Table Of ContentDEMON IZM 8 CZARY
W ŻYCIU SPOŁECZNYM
PURYTANÓW AMERYKAŃSKICH
OKRESU KOLONIALNEGO
V ' 'w -w
ji. >'■
»a.:
L
■
y
■ . A
,.-'a -
a/ ■
i ;
i '• w c
i
Piotr Stawiński
-■— ----------------------------------------—--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------: --------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- _
Wyższa Szkoła Pedagogiczna w Częstochowie
1
Piotr Stawiński
Demonizm i czary ...
WYŻSZA SZKOŁA PEDAGOGICZNA
W CZĘSTOCHOWIE
Piotr Stawiński
DEMONIZM I CZARY W ŻYCIU SPOŁECZNYM
PURYTANÓW AMERYKAŃSKICH
OKRESU KOLONIALNEGO
WYDAWNICTWO
CZĘSTOCHOWA
1997
Recenzenci
Janusz SZTUMSKI SPIS TREŚCI
Janusz TAZBIR
Redaktor Zagadnienia wprowadzające 7
Stanisław PODOBIŃSKI
Rozdział 1. Miasto na górze
Komitet Redakcyjny Przebieg i charakter religijnego osadnictwa purytańskiego na
Janusz BERDOWSKI, Marek CETWIŃSKI (przewodniczący), terenach Nowej Anglii 25
Eugeniusz GURGUL, Jadwiga KNOP, Adam OLECH, Rozdział 2. Dni próby
Ryszard OSADCZY, Jerzy PIWOWARSKI Andrzej PLUTA,
Zmiany w purytańskiej społeczności Nowej Anglii od początków
Stanisław PODOBIŃSKI (redaktor naczelny),
osiedlenia do lat 90-tych XVII stulecia 47
Joanna RODZIEWICZ-GRUHN, Waldemar TYRAS
Rozdział 3. Wąż w ogrodzie
Korektorzy Zagrożenia wewnętrzne, kwestie tolerancji religijnej i stosunek
Maciej PODOBIŃSKI do dysydentów 76
Edyta SADOWSKA 3.1. Roger Williams 80
3.2. Anna Hutchinson i kryzys anlynomistyczny 101
Ilustracja na okładce za: 3.3. Kwakrzy 109
Danie! Cohen A Natural History of Unnatural Things
Rozdział 4. Cień dogmatu
Przekład streszczeń Czaty i demonizm w wyobrażeniach i praktyce XVII-wiecznych
Małgorzata ADAMCZYK-KUKUŁKA purytanów 129
Zofia STEMPOR 4.1. Angielska tradycja demonologiczna 129
Andrzej WĄTROBA 4.2. Przeszczepienie i rozwój wyobrażeń z zakresu czarów
i demonologii na kontynencie amerykańskim 141
Opracowanie graficzne,
a) prawo 141
skład, łamanie i redakcja techniczna
b) literatura .................................................................. 147
„SADPOL”
Rozdział 5. Dobre nowiny w złych czasach
©Copyright by Piotr Stawiński
Rola wyobrażeń millenarystycznych w myśleniu i działaniu
©Wydawnictwo Wyżasznedj Szkoły Pedagogicznej purytańskich kolonistów .174
w Częstochowie Rozdział 6. Kronika wydarzeń w Salem 1692-1693 .191
Uwagi końcowe .203
ISBN 83-7098-333-2
Nota bibliograficzna ........................................... .222
Wydawnictwo Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Częstochowie,
Summary.................................................................................................... .233
42-200 Częstochowa, ul. Waszyngtona 4/8, tel. (0-34) 614-854.
Wyd. I. Nakład 500 egz. Ark. druk. 16,0. Resumć .................................... .237
Druk i oprawa.-
Akademickie Centrum Graficzne - Marketingowe LODART S.A.
