Table Of ContentKPSSCini.com
www.kpsscini.com
İÇİNDEKİLER
GENEL TARİH
İSLAMİYET ÖNCESİ TÜRK TARİHİ ………………………………………………………1
TÜRK – İSLAM TARİHİ…………………………………………………………………….16
TÜRKİYE TARİHİ…………………………………………………………………………...34
OSMANLI DEVLETİ’NİN GENEL ÖZELLİKLERİ…………………………………….....47
OSMANLI DEVLETİ KÜLTÜR VE MEDENİYETİ……………………………………….48
OSMANLI DEVLETİ DURAKLAMA DÖNEMİ…………………………………………...80
OSMANLI DEVLETİ GERİLEME DÖNEMİ………………………………………………85
AVRUPA’DAKİ BAZI GELİŞMELERİN OSMANLI ÜZERİNDEKİ ETKİLERİ………...91
OSMANLI DEVLETİ DAĞILMA VE ÇÖKÜŞ DÖNEMİ……………………………….....93
İNKILÂP TARİHİ
İNKILAP…………………………………………………………………………………….114
ATATÜRK’ÜN İNKILAP ANLAYIŞI……………………………………………………..114
TÜRK İNKILABI’NIN ÖZELLİKLERİ……………………………………………………114
XIX. YÜZYILDA OSMANLI DEVLETİ’NİN GENEL DURUMU………………………115
19. YÜZYILIN SONU VE 20. YÜZYIL BAŞLARINDA OSMANLI DEVLETİ………117
I. DÜNYA SAVAŞI VE SONUÇLARI………………………………………………….....127
MONDROS ATEŞKES ANTLAŞMASI VE CEMİYETLER……………………………...138
KURTULUŞ SAVAŞI HAZIRLIK DÖNEMİ……………………………………………...145
I. TBMM’NİN AÇILMASI…………………………………………………………………161
KURTULUŞ SAVAŞI MUHAREBELER DÖNEMİ……………………………………..168
CUMHURİYET (İNKILÂPLAR) DÖNEMİ……………………………………………….191
ATATÜRK İLKELERİ……………………………………………………………………..214
CUMHURİYET DÖNEMİ DIŞ POLİTİKA……………………………………………….221
2011 KPSS TARİH SORULARININ ANALİZİ
2011 KPSS tarih sorularına göz atıldığında önceki yıllardaki tarih sorularından daha farklı
olduğu görülmektedir. Zorluk anlamında daha üst düzeyde olan bu sorular birçok adayın
beklediğinden daha az net çıkarmasına yol açmıştır.
Soruların dağılımında dikkat çekmek istediğimiz nokta daha önce sorgulanmayan
Ortadoğu’da ve Yakındoğu’da kurulan devletler konusundan da bir soru çıkmasıdır. Bu soru
artık sınava hazırlanan adaylara Fatımiler, Eyyubiler, Memluklar ve Moğollar (Moğolların
yıkılmasıyla kurulan Kubilay Hanlığı, Ġlhanlılar, Çağataylılar, Altın-Orda Devleti) gibi
devletlerin de siyasi tarihlerinin bilinmesi yükümlülüğünü getirmiştir.
Dikkat çekmek istediğimiz ikinci bir husus soru tarzına ilişkindir. KPSS 2011 Tarih
sorularında KPSS 2009 ve 2010 Tarih sorularının aksine bilgi düzeyinde sorulara daha sık
rastlanmıştır. Bilhassa 17. soru yani Ġstiklal Marşı’nın yazılması için yarışmayı düzenleyen
bakanlığın sorulması bir ÖSYM sorusundan çok bir EĞĠTEK sorularını andırır niteliktedir.
Yoruma dayalı çözümü gerektiren sorularda ise daha ziyade Atatürk’ten alıntılanan bir sözün
(5 soru bu şekilde hazırlanmış) öncüllerdeki ifadelerle eşleştirilmesi üzerine kurulduğu
görülmüştür.
Kronoloji bilgisinin 2011 tarih sorularında da yine çok değerli bir ipucu olduğu görülmüştür.
(12, 19,25, 26, 28 ve 30. sorular salt kronoloji bilgisiyle çözülebilirdi.) 27. sorunun ise hatalı
bir mantıkla sorulduğu görülmüştür.
KPSS 2011 Tarih sorularının konulara göre dağılımı şu şekilde olmuştur;
İslamiyet’ten Önceki Türk Kültür ve Uygarlığı 2
Türk-İslam Tarihi 1
Orta Asya’da ve Yakındoğu’da Kurulan Devletler 1
Osmanlı Devleti Kültür ve Uygarlığı 2
Osmanlı Yenileşmesi 2
20. Yüzyıl Türk Siyasi Tarihi 2
Kurtuluş Savaşı Hazırlık Dönemi 2
Kurtuluş Savaşı Muharebeler Dönemi 3
İnkılaplar 10
Atatürk İlkeleri 2
Türk Dış Politikası 3
Sonuç olarak 2011 Tarih soruları, bilgi düzeyindeki sorulara ağırlık vermesiyle 2012
KPSS’ye hazırlanacak adaylara daha ezbere dayalı çalışma evresi geçirmesi gerektiğini
göstermiştir.
Not: Uzman Kariyer Yayıncılıktan alıntıdır.
Ergün YILDIRIM
KPSS TARİH DERS NOTLARI Tarih Öğretmeni
İSLAMİYET ÖNCESİ TÜRK Kelteminar, Afanasyeva (M.Ö 3000 – M.Ö.
1700): Bu kültür çevresi geniş bir alanı
TARİHİ
etkileyerek Orta Asya uygarlığının temelini
oluşturmuştur.
