Table Of ContentİNSAN ANATOMİSi
Vatan KAVAK(Doç.Dr.)
Ders Notları
Anatomi; vücudu kesip, parçalara ayırdıktan sonra yapısını ve gelişi-
mini inceleyen bilim dalıdır. Vücut bölümlerinin gelişimi, bu bölümlerin şe-
killenmesi ve birbirleri ile ilişkilerinin incelediği için “Morfoloji”nin alt
grubunda yerini alır.
Canlı yapının oluşumunu doğrudan, hiçbir araç olmaksızın göz ile ince-
leyen ve araştıran bilim dalıdır. Anatomi, “topoğrafik anatomi” ve “sistema-
tik anatomi” olmak üzere iki büyük alt grupta incelenir. Topoğrafik anatomi;
oluşumların durumlarını ve bulundukları yerde birbirine göre karşılıklı iliş-
kilerini ele alarak inceler.
Sistematik Anatomi; organların bir araya gelerek oluşturduğu sistemleri
inceler. Bu incelemede vücudun anatomik yapısı sistemlere ayrılarak ele alı-
nır. Sistemler ise, fonksiyonlarına göre bir araya gelen organlardan oluşur.
Bu sistemler şunlardır:
Hareket sistemi
a. İskelet sistemi
b. Kas sistemi
c.Eklem sistemi |
Sindirim sistemi
Solunum sistemi
Dolaşım sistemi
Ürogenital sistem
Endokrin sistem
Sinir sistemi
Özel duyu organları
Hareket Sistemi:
İskelet Sistemi: Kemikler, eklemler ve kirişler (bandlar) dikkate alınır.
Bu elemanların bütünü, aynı fonksiyonları ortaya koymak üzere, önemli bir
destek oluşturma görevini yüklenmişlerdir
Kas Sistemi: Kasların örtüleri, kirişleri ve içi sıvı dolu olan "bursa"
adı verilen boşluklar da incelenir. Bazı ekollerde çoğu kez kas ve kemikler
"Hareket Sistemi" adı altında birlikte ele alınırlar. Buna göre, hareket siste-
minin aktif elemanlarını kaslar, pasif elemanlarını ise kemikler ve eklemler
oluşturur. Bu sistem vücut yapısı içinde, temel olarak ana rol üstlenmiştir.
Sindirim Sistemi: Alınan gıdaların sindirime uygun hale getirilmesi ve
bu gıdaların sindirilmesi(hazmedilmesi) sindirim sistemini oluşturan organ-
lar tarafından sağlanır. Ağız boşluğu (cavum oris), yutak (pharynx), yemek
1
borusu (oesophagus), mide (ventriculus/gaster) ve barsaklar (intestinum),
karaciğer (hepar) ve pankreas (pancreas) bu sistemi meydana getiren önemli
organlardır.
Solunum Sistemi: Bu sistemin asıl görevi, canlı organizma için gerekli
olan oksijenin alınması ve dışarıya çıkan C0 'nin atılmasıdır. Bu sistemin
2
merkez organı akciğerlerdir. Burun boşluğu (cavum nasi) (bazen ağız boşlu-
ğu), yutak (nasopharynx), hava borusu (trachea) ve hava borusunun dalları
(bronchus ve bronchioli) bu sistemi oluşturur.
Hava yolu içerisinde sesin oluşması ile görevli ses telleri ve bunların
yer aldığı bölüm (larynx) de bulunur. Bu bölüm kapatılarak hava yolları en-
gellenebilir.
Dolaşım Sistemi: Canlı organizmada en küçük birimlere kadar kanın
gönderilmesi, oksijen alışverişinin yapılması ve metabolizma artıklarının da
vücut dışına çıkartılması gerekir. Bu işi dolaşım sistemini oluşturan organlar
topluluğu yapar. Dolaşım sisteminin merkez organı kalbin çalışması ile kan,
büyük ve küçük dolaşıma gönderilir.Dolaşımda, kan ve lenfa olmak üzere iki
sıvının varlığı söz konusudur. Bunlar sistem içinde kendilerine ait yollar içe-
risinde dolaşırlar. Lenf damarları, kan damarlarının yanında komşu bir yapı
oluştururlar. Dokulara aktarılan ve fonksiyonunu tamamlayan lenf sıvısı çok
ince yapıdaki kendine ait çok inca kanallar ile belli merkezlere taşınır ve
tekrar kana verilir. Ancak yolu boyunca lenf damarları, lenf düğümleri adı
verilen ara istasyonlardan geçerler ve bu şekilde bir süzülme sağlanmış olur.
