Table Of ContentHISTORISCHE TEXTE
MITTELALTER
Herausgegeben von
Arno Borst und Josef Fleckenstein
VANDENHOECK & RUPRECHT
IN GÖTTINGEN
DIE KAISERKRÖNUNG
KARLS DES GROSSEN
Eingeleitet und zusammengestellt von
Kurt Reindel
2., durchgesehene Auflage
i t ^ ^S
VANDENHOECK & RUPRECHT
IN GÖTTINGEN
5 φ €6 1(
© Vandenhoeck Ät Ruprecht,
Göttingen 1970. — Printed in Germany. — Ohne ausdrückliche
Genehmigung des Verlages ist es nicht gestattet, das Werk oder
Teile daraus auf foto- oder akustomechanischem Wege zu ver
vielfältigen. Gesamtherstellung: Hubert & Co., Göttingen
INHALT
Einleitung 7
1. Liber Pontificalis, Vita Leonis III.: Louis Duchesne, Le Liber
Pontificalis. Texte, introduction et commentaire 2 (1892) . . 9
2. Reinigungseid Papst Leos III.: KarlHampe, Monumenta Ger-
maniae, Epistolae 5 (1899) 14
3. Corpus Juris Civilis: Th. Mommsen - P. Krüger - R. Schoell
- G. Kroll, Corpus Juris Civilis, 3 Bände (1868-95) . .. 14
4. Ekloge ton nomon: K. E. Zachariae von Lingenthal, Collectio
librorum iuris Graeco-Romani ineditorum (1852) . . .. 15
5. Constitutum Constantini: Das Constitutum Constantini
(Konstantinische Schenkung) Text, hrsg. von Horst Fuhr
mann, Monumenta Germaniae, Fontes iuris germanici anti-
qui 10 (1968) 15
6. Annales regni Francorum: Friedrich Kurze, Monumenta Ger
maniae, Scriptores rerum Germanicarum (1895) . . .. 17
7. Annales qui dicuntur Einhardi, in: Annales regni Francorum 25
8. Annales Laureshamenses: Georg Heinrich Pertz, Monumenta
Germaniae, Scriptores 1 (1826) 26
9. Annales Maximiniani: Georg Waitz, Monumenta Germaniae,
Scriptores 13 (1881) 28
10. Annales sancti Petri Coloniensis: Georg Heinrich Pertz, Mo
numenta Germaniae, Scriptores 16 (1859) 29
11. Johannes, GestaepiscoporumNeapolitanorum: Georg Waitz,
Monumenta Germaniae, Scriptores rerum Langobardicarum
(1878) 29
12. Einhard, Vita Karoli magni: Oswald Holder-Egger, Monu
menta Germaniae, Scriptores rerum Germanicarum "(1911) 29
5
13· Notker Balbulus, Gesta Karoli magni: Hansfrieder Haefele,
Monumenta Germaniae, Scriptores rerum Germanicarum,
Nova Series 12 2(1962) 31
14. Karolus magnus et Leo papa: Franz Brunhölzl, in: Karolus
magnus et Leo papa. Ein Paderborner Epos vom Jahre 799.
Mit Beiträgen von Helmut Beumann, Franz Brunhölzl, Wil
helm Winkelmann, Studien und Quellen zur Westfälischen
Geschichte 8 (1966) 55—97 32
15. Theodulf von Orleans: Ernst Dümmler, Monumenta Ger
maniae, Poetae latini 1 (1880)
16. Litania Karolina: Bernhard Opfermann, Die liturgischen
Herrscherakklamationen im Sacrum Imperium des Mittel
alters (1953) 37
17· Laudes: Ernst H. Kantorowicz, Laudes Regiae. Α Study in
Liturgical Acclamations and Mediaeval Ruler Worship (1958) 38
18. Divisio regnorum: Alfred Boretius, Monumenta Germaniae,
Capitularia 1 (1883) 40
19· Ordinatio Imperii: Alfred Boretius, Monumenta Germaniae,
Capitularia 1 (1883) 41
20. Alkuin-Briefe: Ernst Dümmler, Monumenta Germaniae, Epi-
stolae 4 (1895) 42
21. Epistolae variorum: Ernst Dümmler, Monumenta Germaniae,
Epistolae 4 (1895) 58
22. De imperatoria potestate in urbe Roma libellus: Giuseppe
Zucchetti, Fonti per la storia d'Italia pubblicate dall'Istituto
Storico Italiano 55 (1920) 61
23. Chronicon Salernitanum: Ulla Westerbergh, Studia Latina
Stockholmiensia 3 (1956), darin: 66