Türklerin anayurdu Orta Asya’dır. Orta Asya,
Andronova (M.Ö. 1700 – M.Ö. 1200): Bu
doğuda Kingan Dağları, batıda Hazar Denizi,
kültürde yaşayanlar atı evcileştirmişlerdir.
kuzeyde Sibirya düzlükleri, güneyde ise
Hindikuş, Tibet ve Karanlık Dağları ile
Karasuk (M.Ö. 1200 – MÖ. 700): Orta Asya
çevrilidir.
uygarlığında demir ilk defa bu bölgede
Bölge yüzey şekilleri itibariyle yüksek
işlenmiştir.
platolardan oluşmakta, karasal iklim hüküm
sürmekte, bozkır bitki örtüsü görülmektedir.
Tagar (M.Ö.700 – M.Ö. 100): Orta Asya’daki
Bu nedenle tarıma elverişli bir yer olmayan
kültürlerin en gelişmiş olanıdır.
bölgede yaşayanlar hayvancılıkla uğraşmışlar
ve göçebe bir yaşam sürmüşlerdir.
Türklerin Orta Asya’dan Göç Sebepleri:
Göçebe kültürünün sonucunda şu durumlar
İklim ve bitki örtüsündeki olumsuz
ortaya çıkmıştır;
değişiklikler (kuraklık, otlak ve meraların
azalması, tarım alanlarının daralması),
Merkezi yapı güçlenememiş (boylar
Salgın hayvan hastalıkları,
federasyonu şeklinde örgütlenme vardı.),
Boylar arası hâkimiyet mücadelesi,
Mimari ve şehircilik ortaya çıkmamış,
Hızlı nüfus artışı,
Ekonomi, hayvancılığa dayalı kalmış,
Dış baskılar (bağımsızlık düşüncesi),
Sanat, taşınabilir eşya ve hayvan figürleri
Dünya hâkimiyeti düşüncesidir.
üzerine yapılmıştır. Ayrıca çadır sanatı
gelişmiştir.
Doğuya gidenler; Uzakdoğu ve Çin’e,
Yazılı hayat geç başlamış, onun yerine sözlü
Batıya gidenler; Anadolu, Avrupa,
edebiyat ve sözlü hukuk (töre) gelişmiştir.
Mezopotamya, Suriye ve Mısır’a, Kuzeye
Hapis cezaları kısa süreli olmuştur.
gidenler; Sibirya içlerine kadar, Güneye
Toplum dayanışmacı olmuş ve imtiyazlı
gidenler; Hindistan, Afganistan ve İran’a
(ayrıcalıklı) bir sınıf anlayışı görülmemiştir.
kadar uzanmışlardır.
(Kölelik de yoktur.).
Özel mülkiyet anlayışı gelişememiştir.
Göçlerin Sonucunda;
At ve koyunun etkin olduğu bir bozkır
kültürünün gelişmesini sağlamıştır.
Göç edenlerin çoğu, gittikleri bölge halkı
Askeri yapı gelişmiştir.
içerisinde kendi milli benliklerini
kaybetmişlerdir.
ÖRNEK SORU
Farklı kültürlerin kaynaşması, yeni
Türklerin Orta Asya’da dış tehlikelerle karşı
uygarlıkların meydana gelmesinde etkili
karşıya kalmaları ve topraklarının doğal
olmuştur.
sınırlarla korunmamış olması, aşağıdakilerin
Türkler teşkilatçı özellikleri sayesinde göç
hangisinde yeteneklerinin gelişmesine neden
ettikleri yerlerde güçlü devletler kurmuşlardır.
olmuştur?
Göç edenler gittikleri bölgelere daha yüksek
A) Askerlik B) Ticaret C) Tarım
bir medeniyeti götürmüşlerdir. Örneğin; maden
D) Dokumacılık E) Hayvancılık
işlemeciliği, dünyaya Orta Asya göçleriyle
(1999/DMS)
yayılmıştır.
Cevap: A
Türkler gittikleri yerlerde devlet yönetimi ve
askeri teşkilatlanma açısından örnek
Orta Asya’nın Tarih Öncesi Devirlere ait ilk
olmuşlardır.
kültür merkezleri;
Batıya giden Türkler, Kavimler Göçü’ne neden
Anav (M.Ö. 4500 – M.Ö. 1000): Orta olmuşlardır.
Asya’nın en eski kültürüdür. Göçler sonucunda Türk Tarihini bir bütün
olarak incelemek zorlaşmıştır.
1
Ergün YILDIRIM
KPSS TARİH DERS NOTLARI Tarih Öğretmeni
Orta Asya’dan göç etmeyen Türk toplulukları Mete Han Dönemi Asya Hunları’nın en parlak
Orta Asya’nın çeşitli bölgelerinde yaşamlarını dönemidir (M.Ö. 209 - 74). Bu dönemde
sürdürmüşlerdir. Asya’daki birçok kavim (bütün Türk boyları)
Hunların hâkimiyetine girmiştir. Sınırlar;
NOT-1: Göçleri kolaylaştıran etken; atın Moğolistan’dan Hazar Denizi’ne kadar
evcilleştirilmesi ve tekerleğin kullanılmasıdır. genişlemiştir (Orta Asya Türk siyasi birliği
ilk kez sağlanmıştır.).
NOT-2: Göç dalgasından ilk etkilenen bölgeler Ön Mete Han’ın getirdiği “Devlet Hükümdar
Asya ve Çin olmuştur. Ailesinin Ortak Malıdır.” töresi (veraset
sistemi = kut anlayışı) ile askerlik ve orduda
NOT-3: Yazı kullanılmadığından dolayı Türk kullandığı “Onluk Sistem” daha sonraki Türk
göçleri ile ilgili kesin bilgiler elde etmek güçtür. devletleri tarafından benimsenmiştir.