CoAcpncaHiic............................................................................................... 241
93-005 Łódź, ul. Wólczańska 223
Indeks osób 245
ZAGADNIENIA WPROWADZAJĄCE
Zyskujący na znaczeniu w naukach społecznych postulat, ich co
raz ściślejszego związku z dorobkiem innych dziedzin wiedzy huma
nistycznej, wyraża odejście od preferowanego przez długi okres mo
delu statycznego historii, przedstawianej jako dzieje polityczne, cza
sem okraszone analizą z zakresu gospodarki. Popularność „nauki
o ludzkim zachowaniu” (przywodzącej na myśl M.J. Yingera, ale
przecież formułowanej i przed nim) sprawiła, że zmieniła się optyka
postrzegania roli historyka (socjologa, etnosocjologa itd.), który
przestał li tylko odzwierciedlać czasy minione i raczej widzi siebie
w roli pośrednika między nimi a współczesnością. To znaczy, stara
się im przyglądać od wewnątrz i z zewnątrz (z perspektywy lat) jed
nocześnie - ,jako rozwijającemu się dramatowi i jako celowi odległej
w czasie retrospekcji” .x Wymaga to łączenia struktury chronologicz
nej z perspektywą fenomenologiczną w takim ujęciu, w jakim jest ona
wykorzystywana w antropologii kulturowej czy religioznawstwie.
Gdy Alexis de Tocqueville formułował postulat badań historycz
nych, będących w zasadzie analizą interdyscyplinarną, a przynajmniej
uwzględniającą w sposób istotny czynnik socjologiczny w ocenie
hi story cznej, proponował podejście, które dziś nazwalibyśmy
„modelem akcji” czy „działania”, rozumiejąc przez nie nie tylko
określony „indeks zdarzeń”, ale całościowy system wartości, emocji
i zachowań, które muszą być wzięte pod uwagę przy próbie zrozu-
1 Hernadi P., Re-Presenting the Past: A Notę on Narrative Historiogra-
phy and Historical Drama, „History and Theory”, v. 15 [1976], s. 47.
Zagadnienia wprowadzające 9
8 DEMONIZM I CZARY W ŻYCIU SPOŁECZNYM ...
mienia danego wycinka przeszłości. 1 to zarówno w aspekcie jednost a każdy rzetelny opis będzie się zbliżał do opisu całościowego, bo
kowym, jak i społecznym.2 Warto więc przypomnieć na wstępie, co wiem inny pozbawi się większej wartości. Można więc - i takie było
autor O demokracji w Ameryce mówił o grupach ludzkich, jako zamierzenie tej pracy - wziąć na warsztat czary i demonizm, poddać
składniku procesu dziejowego: „społeczeństwo istnieje tylko wtedy, analizie'ich pochodzenie, charakter i rolę przezeń spełnianą w całym
gdy ludzie rozpatrują wiele rzeczy z tego samego punktu widzenia, systemie myśli i działań nowoangielskiej teokracji oraz liczyć na uj
kiedy o wielu sprawach mają takie same opinie... kiedy te same fakty rzenie i zrozumienie owego systemu.
wywołują u nich takie same wrażenia i myśli .’ Nie jest to więc praca o czarach i demonach, ale o sposobie,
Gdyby przyjąć te słowa w ich kategorycznym brzmieniu, należa w jaki wyrażała się religijnie kształtowana wizja świata w społecz
łoby stwierdzić, że społeczeństwa w ogóle nie istnieją, nie ma bo nym funkcjonowaniu amerykańskich purytanów, ukazanym przez taki
wiem takich grup ludzkich, które są jednomyślne, jednorodne intelek właśnie pryzmat.