Ürogenital Sistem: Bu sistemi oluşturan organlar, ayrı kaynaklardan
gelişirler. Fakat fonksiyonel ve ortak bölümleri vardır. Sistem içinde idrar
yolları ve genital organlar bulunur. Metabolizma ile ortaya çıkan ve canlı
organizma için zararlı olan artıklar, idrar yolları ile dışarıya atılırlar. Böb-
rekler, idrar yolları (ureter ve urethra) ve idrar kesesi (vesica urinaria) bura-
ya dahil olan organlardır.Genital organlar ise üreme görevini yaparlar. Kadın
genital organları içinde yer alan ovarium, yumurtayı ileten yollar, uterus,
vagina ve dış genital organlar ile, erkek genital organlarından testisler, vesi-
cula seminalis, iletim yolları, birkaç salgı bezi ve dış genital organilar kadın
ve erkek genital sisteminin temel oluşumlarıdır.
Endokrin Sistem: Vücuttaki iç salgı bezleri bu sistemde yer alır. Bu
bezlerde üretilen salgı dışarıya verilmez, doğrudan kan veya linfa yollarına
iletilir. Bazı endokrin bezler, komşu organların çok yakınında ve içlerinde
yer alırlar. Ancak onların parankiminden izole edilmiş bir durum gösterirler.
Sinir Sistemi: Çeşitli yollarla gelen uyarıları alıp düzenleyen, azaltan
veya çoğaltan, daha sonra bu uyarıları belli merkezlere ileten elemanların bir
araya gelmesi ile sinir sistemi oluşur.
2
Merkezde beyin ve omurilik (medulla spinalis) vardır. Periferde ise da-
ha ziyade ileti yolları, bu sistemin elemanları olarak yer alırlar. Bu sistem,
vücudun bütün organları arasında koordinasyon görevi yüklenmiştir ve bu
nedenle çok önemli ve özel bir yapı gösterir.
Özel duyu organları: Duyu organları içerisine; göz, kulak, koku ve tat
alma organları ile deri, tırnaklar, kıl (ve saçlar) girmektedir. Burada duyu
organı olarak verilen deri, aynı zamanda ısı düzenlemesi ve koruma görevini
de yapar.
ANATOMİK DÜZLEMLER, EKSENLER, YÖNLER Ve
VÜCUDUN BÖLÜMLERİ
Anatomi bilim dalında özel tarif ve terimler vardır. Bu tarif ve terim-
ler, çabuk ve doğru açıklama ve aynı zamanda doğru anlaşılmayı sağlar. İn-
san vücudu dış şekline göre genellikle “baş” (caput/cranium), “gövde” (trun-
cus)ve “uzuvlar” (extremite) olmak üzere ayrılarak incelenir. Baş (ca-
put/cranium) kendi içinde neurocranium (beyin bölümü) ve splanchnocranium
(yüz bölümü) olarak iki kısımda incelenir. Gövde; göğüs bölümü (thorax),
karın bölümü (abdomen) ve leğen kısmı (pelvis) olarak ayrılır. Kol ve bacak-
lar ise uzuvları (extremiite) oluştururlar. Ayakta dik duran, avuç içleri öne
bakar durumda konumunu bulunan bir insanda anatomik isimlendirmeler
önemlidir. İnsan vücudu bilateral simetrik yapı olarak kabul edilir ve median
(orta) bir düzlem ile iki kısma ayrılabilir. Median düzleme paralel olan ve bu
düzlemin her iki yanında yer alan düzlemlere sagittal düzlem adı verilir. Dik
duran bir insanda kafatasının en yüksek noktasından geçerek tabana inen
doğruya (yani vücudun eksenine ) dik olarak oluşmuş düzlem transvers düz-
lem adını alır. Alına paralel oluşan düzlemlere ise frontal düzlem adı verilir.