Asya Hunları, taht kavgaları ve Çin
“Türk” Kelimesinin Anlamı entrikalarıyla M.S. 48’de Kuzey ve Güney
Hunları olarak 2’ye ayrıldı. Kuzey Hunları
Türk kelimesi “türemek” fiilinden M.S. 156’da Siyenpiler tarafından, Güney
gelmektedir. Ayrıca “Töreli” yani kanun ve Hunları ise Çin tarafından yıkılmıştır.
nizam sahibi anlamında da kullanılmaktadır. Kuzey Hunları’nın yıkılmasından sonra
Sıfat olarak kullanıldığında Türk kelimesi bölgedeki Türk boyları Batıya göç ederek
“güç, kuvvet” anlamındadır. Kavimler Göçü’nü başlatmışlardır.
Türk kelimesinin devlet adıyla tarihte ilk kez
kullanılması 6. asrın içerisinde başlamıştır Kavimler Göçü’nün sonuçları;
(Göktürkler). Daha sonraki dönemlerde Türk
soyundan gelen bütün toplulukları ifade eden Avrupa büyük bir kargaşa içinde kaldı.
ulusal bir isim olmuştur. Roma İmparatorluğu, Doğu ve Batı olmak
Tarih boyunca Türk adını taşıyan devletler; üzere parçalandı. Batı Roma 476’da, Doğu ise
Göktürkler, Türkiye Cumhuriyeti, Hatay Türk 1453’te yıkıldı.
Devleti, Kıbrıs Türk Cumhuriyeti ve Roma’nın 2’ye ayrılmasıyla Hıristiyanlık dini
Türkmenistan’dır. de Katolik ve Ortodoks olmak üzere ikiye
Coğrafi bir ad olarak Türkiye - Türkia şeklinde ayrıldı.
ilk defa Bizans kaynaklarında Orta Asya için Avrupa’da Katolik Kilisesi ve Ruhban sınıfı
kullanılmıştır. 11. yüzyılın sonlarından halk üzerinde skolâstik düşünce sistemini
itibaren Anadolu için kullanılacaktır. uygulayarak baskı kurdu.
Avrupa halklarının birbirleriyle kaynaşmasıyla
NOT: Tarihteki ilk atlı göçebe Türk topluluğu bugünkü Avrupa milletleri oluşmaya başladı.
İskitler (Sakalar)’dır. Karadeniz’in kuzeyinde ve Günümüz Avrupa devletlerinin temelleri atıldı.
Orta Asya’nın batısında yaşamışlardır. En ünlü İspanya Müslümanların eline geçti.
hükümdarları “Alp Er Tunga”dır. “Şu” ve “Alp Alman Krallığı ve Papalık birleşerek Kutsal
Er Tunga” destanları vardır. Ordularında Amazon Roma Germen İmparatorluğu’nu kurdular.
denilen kadın askerler bulundurmuşlardır. Avrupa’da ilk Türk Devleti kuruldu.
Avrupa topraklarında Derebeylik (Feodalite)
İSLAMİYET’TEN ÖNCE KURULAN TÜRK kuruldu.
DEVLETLERİ İlkçağ bitti, Ortaçağ başladı.
ASYA HUN DEVLETİ ÖRNEK SORU
(M.Ö. 220 - M.S. 216) Aşağıdakilerden hangisi, Hunların neden olduğu
Kavimler Göçü’nün sonuçlarından biri değildir?
Göçlerden sonra Orta Asya’da kurulan A) Avrupa’nın etnik yapısının değişmesi
ilk Türk devletidir. Orhun ve Selenga ırmakları B) Avrupa’da bir Hun Devleti kurulması
arasında kurulmuştur. C) Roma İmparatorluğu’nun bütünlüğünü ve
Hunların merkezi, kutsal kabul edilen üstünlüğünü yitirmesi
Ötüken’dir. D) Avrupa’da skolâstik düşüncenin egemen olması
Bilinen ilk hükümdarları Teoman’dır (M.Ö. E) Göktürk Devleti’nin yıkılması
220 - 209). Bu dönemde Çin’e yapılan akınlar (2011 – KPSS)
sonucunda Çinliler tarafından ünlü “Çin Cevap: E
Seddi” yapılmıştır.
2
Ergün YILDIRIM
KPSS TARİH DERS NOTLARI Tarih Öğretmeni
NOT: Türk toplumlarında millet ve devlet olma NOT: Bu ittifaklarla Bizans’la ilk diplomatik
bilinci ilk defa Asya Hunları’yla başlamıştır. ilişkiler bu dönemde başlamıştır.
AVRUPA HUN DEVLETİ I. Göktük Devleti 582’de Çin entrikaları
(375 - 469) sonucu ikiye ayrılmıştır. 630’da Doğu, 658’de
Batı Göktürkler Çin hâkimiyetine girmiştir.
Kurucusu Balamir’dir. Macaristan civarında
kurulmuşlardır. II. GÖKTÜRK DEVLETİ (KUTLUK)
En parlak dönemlerini Attilla Dönemi’nde (682 - 745)
yaşamışlardır (434 - 453). Bu dönemde Balkan
Seferleri sonucunda Margos ve Anatolyos 682 yılında Kutluk Kağan tarafından Çin’e
antlaşmaları ile Bizans’ı yıllık vergiye karşı başlatılan bağımsızlık mücadelesi sonucu
bağlamıştır. Ötüken’de kurulmuştur.