24. Brief Kaiser Ludwigs IL: Walter Henze, Monumenta Ger
maniae, Epistolae 7 (1928) 66
25. Theophanes, Chronographia: Carolus de Boor, Theophanis
Chronographia 1 (1883); Lateinische Übersetzung 2 (1885) 72
Bibliographie 75
6
EINLEITUNG
Diese Zusammenstellung ist in erster Linie für die Arbeit im Seminar
gedacht, doch mag es auch darüber hinaus erwünscht sein, durch die
Lektüre der hier bequem zugänglichen Quellen eine Möglichkeit zu
haben, die mannigfachen Erörterungen zur Kaiserkrönung Karls des
Großen und zu den damit zusammenhängenden Problemen kritisch zu
überprüfen. Die Auswahl ist gegenüber der von Dannenbauer getrof
fenen wesentlich erweitert worden, zumal manche Texte (Karolus
magnus et Leo papa) erst in jüngerer Zeit eine neue positive Wer
tung erhielten; auch in ihrer Authentizität umstrittene Stücke (der
Reinigungseid Leos III.) wurden aufgenommen. Einen Platz fanden
schließlich auch die nicht mehr unmittelbar mit der Kaiserkrönung
Karls zusammenhängenden späteren Texte aus karolingischer Zeit,
aus denen die Weiterbildung der Kaiseridee deutlich wird. Dennoch
mußte mit Rücksicht auf den Umfang manches wegfallen, etwa Aus
züge aus des Konstantin Porphyrogenitus Zeremonienbuch (Kap. I 38,
91, 96) sowie die Darstellung der Jahre 799 bis 801 im Chronicon
Moissiacense (MG SS 1, 303-305). Die Quellen wurden ohne Lesarten
und Kommentar genau den angegebenen Druckvorlagen entnommen;
den griechischen Texten wurde eine lateinische Übersetzung beige
geben, bei Theophanes die des Anastasius Bibliothecarius.
Die Bibliographie konnte nur eine Auswahl aus der vorhandenen Lite
ratur bringen, wobei insbesondere zu Gunsten von Spezialunter
suchungen auf die Anführung der allgemeinen Literatur (Jahrbücher,
Hartmann, Haller, Hauck, Ostrogorsky, Seppelt) oder biographischer
Darstellungen Karls (Calmette, Kampers, Kleinklauss usw.) verzichtet
wurde. Auch wurde mit Ausnahme einiger grundsätzlich wichtiger
Untersuchungen die ganze ältere Literatur weggelassen. Schließlich
mußten alle rein quellenkritischen Arbeiten zu den einzelnen Texten
7
wegfallen; dafür sei generell verwiesen auf Wilhelm Wattenbach
- Wilhelm Levison - Heinz Löwe, Deutschlands Geschichtsquellen im
Mittelalter. Vorzeit und Karolinger ι (1952) 2 (1953) 3 (1957) 4
(1963), sowie auf das Beiheft: Die Rechtsquellen, von Rudolf Buch
ner (1953).
Der Begriff der Kaiser«krönung» wurde im Titel beibehalten, ohne
daß damit über die Art der Erhebung Karls ein Urteil präjudiziert
werden soll; doch gilt jedenfalls auch im Sinne der Zeit die coronatio
als Bezeichnung für den ganzen Vorgang (Fleckenstein S. 62).
Zur 2. Auflage
Die Quellensammlung wurde erweitert um das Gedicht Theodulfs
von Orleans, das auf die Blendung und Heilung Papst Leos III. Bezug
nimmt, sowie um Auszüge aus zwei Briefen Alkuins (Nr. 156 und
157), die Hinweise auf den Romaufenthalt Erzbischof Arns bringen;
außerdem wurden zur Divisio regnorum die Protokolle beider Fas
sungen angeführt. Der Textabdruck, des Constitutum Constantini und
des Epos Karolus magnus et Leo papa wurde verbessert nach den
jetzt vorliegenden neuen Editionen. Schließlich ist in die Bibliogra
phie außer einigen Nachträgen vor allem die seither erschienene Lite
ratur eingefügt worden.