Median düzlem düşünüldüğünde, bu düzlemden daha dışta bulunan vücut bö-
lümüne "lateral", median çizgiye doğru yer alan kısım ise "medial" olarak
adlandırılır. Burada medial ve median tariflerine çok dikkatli edilmelidir.
Zira bu iki tarif, söyleniş bakımından birbireni çok yakın olmakla beraber,
birbirinin aynı değildir. Vücut bütünü içinde, baş (cranium) tarafına doğru
yapılan tariflerde "cranial" veya "superior" terimi kullanılır. Hayvanlarda
ise, aşağıya doğru kuyruk istikametinde (cauda) yapılan tariflerde 'caudal"
veya "inferior" kelimeleri kullanılır.Öne doğru (yani karın yönünde) "vent-
ral" veya "anterior", arkaya doğru (sırt) yönünde ise "dorsal" veya "poste-
rior" terimleri kullanılarak tarifler yapılır.
Baş bölümünde (cranium) yön belirten özel kelimeler, biraz farklılık
gösterir. Burun (gaga) yönünde "rostral" terimi de kullanılır. Bu terim ön ta-
rafı belirtir. Arka tarafı belirtmek için ise "occipital" terimi kullanılır. Ekst-
remitelerde isimlendirme biraz daha değişik özellik taşır.
3
Bunun için tariflerin yapılması ancak anatomik durumda söz konusu-
dur. Bir başka deyişle vücudun anatomik konumda olması şarttır ve buna gö-
re tarifler yapılır.
Anatomik pozisyon
Anatomik durumda olan bir vücutta, ayaklar birbirine paraleldir. Bu
şekilde dik duran bir kişinin, el avuçları öne bakar ve kollar hafif şekilde
yanlara doğru sarkıtılmış durumdadır. Bu durumda iken, ön kolu oluşturan
iki kemik birbirine paralel bir durum almıştır (dışta=radius, içte=ulna). Buna
göre ön kolda bir tarif yapılırken, radial tarafa yapılan tarif lateral, ulnar
tarafa yapılan tarif ise medial olarak belirtilir. Elin avuç kısmı palmar, sırt
kısmı ise dorsal olarak adlandırılır. Ayak sırtı için "dorsal", tabanı için ise
"plantar" terimi kullanılır.
Anatomik Hareketler
İnsan vücudunda hareketlerin anatomik adları da vardır. Bu adlandır-
mada da yine vücudun anatomik durumu esas olarak alınır. Buna göre anato-
mik durumda, birbirlerine paralel olan ön kol kemikleri (radius ve ulna) ve
yine bu durumda öne doğru bakan elin palmar (iç) yüzeyi, elin pronation ve
supination hareketlerinde değişik durumlar gösterirler. Pronation hareketin-
de, başparmak içeriye doğru döndürüldüğünde elin sırtı da öne doğru döner.
Bu sırada radius da ulnanın üzerinde uzun eksene göre bir dönüş yapar. Bu
bir örnekle açıklanırsa, masa üzerinde duran paranın alınması için elin pro-
nation hareketini yapması gerekir. Bunun tam tersi olan harekete ise supina-
tion adı verilir. Bu harekete, çeşmeden avuçları ile su içmek isteyen bir kişi
örneği verilebilir. Avuçları ile su içmek isteyen kişinin supination hareketi
yapması gerekir.
Belirli bir merkez veya düzlem (eksen) düşünüldüğünde, bir organın bu
merkezden uzaklaştırılmasına abduction, bu merkeze yaklaştırmasına adduc-
tion adı verilir. Ana eksenlere göre yapılabilen hareketlerin tümünü ortaya
koyan ve bir bakıma dairesel bir hareket şeklinde ortaya çıkan harekete ise
circumdiction adı verilir.