Batı Roma üzerine yapılan Galya ve Roma Devlete “Kutluk”, kendisine de devleti
Seferleri’yle de bu imparatorluk, Avrupa toparlayan, derleyen anlamına gelen “İlteriş”
Hunları’na bağlanmıştır. ünvanı verilmiştir.
Attilla’nın ölümünden sonra zayıflayan devlete En parlak dönem Bilge Kağan ve Kültigin
Bizans devleti son vermiştir. kardeşler döneminde yaşanmıştır. Bu dönemde
Avrupa Hunları, Avrupa’da kurulan ilk Türk devlet en geniş sınırlarına ulaşmıştır.
Devleti olduğu için diğer Türk boylarına yol Tonyukuk ise bu dönemin ünlü veziri ve genel
gösterici olmuştur. siyasi danışmanıdır.
Ayrıca Orta ve Doğu Avrupa’ya hakim olarak Bilge Kağan Budizm’in benimsenmesi
Balkanların Germen Kavimleri tarafından önerisini sunar. Ancak Vezir Tonyukuk bu
istilasına engel olmuştur. dinin Türklerin ulusal kimliklerini bozacağı
Avrupa Hunları; Bulgarların ve Macarların endişesiyle bu öneriyi reddeder. Bu durum
bugünkü topraklarına yerleşmesinde de etkili hükümdarların yetkilerinin denetlebildiğini
olmuştur. göstermektedir.
Avrupa Hunları Anadolu’ya ilk Türk Bilge Kağan’ın ölümünden sonra devlet çöküş
akınlarını yapan devlettir. dönemine girmiş, Basmil, Karluk ve
Uygurların ayaklanması sonucu yıkılmıştır.
GÖKTÜRKLER
(552 - 658) Göktürklerin Önemi:
Orta Asya’da kurulan ikinci büyük Türk Tarihte Türk adıyla kurulan ilk devlettir.
devletidir. 38 harfli kendilerine özgü bir alfabe
Türk adını siyasi anlamda bir devlet adı olarak kullanmışlardır (İlk Türk Alfabesi).
kullanan ilk devlettir (ulusçu anlayış). Türkler arasında millet ve devlet olma bilinci
Göktürklerle ilgili ilk bilgiler Ergenekon en üst düzeye bu devlet döneminde ulaşmıştır.
Destanı’na dayanmaktadır. Bu nedenle ilk Türk boyları ikinci kez Göktürk hâkimiyetinde
dönemlere ilişkin bilgiler net değildir. bir bayrak altında toplanmıştır.
Asya Avar Hakanlığı’na bağlı olarak yaşayan
Göktürkler Bumin Kağan önderliğinde bu NOT: Bu özellikler Göktürklerin milliyetçi
devlete karşı 552’de isyan etti. Avarları yıkarak (ulusçu) yönlerini ortaya koymaktadır.
Ötüken merkezli olarak devlet kuruldu.
Bumin Kağan Orta Asya’daki dağınık göçebe Türk tarihinin bilinen en eski Türkçe yazılı
Türk boylarını tekrar bir bayrak altında belgeleri olarak kabul edilen Göktürk (Orhun)
toplamıştır (Orta Asya Türk Siyasi Birliği Kitabeleri Kutluk Devleti zamanında Bilge
ikinci kez sağlanmıştır.). Kağan, Kültigin ve Vezir Tonyukuk adına
Bumin Kağan ülkeyi ikiye ayırmış ve Batı’nın dikilmiştir.
yönetimini kardeşi İstemi Yabgu’ya vermiştir Kitabelerin konusu; Türklerin siyasi
(ilk kez İkili Teşkilat uygulanmıştır.). yaşantıları ve Türk hükümdarlarının halka karşı
En parlak dönem Mukan Kağan Dönemi’dir. sorumluluklarıdır (Sosyal Devlet anlayışı).
Bu dönemde İpek Yolu’na hakim olabilmek Yazılış amacı ise; geçmişte yapılan hataların
amacıyla Bizans ve Sasani devletleriyle ittifak tekrarlanmamasıdır.
kurulmuştur.
3
Ergün YILDIRIM
KPSS TARİH DERS NOTLARI Tarih Öğretmeni
Türklerde posta teşkilatını ilk olarak Uygurlar ayrıca pusula ve ipek imalatını da
Göktürkler kurmuşlardır. Çinlilerden öğrenerek uygulamışlardır.
12 Hayvanlı Türk Takvimi’ni yapmışlardır.
UYGURLAR Kendilerine ait Karabalasagun Yazıtları ve
(745 - 840) Şine-Usu Yazıtları vardır.
Minyatür denilen bir tür resim sanatını
Bilge Kül Kağan tarafından kurulmuştur. geliştirmişlerdir. Orta oyunu da Uygurlara
Başlangıçta devletin merkezi Ötüken olmuşsa aittir.
da daha sonraları başkent Ordu - Balık Uygurlar fresk (duvar resmi) sanatında çok
(Karabalasagun) şehrine alınmıştır. ileri gitmişlerdir.
Uygurlar Orta Asya hakimiyetini sağlayarak Uygur şehirlerinde çeşitli dinlere ait mabetlerin
Çin’i vergiye bağlamışlardır (Talas Savaşı yan yana olduğu görülmektedir. Bu durum
sonucunda). Uygurlarda ibadet özgürlüğü olduğunu
Bögü Kağan döneminde Çin’le olan siyasi göstermektedir.
ilişkiler sonucunda Maniheizm dinini resmi
din olarak kabul etmişlerdir (763). DİĞER TÜRK BOYLARI
Mani dininin yanı sıra Budizm dinini de kabul
VE
eden Uygurlar, bu dinlerin bazı yasaklarından
DEVLETLERİ
dolayı hayvancılığı terk ederek tarım ve
ticaretle uğraşmışlardır. Bunların bir sonucu
ASYA’DA DEVLET KURANLAR
olarak da göçebe hayatı terk etmişler ve
yerleşik hayata geçmişlerdir
AKHUNLAR (EFTALİTLER)
Din değiştiren ilk Türk devletidir.