8
ι. Liber Pontificalis, Vita Leonis III. (XI-XXVI)
(S. 4) Hie autem (sc. Leo) venerabilis et sanctissimus praesul, dum in
sanetam, catholicam et apostolicam Romanam ecclesiam per ordinem
ecclesiasticum degeret et ritum ortodoxe fidei teneret, atque ex omni
parte, tarn per diversas ecclesias quamque in patriarchio in amplis
aedifieiis construens composite ornavit; cum die quadam, more solito,
in letania que ab omnibus maiore appellatur procederet, ubi sibi popu-
lus obviam sacra religione oecurrere deberet, ut seeundum annua con-
suetudine letania et missarum sollempnia cum sacerdotibus celebraret
et omnipotenti Domino pro salute christianorum populi preces fun-
deret; et sicut olitanam traditionem a notario sanctae Romane ecclesiae
in ecclesia beati Georgii Christi martyris in eius natale ipsa letania
praedicata fuisset, omnes tarn viri quamque femine devota mente
catervatim in ecclesia beati Christi martyris Laurenti quae appellatur
Lucine, ubi et collecta praedicata inherat oecurrerent; qui dum prae-
dictus venerabilis pontifex a patriarchio egressus fuisset, obviam illi
sine planeta iniquus nee dicendus Paschales primicerius oecurrit et
ypochrisi veniam illi petebat, dicens «Quia infirmus sum et ideo sine
planeta veni». Tunc sanctissimus praesul veniam illi dedit; similiter
et Campulus in ipsorum dolositate pariter in pontificali obsequio per-
gentes, et dulcia verba que non habebant in pectore cum eo loquentes,
maligni et iniqui ac perversi falsique christiani, prorsus pagani, filii
diaboli, in uno se satanice colligentes, pleni iniqua cogitatione, in ipso
itinere, ante monasterium sanetorum Stephani et Silvestrii quod quon-
dam domnus Paulus papa fundaverat, clam armati adstiterunt, atque
repente de loco insidiarum exilientes, et ad ipsum, ut dictum est, impie
trueidandum, absque ulla reverentia confluxerunt, Paschale ad capud
stante et Campulo ad pedes, seeundum iniquum eorum consilium.
Quo facto, omnis qui circa eum erat populus, videlicet inhermis et in
Dei officio preparatus, timore armorum perterritus, in fuga conversus
est. Ipsi vero insidiatores atque operatores malorum, iudaico more,
sine ullo divino humanoque vel honoris eum intuitu, ferino more
conprehendentes in terra proiecerunt, et absque misericordia scin-
dendo expoliantes eum crudeliter oculos evellere et ipsum penitus
caecare conati sunt. Nam lingua eius praecisa, et, ut ipsi tunc arbitrati
sunt, caecum eum et mutum in media platea dimiserunt, una cum ipsi
maligni Paschalem et Campulum.
Postmodum vero, sicut veri pagani et impii, ad ipsius monasterii eccle
siae confessionis eum trahentes, ante (S. 5) ipsum venerabilem altarem
iterum eum bis oculos et linguam amplius crudeliter eruerunt; et
plagis eum diversis et a fustibus caedentes laniaverunt, et semivivum
in sanguine revolutum ante ipsud altare dimiserunt. Postmodum vero
ο
sub custodia in ipso monasterio miserunt. Timore autem perterriti ne
a christianis hominibus furatus inde fuisset, tunc malignum consilium
adepti, sicut ipse eguminus monasterii sancti Herasmi professus est,
quia fecerunt eum ad se venire clam per nocte, tarn Paschalis malignus,
qui tunc primicerius erat, seu Campulus sacellarius et Maurus Nepesi-
nus, et miserunt eum in praedicto monasterio sancti Silvestri cum
pluribus iniquis consentaneis ipsorum malefactoribus; et sie per nocte
eum exinde abstollentes, deduxerunt in monasterio sancti Herasmi,
et in arta et angusta custodia eum recluserunt.