Flexion, bükülme (kapanma) için; extention ise açılma (gerilme) için
kullanılan kelimelerdir ve tek eksenli eklemlerin esas hareketleridir. Opposi-
tion iki şeyin birbiri üzerine getirilmesi hareketinin adıdır. Bu hareketin ter-
sine ise reposition denir.
Vücut üzerinde tarifler yapılırken gövdeye yakın olmak üzere proximal,
gövdeden uzakta olmak üzere ise distal terimleri kullanılır. Bu adlandırmalar
özellikle bir extremitenin veya bir hücrenin durumu ifade edilirken yapılır.
4
Beyin ile ilgili tarifler yapılırken, alın tarafını belirtmek için çoğu za-
man rostral terimi kullanılır. Apical ve basal kelimeleri aynı zamanda histo-
loji'de de kullanılır.
Vücudun tümü düşünüldüğünde, vücut içinden geçen ve birbirlerine dik
olarak uzanan, üç değişik yönde esas eksen vardır. Aslında, bir boşlukta, vü-
cudun ve ekstremitelerin durumları veya hareketlerinin tarifleri de bu eksen-
lere göre yapılır. Bu ana eksenler şunlardır:
Sagittal eksen= Anatomik durumda bulunan bir vücut düşünüldüğünde,
önden arkaya doğru uzanan eksendir.
Vertical eksen= Yukarıdan aşağıya doğru uzanan düşey yöndeki eksen-
dir.
Transvers eksen= Yere paralel olmak üzere, vücudun sağ veya solundan
diğer tarafa doğru uzanan yatay eksendir.
Yukarıda belirtilen ana eksenlere göre, daha önce tarif edilen temel ha-
reketler ortaya çıkar. Bu hareketler şunlardır.
Sagittal eksen etrafında, Abduction-adduction hareketleri gerçekleşir.
Vertical eksen etrafında, Supinatio-pronation hareketleri gerçekleşir.
Transvers eksen etrafında,Flexion-extention hareketleri gerçekleşir.
HÜCRE VE DOKU
HÜCRE
Canlı organizmaların en küçük yapı taşları hücrelerdir. Çok ileri orga-
nizasyon ve yapılaşma gösteren insan, hayvan ve bitkiler pek çok sayıda hüc-
renin bir araya gelmesi ile oluşmuşlardır. Bütün hücreler beslenme, büyüme,
uyarılara cevap verme ve üreme özelliklerine sahiptirler.
İçlerinde yaşamsal faaliyetlerin devam ettiği hücreler, çeşitli görevleri
yerine getirecek şekilde örgütlenmişler. Bu nedenle hücreler, fonksiyonları
ve görevleri bakımından oldukça çeşitli yapılar gösterirler. Mesala; basık, iğ
şekilli ve polimorf olabilirler. En küçük hücre yaklaşık olarak 2-5 mikronluk
bir çapa sahiptir, (lenfositler ve mikroglia hücreleri). İnsan vücudunun en
büyük hücresi olan yumurta hücresinin çapı ise yaklaşık 120 mikrondur. Her-
hangibir yardım olmaksızın doğrudan görülebilir. Hücrelerin uzunluğu da çok
çeşitlilik gösterir. Bazılarının boyları birkaç mikrometre iken, sinir hücreleri
uzantıları ile birlikte 100 cm civarında olabilir.
5
Bütün hücreler aynı yapı planına sahiptirler. Basit olarak nucleus (çe-
kirdek) ve stoplazma’dan oluşmaktadırlar. Ancak; olgun eritrositlerde nuc-
leus yoktur. Herbir hücre tipinde nucleus ve stoplazma, birbirlerine göre be-
lirli bir büyüklük ilişkisi içindedirler.Hücreler, ancak ışık mikroskopu düze-
yinde görülebilir. Elektron mikroskopu düzeyinde ise, bir hücre de bazı ta-
mamlayıcı yaşamsal öneme sahip organellerinin varlığı da görülür.