Uygurlar 840’ta Kırgızlar tarafından
Köken itibariyle Asya Hunlarına
yıkılmışlardır. Bununla birlikte parça parça
dayanmaktadır.
siyasi hayatlarını 13. yüzyıla kadar
V. yüzyılın ikinci yarısında Afganistan ve
sürdürmüşlerdir (Turfan, Kaşgar ve Kansu
Kuzey Hindistan bölgesinde güçlü bir devlet
Uygurları olarak). Bu yüzyıldan sonra
olarak ortaya çıkmıştır.
Moğolların hâkimiyetine girmişlerdir.
567’de Sasani - Göktürk ittifakı sonucunda
yıkılmıştır (İpek Yolu için).
NOT: Uygur kültürü Moğollar arasında yayılmış ve
Moğolların Türkleşmesinde etkili olmuştur.
TÜRGİŞLER
Uygurların Önemi:
Batı Göktürklerin bir koluna mensupturlar.
VII. asrın ortalarında güçlenmişlerdir. Ancak
Yerleşik hayata geçen ilk Türk topluluğudur.
II. Göktürk Devleti kurulunca bu devlete
Yerleşik hayatın bir sonucu olarak saraylar,
bağlanmışlardır.
tapınaklar gibi kalıcı mimari eserler
Emevilerle mücadele ederek İslamiyet’in
bırakmışlardır.
doğuya (Orta Asya) yayılmasını
Yerleşik yaşamın bir sonucu olarak göçebe
geciktirmişlerdir.
kültürü terk etmişler ve savaşçı özelliklerini
Uygurlardan sonra ikinci olarak yerleşik
kaybetmişlerdir. Fakat bilimsel ve kültürel
yaşama geçen topluluktur. Ayrıca
etkinliklerde bulunarak uygarlık olarak ileri
hükümdarları adına para bastıran ilk Türk
gitmişlerdir.
topluluğudur (madeni para).
Uygurlar, 18 harfli kendilerine özgü alfabeyi
766’da Karlukların hakimiyetine girmişlerdir.
kullanmışlardır. Ayrıca Çinlilerden klişe
matbaayı alıp kullanmışlar ve ilk Türkçe
KARLUKLAR
kitapları basmışlardır. Mani dininin terimlerini
Türkçeye çevirmişlerdir (milli benliklerini
Göktürklerin bir kolu olmasına rağmen bu
korumak için). Bunun yanında kağıt
devletin yıkılmasında etkili olmuştur.
imalathaneleri de açmışlardır.
751 yılındaki Talas Savaşı’nda Müslüman
NOT: Kâğıt ve matbaayı kullanan ilk Türk devleti Araplarla birlikte Çinlilere karşı mücadele
Uygurlardır. etmiştir.
4
Ergün YILDIRIM
KPSS TARİH DERS NOTLARI Tarih Öğretmeni
Karluklar İslamiyet’i benimseyen ilk Türk Bu yönüyle Hazar ülkesinde dini hoşgörünün
topluluğudur. ve inanç hürriyetinin var olduğu söylenebilir.
Karluklar, Moğollara itaat eden ilk Müslüman
Türk topluluğudur. AVARLAR (JUAN JUANLAR)
Karluklar, ilk Müslüman Türk devleti olan (568 - 805)
Karahanlıların kurulmasında da etkili
olmuştur (840). Hem Asya’da hem de Avrupa’da devlet
kurmuşlardır.
KIRGIZLAR Göktürklerin 552’de Orta Asya’da
kurulmasıyla, Batı’ya göç ederek Macaristan
840’ta Uygurları yıkarak bağımsız bir devlet topraklarına hâkim oldular.
haline gelmişlerdir. Sasanilerle işbirliği yaparak 619 ve 626’da
920’de Karahitaylar tarafından yıkılmışlardır. İstanbul’u kuşatmışlar ama alamamışlardır
13. yüzyılda Moğolların hâkimiyetine (ilk defa).
girmişlerdir (Moğollara itaat eden ilk Türk 805’te Franklar tarafından yıkılmışlardır.
topluluğudur.). Yerli topluluklarla kaynaşarak
Sovyetler Birliği’nin dağılmasından sonra Hıristiyanlaşmışlar ve milli benliklerini
günümüzde Kırgızistan olarak varlığını devam yitirmişlerdir (Hıristiyanlığı kabul eden ilk
ettirmektedir. Türk devletidir.).
Manas Destanları (en uzun destanımız) ve Avarlar, Avrupa’da özellikle Germen ve Slav
Yenisey Anıtları ile ünlüdürler. kavimleri üzerinde etkili olmuşlardır (devlet
idaresi ve askerlik alanında). Ayrıca Doğu ve
ASYA’DAN AVRUPA’YA GÖÇ EDEN Orta Avrupa’nın etnik haritasının ortaya
TÜRK BOYLARI çıkmasında da Avarların etkisi büyüktür.
SİBİRLER (SABARLAR) BULGARLAR
V. ve VI. yüzyıllarda Batı Sibirya ile Oğuz Türklerinin bir koludur. İlk devletlerini
Kafkasların kuzeyinde etkili olmuşlardır. Karadeniz’in kuzeyinde Büyük Bulgarya
Bizans ve Sasanilerle temasta bulunmuşlardır. olarak kurmuşlardır, ancak Hazarların
558 yılında Avarlar tarafından yıkılmışlardır. baskısıyla 2’ye ayrılmışlardır.