Sed Deus omnipotens, qui eorum malitiam praesciendo diu patienter
sustinuit, ipse eorum iniquos conatus mirabiliter destruxit. Contigit
autem, cooperante Deo et beato Petro apostolo suffragante, quod
antedictus papa, cum ab ipsis carnifieibus in monasterio sancti
Herasmi in custodia mitteretur, et Domino annuente atque beato Petro
clavigero regni caelorum suffragante, et visum reeepit et lingua ad
loquendum illi restituta est. Et ut ostenderet omnipotens Deus per
suum famulum solita misericordia magnum miraculum, divino nutu
eius, a fidelibus christianis viris, videlicet Albinum cubicularium cum
aliis fidelibus Deum metuentibus, ex ipsa eum claustra oeculte abstol
lentes, in basilica beati Petri apostolorum prineipis, ubi et eius sacra-
tissimum corpus quiescit, deduxerunt. Qui omnes audientes et viden-
tes mirabilia Dei qui innocentem et iustum pontificem de manibus
inimicorum eruit, glorificaverunt Deum, dicentes: « Benedictus Domi
nus Deus Israel, qui facit mirabilia magna solus, et non deseruit
sperantes in se, sed in eum adimplet misericordiam suam, ut mani-
festaretur gloria Dei et mirabilia in illo, quemadmodum promisit
sperantibus in se, psalmista dicente: «Dominus inluminatio mea et
salus mea: quem timebo? Dominus defensor vite mee: a quo trepi-
dabo?» Et iterum: «Lucerna pedibus meis verbum tuum, Domine, et
lumen semitis meis.» Et vere a tenebre eum Dominus eripiens lumen
reddidit et linguam ad loquendum restituit, et totis eius solidavit
membris, et in omnibus operibus mirabiliter deducens confortavit. Et
qualem gaudium habuerunt christiani homines et fideles, tantum
merore et tristitia angustiantes, nesciebant quid agerent; in periculo se
estimantes, quaerebant se inter semetipsos interficere. Et dum non
invenirent quid aliud agerent, domum Albini, fidelis beati Petri apostoli
et eiusdem pontificis depraedantes destruxerunt. Et in ipsa beati Petri
apostoli aula coniungente praelatus pontifex, confestim Winichis,
gloriosus dux Spolitanus, cum suo exercito obviavit. Et cum summum
pontificem videntem et loquentem conspexisset, venerabiliter eum
recipiens, Spoletio deduxit, glorificantem et laudantem Deum, qui
talem mirabilia in eum clarifieavit.
Quo audito, per diversas civitates Romanorum fideles ad eum oecur-
10
rerunt; et pariter cum aliquibus ex ipsis civitatibus, episcopi, pres-
biteri, seu clerici Romani et primati civitatibus, apud excellentissimum
domnum Carolum regem Francorum et Langobardorum atque patri-
tium Romanorum profectus est. Ipse vero christianissimus et (S. 6)
ortodoxus atque praecipuus clementissimusque rex, ilico ut audivit,
misit in obviam eius Hildebaldo archiepiscopo et capellano, seu
Ascherico comite, et postmodum proprium filium suum Pipinum
excellentissimum regem cum aliis comitibus obviam eius iterum, et
usque ubi ipse magnus rex eum obviavit. Et sicut vicarium beati Petri
apostoli venerabiliter et honorifice cum hymnis et canticis spiritalibus
eum suscepit. Et pariter se amplectentes cum lacrimis se osculaverunt,
et a praedicto pontifice Gloria in excelsis Deo inchoante et a cuncto
clero suscipiente, oratione super cuncto populo data, tunc benignis-
simus domnus Karolus magnus rex antedictum pontificem conspicien-
tem gratias Deo referuit, qui tarn magnam mirabiliam super famulum
suum per suffragia principum apostolorum Petri et Pauli operatus est
et ad nihilum praedictos iniquos viros deduxit.
Qui dum in magno honore apud se aliquantum tempus eum ipse
Serenissimus rex habuisset, haec praelati iniqui et filii diaboli audien-
tes, post dira et iniqua incendia quae in possessionibus seu rebus beati
Petri apostoli gesserunt, moliti sunt, Deo illis contrario, falsa adversus
sanctissimum pontificem inponere crimina, et post eum ad praedictum
emittere regem, quod probare nequaquam potuissent, quia per insidias
et iniquitates ipsorum talia nee dicenda, saneta ecclesia humiliari
volentes, proferebant. Sed dum ad praedictum clementissimum mag-
num regem praelatus pontifex in magno et condecenti honore degeret,
ex omni parte ibidem tarn archiepiscopi quamque episcopi et ceteris
sacerdotibus venientibus, una cum consilio eiusdem piissimi magni
regis omnibusque eximiis Francis, Deo praevio, Roma illum remeari
in sua apostolica sede honorifice, cum nimio, ut deeuit, emiserunt
honore. Qui per unaquaque civitate, tamquam ipsum suscipientes apo-
stolum, usque Roma deduxerunt. Qui Romani, prae nimio gaudio,
suum reeipientes pastorem, omnes generaliter in vigilias beati Andreae
apostoli, tarn proceres clericorum cum omnibus clericis quamque opti-
mates et senatus cunctaque militia, et universo populo Romano cum
sanetimonialibus et diaconissis et nobilissimis matronis seu universis
feminis, simul etiam et eunete scole peregrinorum, videlicet Fran
corum, Frisonorum, Saxonorum atque Langobardorum, simul omnes
conexi, ad pontem Molvium, cum signis et vandis, canticis spiritalibus
suseeperunt, et in ecclesia beati Petri apostoli eum deduxerunt, ubi et
missarum solemnia celebravit et omnes pariter corpus et sanguinem
domini nostri Iesu Christi fideliter partieipati sunt.
Et alia die, seeundum olitanam consuetudinem, natale beati Andreae
11