Hücrenin esas yapısını oluşturan stoplazma, dıştan ince bir örtü ile
çevrilmiştir. Buna hücre membranı denir. Aynı şekilde hücre çekirdeği de
yine bir memranöz yapı ile kuşatılmıştır. Hücre çekirdeğinin membran için-
deki bütün yapısal elemanlarına nucleoplazma adı verilir. Hücre çekirdeğinin
yaşamsal öneme sahip bölümlerinden birisi Desoxyribonucleinasit(DNA)’dir.
Ayrıca hücre çekirdeğinde bir veya birkaç partikül halinde Ribonucleinasit
(RNA) de bulunur.
Bütün hücreler canlılığın tipik ve belirli özelliklerini ortaya koyarlar.
Buna göre hücreler:
Uyarılabilirler: Her hücre hormonal, kimyasal, elektriki ve termik
(ısı) etkenler ile uyarılabilir. Bunlar hücreler için dış etkendir. Bir de gliko-
jen yapımı ve yıkımı gibi iç etkenler vardır. Kısaca hücreler dış ve iç etken-
lerle uyarılabilir.
Metabolizma ve enerji değişimi yapabilirler : Hücreler, oksijen (0 ) ve
2
basit moleküllü yapı taşları ve gıda maddeleri alırlar. Bunları bir dizi işlem-
lerden geçirirler. Sonuç ürünü olarak karbondioksit (C0 ), su (H 0) ve meta-
2 2
bolizma artıklarını dışarıya verirler. Hücrelerin bu özel faaliyetleri enerji
sarfiyatları ile ilgilidir ve faaliyetlerini buna göre düzenlerler.
Hareket Edebilirler: İleri derecede gelişmiş organizmalardaki bazı hüc-
reler yalancı ayaklar (uzantılar) ile oluşturarak hareket sağlayabilirler. Bir
tür çıkıntı olan bu ayaklar ile zararlı (yabancı) maddeleri fagotize ederler.
Hareketleri sırasında yer değiştirmeleri de mümkündür ve bu hareketlere
amiboid hareketler adı verilir.Spermiumlarda, hareket kuyruk kısımlarındadır
ve kırbaçımsı hareketler ile yer değiştirmeleri mümkün olur. Aynı zamanda
hücre stoplazmalarında dalgalanmalar şeklinde hareketler de meydana gelebi-
lir. Hücre yüzeylerindeki transport hareketleri ve kontraktilite de bu konu
içersinde bir örnek olarak verilebilir.
Çoğalabilirler: Bir organizmanın büyümesi ve gelişmesi, bu organiz-
mayı oluşturan hücrelerin bölünmeleri ile mümkün olur. Daha sonra, bölünme
ile meydana gelen her iki kısım, ana hücrenin büyüklüğüne erişir. Bölünme,
stoplazma ve çekirdekte beraberce meydana gelir. Bu bölünme mikroskop
aracılığı ile kolayca izlenebilir.
6
Gerek hücre stoplazması gerekse hücre çekirdeği ancak belirli bir bü-
yüklüğe kadar gelişirler. Bundan sonra ikiye ayrılarak hücre çoğalması müm-
kün olur. Buna hücre bölünmesi adı verilir.
Hücre bölünmesi direkt (amitoz) veye indirekt (mitoz) bölünme biçi-
minde ve iki ana esasta oluşur. Amitoz bölünme, mitoz bölünmeye göre daha
az görülür. Mitoz bölünmenin de kendi içersinde profaz, metafaz, anafaz ve
telofaz olmak üzere aşamaları vardır.
Gelişebilirler (Büyüyebilirler) : Canlı organizmanın yapı taşları olan
hücreler, belirli düzeyde gelişim gösterirler ve uygun bir büyüklüğe eriştik-
ten sonra da bölünme yolu ile çoğalmaya uğrarlar. Hücrelerin canlılık sürele-
ri çok değişiktir. Bu süre eritrosit için 100-120 gündür. Granulositlerin canlı
kalma süreleri ise daha azdır. Barsak epitel hücrelerinin canlılık süreleri de
36-48 saattir. Bunlara karşılık, organizmada immüniteyi sağlayan hücrelerin
canlılık süreleri, birkaç yıldan on yıla kadar uzayabilir. Uzun süre canlı ka-
labilen sinir hücreleri de organizmanın yaşlı hücrelerindendir. Yüzeyel deri
hücreleri gibi, bazı hücrelerde fizyolojik yenilenme (rejenerasyon) söz konu-
su iken, kalp kası ve sinir hücrelerinin yenilenebilme yetenekleri yoktur.