Sibirler Anadolu’ya ikinci Türk akınlarını Tuna Bulgarları Balkanlara yerleşerek burada
yapan Türk topluluğudur. Ortodoks Hıristiyanlığı resmi din olarak kabul
etmişlerdir.
HAZARLAR Tuna Bulgarları Bizans’la sık sık mücadele
içerisine girmişler ve İstanbul’u
VI. ve X. yüzyıllar arasında Volga kıyıları ve kuşatmışlardır (İstanbul’u kuşatan ikinci
Kırım arasında hüküm sürmüşlerdir. Türk topluluğudur.).
Bizans, Sasani ve Dört Halife döneminden Tuna Bulgarları zamanla milli benliklerini
itibaren İslam Devleti’yle temas kurmuşlardır. kaybetmişler ve Slavlaşmışlardır. Bugünkü
Hz. Osman Dönemi’nden itibaren Bizans’ın Bulgarların atalarıdırlar.
kışkırtması sonucu Müslüman Araplarla İdil Bulgarları ise Volga boylarında devletlerini
savaşmaya başlamışlardır. kurmuşlardır. Ticaretle uğraşmalarının
sonucunda Müslüman tüccarlarla ilişkiye
NOT: Müslüman Araplarla ilk savaşlar bu girmişler ve sonunda 10. asrın başında
dönemde başlamıştır. İslamiyet’i kabul etmişlerdir. 13. yüzyılda
önce Moğolların daha sonra da Altınordu
İslamiyet’in Kafkaslara girmesini ve Devleti’nin hâkimiyetine girmişlerdir.
Rusya’da yayılmasını engellemişlerdir. Bugünkü Kazan Türklerinin atasıdırlar.
Peçenek saldırıları sonucu Hazarlar 965’te
Kiev Ruz Knezliği tarafından yıkılmışlardır. MACARLAR
Hazarlar yönetim kadrosu olarak Museviliği
benimseyen ilk ve tek Türk devletidir. Peçeneklerin baskısıyla batıya göç eden
Hazarlar arasında Göktanrı, Hıristiyanlık, Macarlar IX. Asrın sonlarına doğru bugünkü
İslamiyet, Musevilik gibi dinler de yayılmıştır. yurtlarına gelmişlerdir.
5
Ergün YILDIRIM
KPSS TARİH DERS NOTLARI Tarih Öğretmeni
Hıristiyanlığın Katolik mezhebini benimseyen İslam kaynaklarında bulundukları bölgeler
Macarlar Ortaçağın sonlarına doğru güçlü bir “Deşt-i Kıpçak” olarak adlandırılmıştır.
devlet olarak ortaya çıkmışlardır. Ruslarla mücadeleleri Rus İgor Destanı’na
Osmanlı Devletinin Balkanlardaki en güçlü konu olmuştur.
rakibi olan Macarlar 1526 Mohaç Meydan Altınorda Devleti’nin temelini oluşturmuşlar,
Muharebesi’nden sonra Osmanlı’ya Moğollların Türkleşmesinde etkili
bağlanmıştır. olmuşlardır.
Macaristan topraklarının büyük bir bölümü Oğuzlarla mücadeleleri “Dede Korkut
1699 Karlofça Antlaşması’yla Avusturya’ya Hikâyeleri”nin doğmasına neden olmuştur.
bırakılmıştır. 13. yüzyıla kadar siyasi varlıklarını
Macaristan, I. Dünya Savaşı’ndan sonra sürdürmüşlerdir. Bu yüzyılda Moğolların
Avusturya’dan ayrılmış, bağımsız bir devlet saldırısıyla yıkılmışlardır.
olmuştur.
NOT: Karadeniz’in kuzeyinde hâkimiyet kurmuş
PEÇENEKLER olan Türk kavimleri, Rusların güçlenip Karadeniz
kıyılarına inmelerine engel olmuşlardır.
IX. Asrın sonlarında Hazarların ve Uzların
baskısı sonucu Don - Dinyeper nehirleri İSLAMİYET ÖNCESİ TÜRK
arasına çekilmişlerdir (Rusların Karadeniz’e
DEVLETLERİ’NDE
inmelerine engel olmuşlar ve Balkanlarda
KÜLTÜR VE UYGARLIK
yayılmalarına izin vermemişlerdir.).
Daha sonraki dönemlerde Tuna nehrine kadar
DEVLET YÖNETİMİ
olan geniş bir alana hükmetmişlerdir.
Bir süre Bizans hâkimiyetinde yaşamışlardır,
Eski Türklerde devlet “il” veya “el” olarak
yine bu devlet tarafından yıkılmışlardır.
isimlendirilmiştir.
Bizans ordusu içerisinde paralı asker olarak
Devlet boyların bir bayrak altında toplanması
görev yapan Peçenekler 1071 Malazgirt
ile oluşan federal (federatif) bir yapıya sahipti.
Savaşı’nda saf değiştirerek Selçuklu ordusu
Devletin başında hanedana mensup Han,
tarafına geçmiş ve savaşın Türkler tarafından
Hakan, Kağan, İdikut, Şanyü, Tanhu, Yabgu
kazanılmasında etkili olmuşlardır.
(kanat yöneticisi), İlteber (Uygur), İlteriş,
Hıristiyanlığı benimseyen Peçenekler dağılarak
Erkin, gibi ünvanları kullanan bir hükümdar
zamanla asimile olmuşlardır.
bulunurdu.