tualnie i emocjonalnie. Nie o to wszakże chodziło Tocqueville’owi, Historyk duchowości (idei) jest zainteresowany tym, jak fakty
ale o podkreślenie, jak wiele elementów życia politycznego, społecz życia społeczno-politycznego wpływają na świadomość ludzi, ale
nego, kulturalnego, naukowego itd. wziąć trzeba pod uwagę, i żc ist przecież także i sposobem w jaki idee, którym ludzie hołdują, nadają
nieje wspólna sfera, wyrażająca ducha danej gromady, konieczna do kształt wypadkom tego życia. W niniejszej pracy przedmiotem moje
uwzględnienia przy zbliżaniu się do zrozumienia biegu historii. I tak go zainteresowania stały się oba człony tego wzajemnie zależnego,
pojmowany postulat badawczy, zastosowany przez niego do analizy dynamicznego układu, a więc zarówno wpływ idei religijnych na
społeczeństwa północnoamerykańskiego w jego dojrzewaniu do de kształt rzeczywistości społecznej, jak i ewolucja myślenia powodo
mokracji, okazał się odkrywczy i płodny poznawczo. wana okolicznościami zewnętrznymi. Jak zauważa Quentin Skinner,
Kolonie purytańskie na terenach Nowej Anglii były społeczno „wzory i nastawienia, według których w sposób nieunikniony organi
ściami o wysokim poziomie integracji wewnętrznej i w znacznym zujemy i porządkujemy nasze myśli działają jako determinanty tego co
stopniu zbliżały się do wzorca nakreślonego powyżej. W takim przy myślimy i odczuwamy”*, a w dalszej kolejności czynimy.
padku - i przy zastosowaniu się do postulatu możliwie wszechstron Problematyka będąca przedmiotem bezpośredniej analizy w tej
nego badania różnych aspektów życia zbiorowego i indywidualnego - pracy wymaga ustosunkowania się na wstępie do pewnych kwestii
w zasadzie obojętne jest, „od jakiego końca” zacznie się penetrację. terminologiczno-definicyjnych, dotyczących w głównej mierze takich
Mozę to być zjawisko ze sfery aktywności gospodarczej czy politycz
zagadnień, jak relacje magia - religia, demonizm i czary.
nej, może jakiś aspekt życia duchowego, idea. Wzajemna zależność
Antropologia, za Edwardem Evans-Pritchardem, wprowadza roz
elementów i tak kaze nam dojrzeć i uwzględnić najistotniejsze z nich,
różnienie między znaczeniem terminu „witchcraft” i „sorcery”, nada
jąc pierwszemu cechy pewnej wrodzonej dyspozycji psychicznej
(przypadłości), za sprawą której czarownik/czarownica czyni zło, bez
s. 194Cyt' Szackl J" H,S,Oria myili Wjolo&cznej. Warszawa 1983, t. I.
4 Skinner Q., Meaning and Understanding in the History of Ideas,
„History and Theory”, 7 [1969], nr 1, s. 6.
10 DEMONIZM I CZARY WŻYCIU SPOŁECZNYM ...
Zagadnienia wprowadzające 11
użycia słów, zaklęć, rytów czy trucizn. Ich złośliwość jest czystym
Zt psychicznym, podczas gdy magik [sorcerer] w sposob roz
rach na niższych szczeblach rozwoju zloty czarowników/czarow-
myślny stosuje czarną magię, używa nazwanych wyżej „srodkow nic nie mają związku z osobowo ujmowanym złem.6
technicznych”, a jego zdolność do tego opiera się na znajomości pio- W okresie wczesnonowożytnym wszelkiego typu szkodliwą
cedur i ma charakter nabyty. .. działalność, czynioną skrycie przy użyciu tajemnych czy nadnatural
Podział taki, wprowadzony na ppooddssttaawwiiee oobbsseerrwwaaccjjii ssppoołłee- nych środków określano łacińskim mianem „maleficia”. Jego zna
czeństw na niższych szczeblach rozwoju, głównie plemiennych afiy- czenie obejmowało zarówno czarną magię, rozumianą jako swoistego