DOKU
Aynı fonksiyon ve yapı biçimini gösteren hücreler, hücreler arası mad-
de ile bir araya gelip bütünleşerek dokuyu oluştururlar. İnsan vücudunda dört
çeşit esas doku vardır:
Epitel doku
Bağ ve destek doku
Kas doku
Sinir doku
Bu dokular, bütün organların yapı materyallerini oluştururlar. Belirli iş
ve görevler ile değişik dokuların bir araya gelişi sonunda "organlar" oluşur.
Herbir organı oluşturan doku, bu organın fonksiyonuna göre ve bu organa
özgü olabildiği gibi, birden çok doku türlerini de beraberce taşıyabilirler.
Birden fazla doku türünün birlikte yer almasına şu örnekler verilebilir:
Kas lifleri, bağ dokusu, damarlar ve sinirler biraraya gelerek "kas do-
ku"yu oluştururlar.
Bez epiteli kanalcıkları, bağ doku, damarlar ve sinirlerin bir araya
gelmeleri ile de "böbrek" oluşur.
Dokular, özel görevlerdeki aşırı yüklenmelere (çalışmalara) hipertrofi
(hypertrophie) ve/veya hiperplazi (hyperplasie) ile cevap verirler. Azalan
faaliyetler ise dokuda atrofiye (atrophie) yol açar.
7
Dokuların diğer bir özelliği de yenilenmedir (rejenerasyon). Herhangi
bir nedenle doku kaybı ortaya çıktığında, yeni doku oluşumu bu sayede kar-
şılanır. Örneğin, normal olarak yaşlanan ve fonk-siyon dışı kalan hücreler,
yeni yapılan hücreler ile dengelenir. Bu duruma "fizyolojik" rejenerasyon adı
verilir. Ancak, dokuların rejenerasyon yeteneği de farklı derecelerdedir. Ay-
rıca yaralanmalar sonucu iyileşen yara yerinde ortaya çıkan yeni doku, bağ
dokusu olup, gözle görülebilen bir iz bırakır. Burada bir rejenerasyondan söz
edilemez. "Dejenerasyon" ise dokunun bozulması, bir başka deyişle kendine
has özelliğini kaybetmesidir. Bu duruma bağlı olarak kendine has özelliği
olan hücreler görev yapamaz duruma düşerler.Yüklenmiş oldukları iş ve bu
işin özelliğine göre, bazı organlar bir araya gelerek sistemleri oluştururlar.
Sistemlerin oluşturulmasına şu örnekler verilebilir:
Burun, kısmen ağız boşluğu, yutak (pharynx), gırtlak (larynx), trachea
ve daha küçük hava yolları (bronchus ve bronchiolus), akciğerlerle birlikte
"solunum sistemi'ni oluşturur.
Kemikler, eklemler, bağlar ve kaslar da beraberce " hareket apereyini”
oluşturur.
EPİTEL DOKU
Epitel doku (kısaca epitel), çok az bir ara madde ile hücrelerin bir ara-
ya gelmesi sonunda oluşur. Bu doku iç ve dış yüzeyleri örter ve aynı zaman-
da bütün salgı bezlerinin önemli fonksiyonel kısımlarını da meydana getirir
(sinir dokusunda da hücreler arası madde çok azdır ve bu bakımdan sinir do-
kusunun da epitel kaynaklı olduğu ileri sürülmektedir). Epitel, kan damarla-
rından diffüzyon yolu ile beslenir (iç kulağın stria vascularis epiteli hariç).
Sinir lifleri ise çok az miktarda epitel içine kadar ilerler.