UZLAR (OĞUZLAR)
ÖRNEK SORU
İslamiyet öncesi Türklerde devlet başkanları çeşitli
Türklerin en kalabalık ve en aktif kolunu
unvanlar taşırdı.
oluşturmaktadır. Oğuzların İslamiyet’i kabul
Aşağıdakilerden hangisi bu unvanlardan
etmeyen kolu, Balkanlara geçerek
biridir?
Hıristiyanlığı benimsemiştir. Moğol
A) Şad B) Kağan C) Tigin
istilasından kaçanlar da Anadolu’ya gelip
D) Tudun E) Sübaşı
yerleşmişlerdir.
(2010 KPSS – Ortaöğretim)
Selçuklu ve Osmanlı gibi büyük Türk
Cevap: B
devletlerinin kurucu unsuru olmuşlardır.
IX. Asırda Balkanlarda görülen Uzlar;
ÖRNEK SORU
Peçenekler, Kumanlar ve Bizans’ın baskısı
Orta Asya’da kurulan Türk devletlerinde,
altında kalmıştır. Bu nedenle bölgede önemli
I. Kağan
bir siyasi varlık gösterememişlerdir.
II. Tudun
Oğuzlar diğer Türk boyları gibi Hazar
III. Han
Denizi’nin kuzeyinden Batıya göç etmemiştir.
IV. Hakan
ünvanlarından hangileri hükümdarlar için
KUMANLAR (KIPÇAKLAR)
kullanılmamıştır?
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III
XI. Yüzyıl sonlarına doğru Moğol baskısı
D) I ve III E) I ve IV
nedeniyle Doğu Avrupa ve Batı Sibirya’ya
(1999 – DMS)
yayılmışlardır.
Cevap: B
6
Ergün YILDIRIM
KPSS TARİH DERS NOTLARI Tarih Öğretmeni
Hükümdarlık (bağımsızlık) sembolleri ise; Hükümdarın rakipsiz aday olması (Bu durumda
Otağ (hükümdarlık çadırı), Örgin (taht), Tuğ taht kavgası olmadan başa geçiyordu).
(sancak), kotuz – sorguç – Tabl (şapkaya Seçim Usulü (Kengeş, Toy veya Kurultay
takılan at kuyruğu - miğfer), Nevbet (davul), denilen devletin ileri gelenlerinden oluşan
Yarlığ (ferman - buyruk), Yay’dır (Ok; meclisin toplanarak hanedan üyelerinden
hükümdarlık sembolü değildir, bağlılığı birini tahta geçirmesi)
gösterir.) Ekber ve Erşâd (En yaşlı ve Olgun) olanın
başa geçmesi. Bu yöntem I. Ahmet
Devleti yönetme yetkisinin tanrı tarafından
zamanından itibaren sadece Osmanlı
hanedana verildiğine inanılırdı, bu yetkiye de
Devleti’nde uygulanmıştır.
“Kut” denirdi (Tanrı – Kral anlayışı
görülmezdi.).
Hükümdarın görevleri; Orduya komuta etmek,
“Kut”un babadan oğula geçtiğine inanılırdı.
töreyi uygulamak, adaleti sağlamak, halkı
Bu nedenle hanedana mensup her erkek
korumak, toy düzenlemek ve Kurultaya
çocuğun devleti yönetme hakkı olduğu gibi,
başkanlık etmektir.
kanı da kutsal sayılmıştır. Yani kut anlayışına
göre ülke (devlet) hanedanın ortak malıdır. Devlet merkezine “Ordu” denilmiştir.
NOT: Bu anlayışa aynı zamanda veraset (saltanat) İkili Devlet Teşkilatı: Bu yönetim tarzında
sistemi deniyordu. hükümdar yönetimi kolaylaştırmak için ülkeyi
Sol (Doğu) ve Sağ (Batı) olmak üzere ikiye
Bu durum taht kavgalarına ve kurulan Türk ayırırdı (Federal devlet anlayışı).
devletlerinin kısa sürede yıkılmasına neden İkili devlet yönetiminde hükümdarlar genelde
olmuştur. Doğu (merkez) bölümünden devleti
yönetirken Batı bölümünde de hanedana
ÖRNEK SORU mensup Yabgular bulunurdu.
Türk Devletlerinde,
I. taht kavgalarının ortaya çıkması, Devletin ikiye bölünerek yapılandırılmasında;
II. toprakların, gelirlerine göre bölümlere ayrılması,
III. çeşitli dinlere inanılması Taht kavgalarını engellemek isteği,
durumlarından hangileri “ülkenin hükümdar Yönetimi kolaylaştırmak düşüncesi, etkilidir.
ailesinin ortak malı olması” töresinin sonuçları
arasındadır? NOT: İkili Yönetim ilk kez I. Göktürk Devleti
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III tarafından uygulanmıştır; Doğu’yu Bumin Kağan,
D) I ve III E) I, II ve III Batı’yı İstemi Yabgu yönetmiştir.
(2010 KPSS – Lisans)
Cevap: A ÖRNEK SORU
İlk Türk devletlerinde yabgu iç işlerinde serbest, dış
ÖRNEK SORU işlerinde doğudaki hakana bağlıydı.
