olmasına Hegel'in Din Felsefesi Üstüne Konferanslar
(1832) başlıklı eseri sebep olmuştur. Fakat bu, dinin felsefî açıdan ele alınması demek olan
din felsefesinin, konusu itibariyle, Hegel ile veya Hegel'den sonra ortaya çıktığı anlamına
gelmez. Konu, felsefe tarihi kadar eskidir. Din varolduğundan beri din üzerinde düşünme ve
tartışma da varolagelmiştir. Gerçi bir şey üzerinde düşünme, tartışma teknik anlamda 'felsefe
yapma' olmayabilir. Bu bakımdan, din hakkında söylenmiş birçok hikmetli sözleri felsefeye
dahil etmeyebiliriz. Din felsefesinin mevcudiyeti için dînî düşüncenin de, felsefî çabaların da
belli bir seviyeye ulaşmış olması gerekir. Sözgelişi, eski Yunan'da felsefî düşünce, dikkate
değer bir seviyeye ulaşmış olmasına rağmen dinle ilgili düşünme ve tartışmalarda daha
sonraki yüzyıllarda ortaya konan tefekkür seviyesiyle karşılaştırıldığında aynı ilerleme
gösterilememiştir. Bunun sebebi açıktır: Eski Yunan'da İslâm veya Hıristiyanlık gibi bir din
yoktu. Platon'un, meselâ, bazan 'Tanrı', bazan 'tanrılar' kelimesini kullanması, Aristoteles'in
Tanrıyla birlikte maddenin de ezelî olduğunu öne sürmesi, ciddi problemler ortaya
çıkarmıyordu. Hâlbuki din-felsefe ilişkisi açısından bakıldığında, bir Farabî'nin, bir Aquino'lu
Aziz Thomas'ın durumu hiç de öyle değildi. Burada kısaca şunu söylemekle yetinelim: "Din"
adı altına giren her görüş veya uygulama, felsefî açıdan bir inceleme veya araştırma konusu
hâline gelmeyebilir.
Yukarıdaki satırlarda "din felsefesinin çok geniş -böyle olduğu için de pek fazla işe
yaramayan- bir tarifine temas ettik: "Din felsefesi, dinin felsefî açıdan ele alınması, başka bir
deyişle din hakkında bir düşünme ve tartışmadır" dedik. Bu tarifin işe yarar hale gelebilmesi
için "felsefe"nin ve "din"in nelerden ibaret olduğunu açıklamak gerekir. Bu ise, yapılması
gereken işlerin en zorudur. Din ve felsefe etiketleri altında toplanan o kadar çok şey var ki,
bunları bir noktada toplayıp tarif ve tasnif etmek imkânsız görünmektedir. Felsefenin ve dinin
ne olduğuna ilişkin sorulara doyurucu cevaplar bulamayınca, bir ilişkinin hikâyesi demek olan
din felsefesi tarihi hakkında çoğunluğun kabul edeceği tarif ve tasvirler öne sürmek elbette
kolay olmayacaktır. Her felsefe sisteminin, hatta bir tek sistem içinde ele aldığımız her
filozofun farklı bir felsefe anlayışı vardır. Hegel'e göre felsefenin ne olduğunu düşünelim ve
bulacağımız cevabı bir mantıkçı pozitivistin felsefe anlayışı ile karşılaştıralım. İki ayrı dünyanın
varlığını gecikmeden fark ederiz. Her filozof, din konusunu kendi genel felsefî anlayışı içinde
ele alır. İdealist felsefe geleneğine bağlı filozofların çoğu, genelde dine, özellikle de teizme
felsefî bir temel bulmaya çalışmıştır. Bu anlamda felsefe, yüksek seviyede bir teoloji olarak
karşımıza çıkmaktadır. Oysa sözgelişi, analitik felsefe geleneğine bağlı bir düşünür için
filozofun işi, dinin temel iddialarını özellikle dil ve mantık açısından tahlil ve tenkit etmektir.
Ona göre, din felsefesi yapmak, dinî bir felsefe geliştirmek demek değildir. Hatta o, bu ikinci
türden faaliyeti, bir felsefe faaliyeti olarak bile görmek istememekte ve "din felsefesi"
tabirinin sadece kendi felsefi yaklaşımına uygun düştüğünü öne sürmektedir.