Fonksiyonel olarak düşünüldüğünde epitel şu şekilde ayrılabilir:
Örtü epiteli
Bez epiteli
Neuro-epitel (duyu epiteli)
Myoepitel
Öteyandan; epitel doku hücre tabakalarının sayısına ve üst yüzeydeki
hücrelerin formlarına göre ele alınırsa, aşağıdaki şekilde bir sınıflama yap-
mak mümkündür:
Yassı epitel (tek sıralı ve çok sıralı= tek katlı ve çok katlı),
Kübik epitelyum
Prizmatik epitel (silindirik epitel)
Titrek tüylü epitelyum
Geçiş epiteli (Yalancı epitel)
Yassı epitel: Bulundukları yer ve fonksiyonlarına uygun olarak, tek
katlı (sıralı) veya çok katlı (sıralı) olmak üzere ayrılırlar,
8
Örneğin, akciğerlerin en son hava odacıkları ile, böbreklerin filtrasyon
boşluklarında tek katlı yassı epitel türüne rastlanır. Aynı şekilde lenf ve kan
damarlarının endoteli de tek katlı yassı epitelden meydana gelmiştir. Buna
karşılık; ağız boşluğu, yutak ve yemek borusu yapısında çok katlı yassı epi-
tel yer almıştır.
Kübik Epitel: Bu yapının hücreleri, kaldırım taşları gibi yüksek ve ge-
niş bir oluşum gösterirler. Bunlar da yine kendi içinde tek katlı kübik epitel
(birçok salgı bezi yapısında rastlanır) ve çok katlı kübik epitel (bunlar in-
sanda sadece ter bezlerinin açılma kanalları duvarlarında görülür) olmak üze-
re ayrılırlar.
Prizmatik Epitel: Bu epitel türü zaman zaman "silindirik epitel" ola-
rak da belirtilir. Tek katlı prizmatik epitel mide ve barsakda, uterusda ve ba-
zı diğer organlarda görülür. Çok katlı epitel türü ise, büyük bezlerin açılma
kanallarında (tükrük bezleri ve gözyaşı bezinin kanalları gibi) görülebilir.
Titrek tüylü epitel: Hücrelerin serbest üst yüzlerinde ince ve hassas
tüyler bulunur. Bu yapının tek katlı çeşidi tuba ve küçük bronşlarda, çok kat-
lı olanı da burunda ve büyük hava yollarında görülür.
Geçiş Epiteli: Yassı epitele benzer görünümde olup, çok katlı yapısal
özelliktedir. Bu tür epitel yapıya idrar kesesi ve idrar yollarında rastlanabi-
lir. Boş durumdaki idrar kesesinde çok katlı epitel yapı tarzını gösterirken,
dolu kesede basık bir durum gösterirler. Bu türde yüzeysel hücreler büyük
olup, yer yer iki hücre çekirdeği içerirler.
Epitel yapının görevleri
Epitel yapının çok değişik ve önemli fonksiyonları vardır. Özet olarak
bu fonksiyonlar aşağıdaki başlıklar altında toplanabilir.
Koruma görevi: Vücudun dış ve vücut içindeki boşlukların yüzeyini ör-
terek (döşeyerek) görevini yerine getirir. Derinin epidermisi gibi.
Sekresyon görevi: Vücut için gerekli ve faydalı sekresyonu yapan salgı
bezleri, epitel hücrelerin veya epitelial organların bir araya gelmesi ile olu-
şur. Salgı bezleri iç ve dış olmak üzere ikiye ayrılırlar. Canlı organizma için
fevkalade önemi olan "hormanlar" iç salgı bezi ürünüdürler ve doğrudan do-
laşım sistemine verilirler.
Resorpsiyon görevi: Barsakta görülen çıkıntıların (villus) epiteli buna
güzel bir örnektir. Vücut için faydalı gıdaların buradan emilime tabi tutul-
ması, yapıların önemini ortaya koyar.
Uyarı alabilme görevi: Duyu epitelindeki duyu hücreleri buna güzel bir
örnektir. Bu tür fonksiyonel oluşum, en güzel örneği ile gözün yapısında or-
taya çıkar. Buradaki hücreler görme duyusu ile görevlidirler.