İslamiyet’ten önceki Türk Devletleri’nde, Bu durumun aşağıdakilerden hangisine kanıt
hükümdarın egemenlik hakkı ile ilgili olarak olduğu savunulabilir?
aşağıdakilerden hangisine inanılırdı? A) Hakanın iç işlerine, dış işlerinden daha az
A) Halk tarafından verildiğine önem verdiğine
B) Komşu devletlerin güçlü olduğuna
B) Kurultay tarafından verildiğine
C) Ülkenin federal bir yapıya sahip olduğuna
C) Büyük devletler tarafından verildiğine
D) Hakandan sonra tahta çıkma hakkının yabguya
D) Başkalarından zorla alındığına
ait olduğuna
E) Tanrı tarafından verildiğine E) Türklerin Gök-Tanrı inancının dışındaki
(2000 - DMS) inançlara da açık olduğuna
Cevap: E (2008 KPSS/Lisans)
Cevap: C
Türk hükümdarlarının tahta çıkışları çeşitli
şekillerde oluyordu. Bunlar; Eski Türklerde ülke topraklarının bu şekilde
hanedan üyeleri arasında paylaştırılarak
Hanedan üyeleri arasında siyasi ve askeri yönetilmesi taht kavgalarını ve iç
mücadeleyi kazanan hükümdar olarak tahta karışıklıkları arttırmış, Türk devletlerini dış
çıkıyordu. (En sık rastlanan durum). müdahalelere açık hale getirmiştir.
7
Ergün YILDIRIM
KPSS TARİH DERS NOTLARI Tarih Öğretmeni
Devlet yönetiminde Hakanın yanında “Hatun” Önemli devlet görevlileri ve kurumları
adı verilen eşleri de yer almıştır. Hatunların şunlardır;
elçi kabul törenlerine ve Kurultay
toplantılarına katıldıkları görülmüştür. Ebi: Hükümet konağı
Ayuki: Üyeleri kağan tarafından atanan
NOT: Bu durum Eski Türk Devletlerinde kadının Hükümet
da yönetime katıldığını ve hükümdarı temsil etme Aygucı: Hükümet başkanı (Başbakan - vezir)
haklarının olduğunu göstermektedir. Buyruk: Bakan
İçbuyruk: Saray işlerinden sorumlu bakan
Eski Türklerde önemli devlet işleri Kurultay Tamgacı: Dış siyaset işlerini yürüten görevliler
(Toy, Kengeş, Keneş, Moğoka) adı verilen Tigin: Hükümdar çocukları (Tekin)
mecliste görüşülürdü. Şad: Kağanın çocuklarından taşrada yönetimle
Kurultay boy beyleri, hakan, hatun, hanedan görevlendirilenlere verilen isim
mensupları, hükümet üyeleri, halk (kün) ve Tarkan (General): Askeri yönetici (ordu
zaman zaman da bağlı devletlerin komutanı)
yöneticilerinden oluşurdu. Apa: Sarayın sivil yöneticisi
Meclise katılma hakkına sahip olanlara Tudun – Todun (vali): Vergi işlerinden
“Toygun” denirdi. sorumlu görevli olup aynı zamanda idari
Meclis, devlet müşaviri anlamına gelen yöneticidir.
“Aygucı” tarafından yönetilmekteydi (hakan Subaşı: Ordu Komutanı
katılmadığı zamanlarda). Bitigci: Katip, Memur, Bürokrat Sınıfı
Ağılıg: Hazine görevlisi
Kurultay’da son söz hükümdara aitti. Bu
Yargucı: Yargıç, Tercüman, Elçi
yönüyle Kurultay bir danışma meclisine
benzemektedir.
TOPLUM YAPISI
Meclis her yılın dokuzuncu ayında genel
toplantı yapardı. Bu toplantıda hayvanların ve
Türk toplumu;
halkın (Kün) sayım sonuçları, ordunun durumu
ve genel sorunlar görüşülürdü.
Oguş: Aile
Meclis yılda iki kez ilkbahar ve sonbaharda
Urug: Soy (Aileler birliği)
toplanırdı.
Bod (Boy): Kabileler
Kurultayın aynı zamanda hakanı seçme,
Bodun: Millet denilen birimlerden oluşuyordu.
yargılama ve dini törenlere katılma gibi
görevleri de vardı.
Boyların başında “Bey”ler bulunurdu. Boyların
Devlet yönetiminde hakan sonsuz yetkilere
birleşmesiyle (siyasi olarak örgütlenmesiyle)
sahip olarak görünse de yetkileri “Töre” adı
devlet (il) oluşurdu.
verilen yazısız hukuk kurallarıyla
Her boyun ayrı bir damgası (hayvan, eşya ve
sınırlandırılmıştır. Hakanın töreye göre en
mezar taşlarında bulunan işaret), Ongun’u
önemli görevi halkının huzur ve refahını
(saygı duyduğu bir hayvanı – Totemcilik) ve
sağlamaktı.
savaş narası vardı.
NOT: Ülke yönetiminde kağanın belirlenmesinde Budunlar boylar birliği olarak da bilinir.
belli ölçütlerin olması ve Kurultayın varlığı Akbudun (Yöneten), Karabudun (Yönetilen)
demokratik uygulamalara örnektir. şeklinde ayrımı vardır.
Eski Türk toplumlarında göçebe yaşam tarzı,
ÖRNEK SORU (yaylak – kışlak anlayışı) sosyal yaşantıyı ve
I. Toy ekonomik etkinlikleri de doğrudan
II. Kurultay etkilemiştir.
III. İl Eski Türklerde “köleci” bir toplum yapısı
Yukarıdakilerden hangileri İslamiyet’ten önce yoktu. Bundaki temel etken; toprak üzerinde
kurulan Türk devletlerinde siyasi, ekonomik, özel mülkiyet anlayışının olmamasıdır, yani
kültürel işlerin görüşülüp karara bağlandığı toprağın devletin malı sayılmasıdır.
meclistir? Ekonominin hayvancılığa dayanması, göçebe
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III hayatın benimsenmiş olması, toprak üzerinde
D) I ve II E) I, II ve III aristokratik yani imtiyazlı bir sınıfın
(2004/KPSS) doğmasını engellemiştir (Hanedan dışında).
Cevap: D Ayrıca din adamları sınıfı da yoktu.
8