Aslında bir görüşün veya yaklaşımın "felsefî" olabilmesi için bazı özelliklere sahip olması
gerektiğini rahatça söyleyebiliriz. Aynı durum, daha başka güçlüklere de yer vermekle
beraber, "din" kavramı için de söz konusu olmaktadır. O halde din felsefesi sözünün belli bir
açıklık kazanması için bu özelliklere biraz daha yakından bakmamız gerekiyor.
a. Felsefî Bakış Tarzı: Filozof, tarih felsefesinde, bilim felsefesinde nasıl bir bakış tarzına
sahipse, din felsefesinde de aynı veya benzer bir tarza sahip olmak durumundadır. Bir "şeyin
felsefesi" terkibinde birinci terim bir alanı, ikinci terim ise bir bakış tarzını dile getirir. Bu
demektir ki, bilim, sanat, tarih veya din dediğimiz alanlarla başka insanlar da uğraşır. Yani bu
alanlar, birçok disiplinin ortak konularını oluşturmaktadır. Bu disiplinlerle din felsefesi
arasındaki ilişkiye daha sonra döneceğiz. Din felsefesi yapmak, dinin temel iddiaları hakkında
rasyonel, objektif, şümullü ve tutarlı bir tarzda düşünmek ve konuşmaktır1. "Rasyonel"
terimini kullanmakla burada taraf tuttuğumuza, dolayısıyla felsefe tarihinde dinin esasta
irrasyonel bir alan olduğunu öne süren bazı düşünürlerden ayrıldığımıza dikkat çekmek
isteriz. Dinle felsefe arasında organik bir bağın bulunmadığını iddia eden düşünürlerin çoğu,
dine rasyonel bir zemin bulma çabalarının verimsizliğine inanırlar. Bu, bazen dinin
sarsılmaması, bazen de onun eleştirilmesi için başvurulan bir yol olmaktadır. "Dine rasyonel
açıdan bakmak", akıl gücümüzün imkânlarını kullanmak suretiyle dinin ana iddialarının
temellendirilmesi çabasında gidebileceğimiz yere kadar gitmek, şeklinde anlaşılagelmiştir.
Meselâ, Allah'ın varlığı, ruhun ölümsüzlüğü, vahyin imkânı gibi köklü dinî iddialar, aklî
delillere başvurularak temellendirilmek istenmiştir. Başta Farabî, İbn Sînâ, İbn Rüşd gibi
tanınmış İslâm Filozofları olmak üzere, çeşitli din ve kültürlere mensup birçok düşünür, din ve
felsefeyi aynı hakikatin iki ayrı veçhesi şeklinde görmüşlerdir. Dolayısıyla, "rasyonel açı"
felsefî bir bakış tarzının önde gelen özelliklerinden biri olarak kabul edilegelmiştir.
1 Bu özellikler hakkında geniş bilgi için bkz. A. Farrer, Basic Modern Philosophy of Religion, London
1968, s. 11.
Felsefî bakış tarzı, mümkün olduğu ölçüde, "şumullü" olmak zorundadır. Sözgelişi, bir filozof
Tanrı'nın varlığı konusunu ele almışsa, konuyla ilgili tarihî, ilmî ve mantıkî bütün verileri
dikkate almayı, hatta Tanrı'nın olmadığına ilişkin görüş ve düşünceleri hesaba katmayı gaye
edinir. Bir konuya kaç açıdan bakmak mümkünse, hepsini nazarı itibara alır. Din alanıyla
kültürün öteki alanları (bilim, sanat, ahlâk vs.) arasında gerekli bağlantı noktalarının
kurulabilmesi için şümullü bakış tarzına daima ihtiyaç vardır.
Felsefî bakış tarzı "tutarlı" olmak zorundadır. Sözgelişi, insanın fiilleri de dahil olmak üzere
her şeyin önceden bilindiğini, kesin olarak tesbit ve tayin edildiğini öne süren bir görüşle
insanda irade hürriyetinin varlığını öne süren görüşü bir ve aynı anda savunamayız. Ortada
giderilmesi gerekli bir tutarsızlık bulunmaktadır. Filozofun zihninin sadece bu türden açık
tutarsızlıklar karşısında değil, ilk bakışta kolayca fark edilmeyen tutarsızlıklar karşısında da