9
BAĞ VE DESTEK DOKU
Bağ ve destek doku vücutta çok yaygın olarak bulunur. Bu yapı, doku
ve organların içinde ve organların arasındaki boşluklarda yer alır. Vücudun
bütünü içinde son derece önemli bir yer tutar. Bağ dokusu, vücuttaki dokula-
rı organlara, organları da sistemlere ulaştıran bağlayıcı bir yapı olarak tarif
edilebilir. Bağ dokusu, kendi içerisinde değişik açılardan sınıflandırılabilir.
Örneğin, hücreler arası maddeye göre "şekilsiz" bağ ve destek dokusu veya
"şekilli" bağ ve destek dokusu olarak iki esas gruba ayrılabilir.
Destek dokuda, ya destek (payanda) olma veya metabolizma fonksiyonu
ön plandadır. Bu duruma göre eğer destek fonksiyonu ön planda ise, metabo-
lizma fonksiyonu azalmıştır. Veya belirtilen durumun tamamen tersi de ola-
bilir. Destek doku da, kendi içersinde değişik tiplere ayrılır. Kemikler ve kı-
kırdaklar destek dokuyu oluştururlar.
Kemikler: Kemikler pasif hareket organlarının en önemli elemanları-
dır. Vücudun değişik yerlerinde, değişik yapı ve durumlarda bir araya gelen
kemikler, bir yandan vücudun iskeletini oluştururken, öte yandan beyin,
omurilik, bazı duyu organları ve iç organları koruyucu görevler de yüklen-
mişlerdir. Belirli tarzlar ve durumlarda bir araya gelen kemikler arasında ek-
lemler oluşur. Bağ dokusu hücreleri özel fonksiyonel şekil kazanarak kemik
hücrelerini meydana getirirler. Bunlara "kemik yapıcı" hücreler (osteoblast)
adı verilir. Kemiğin esas yapısı, organik ve anorganik elemanlardan oluşur.
Yetişkinlerde kemik ana maddesinin 2/3 kadarı mineral tuzlardan, 1/3 kadarı
ise organik esas maddeden (ossein) meydana gelir. Taze kemikte, sözü edile-
bilir bir bükülme özelliği görülür. Bu durum kemik esas (ara) maddesi için-
deki bağ dokusu lifleri sayesinde sağlanır. Bir kemikte organik kısmın yan-
ması ile geriye mineral çatı kalır. Bu durumda kemiğin elastikiyeti ortadan
kalkar ve çabuk kırılır. Buna karşılık, asit ile muamele edilen bir kemikte
mineral tuzlar ortadan kalkar ve geriye sadece organik kısım kalır. Bu du-
rumdaki kemikte kırılma görülmez. Fakat son derecede küçük kuvvetler ile
eğilme ve elastikiyet gösterir. Bu bakımdan kemiklerin fonksiyonel yapıları
için, belirli oranlarda olmak üzere, gerek organik ve gerekse anorganik yapı
taşlarının kemik yapısı içinde yerlerini almaları şarttır.
Vücuttaki kalsiyumun %99'u kemiklerde kalsiyum tuzları şeklinde depo
edilmiş olarak bulunur. Kalsiyum tuzları röntgen ışınları için geçirgen değil-
dir ve bu bakımdan röntgen tetkik ve teşhislerde önemli yeri vardır.
Vücuttaki kemikler şekillerine göre kısa, uzun ve yassı olmak üzere ay-
rılırlar. Kürek kemiği (scapula) yassı kemiklere, el ve ayak kemikleri kısa
kemiklere örnek olarak verilebilir. Uzun kemikler ise, boru şeklinde, içleri
boşluklu olarak tarif edilirler. Kol kemiği (humerus) ve uyluk kemiği femur)
bunlar için en tipik örneklerdir.
10
Description:İNSAN ANATOMİSi. Vatan KAVAK(Doç.Dr.) Ders Notları. Anatomi; vücudu kesip, parçalara ayırdıktan sonra yapısını ve gelişi- mini inceleyen bilim dalıdır. Vücut bölümlerinin gelişimi, bu bölümlerin şe- killenmesi ve birbirleri ile ilişkilerinin incelediği için “Morfoloji”ni