kańskich (Zande), ma ograniczoną wartość w odniesieniu do XVII- rodzaju „rzemieślniczą umiejętność”, jak i wejście w układ, czy po
-wiecznych realiów europejskich i amerykańskich. Co nie oznacza, że prostu stosunki z siłą nieczystą, diabłem. W tym drugim przypadku
nie zachowuje pewnej adekwatności. Istnieje bowiem określony po można już było czynić zło samym tylko aktem woli, co upodabniało
ziom, na którym spotykają się fenomenologicznie ujmowane zjawiska taką osobę do opisanego wyżej czarownika afrykańskiego. Nie mamy
kulturowe z życia grup plemiennych i rozwiniętych społeczeństw tu jednak do czynienia z czystymi typami, bo oskarżani o to łączyli
Zachodu. W odniesieniu do interesującej nas problematyki, ten naj zwykle działalność destrukcyjną z pozostawaniem na usługach diabła
niższy wspólny poziom może być określany jako: i oddawaniem mu hołdu. Zdrada ideałów chrześcijańskich wiązała się
a) maleficium - najbardziej podstawowa i najprostsza w wyrazie for z antyspołeczną aktywnością. Jak zauważa Brian P. Levack, „czary
ma czarów, obejmująca zarówno fizyczną manipulację przedmio były więc satanizmem, oddawaniem czci Diabłu. Te dwa typy działań,
tami i formułami słownymi (czarna magia), jak i duchowe moce o które oskarżano czarownice - magia i satanizm - wiązały się ze sobą
wyzwolone przez uczucie wrogości (nie rozwijam tego tutaj, ale ściśle, gdyż wierzono wówczas powszechnie, że czarownica uzyskiwa
chodzi także o osobowe siły zła); ła moc niszczycielską dzięki paktowi z Diabłem... Pojawienie się wie
b) czary w oparciu o cyrograf (umowę, pakt) z szatanem - taka forma
rzeń, że czarownice zajmują się nie tylko magią, lecz należą do czci
może służyć szkodzie (innych) lub pożytkowi (strony umowy), co
cieli Diabla, zmieniło naturę tej zbrodni. Czarownice stały się nie
zaciemnia czarno-biały obraz zjawiska;
tylko przestępcami, podobnej kategorii jak mordercy i złodzieje, lecz
c) czary sabatowe - zwykle wiązane z poprzednimi (ich przedłużę-
także heretykami i apostatami, osobami wewnętrznie złymi, które
nie), ale w istocie mogące występować samodzielnie, a w kultu-
odrzuciły wiarę chrześcijańską i zdecydowały się służyć Diabłu, wro
gowi Boga.”1
. A rVTmP«AtC5ard E” Wilchcraf<. Oracles, and Magie among the Azan- Używając w tej pracy słowa „czary” będę miał na myśli jego sze
s«« b,"k“ Th°“ W™ A. Dalii „/ Magle. roki zakres znaczeniowy, obejmujący praktyki czarnej magii
(maleficia) oraz satanistyczne (demonizm). Zarówno tę najbardziej
subtelnych rozróżnień w iezvku nnkkim hi » ykow, nie i._jn ow
(użyte przeze mnie Sgi: ° fiTszc Tr" T T'mają swoich
6 Larner Ch., Is AU Witchcraft Really Witchcraft?, „New Society”, v. 30
dów wyłożonych niżej nie stanowi I^ST’’ -—czone [1974], s. 82.
z po wo
7 Levack B.P., Polowanie na czarownice w Europie wczesnonowożytnej,
przeł. E. Rutkowski, Warszawa 1991, s. 18.
12 DEMONIZM I CZARY WŻYCIU SPOŁECZNYM ...
Zagadnienia wprowadzające 13
podstawową formę, jaką stanowią maleficia, czynione już to pod po-
stac^rpraktyk magicznych przy użyciu odpowiednich parafernaliow, rów z okresów poprzedzających chrześcijaństwo. Łączy je - i stąd ta
nazwa - pogląd, że konspiracyjnie uprawiane zjawisko, interpretowa
już to jako rezultat uwolnienia szkodliwych sil duchowych, jak i akty
J paktowania z diabłem” i inne formy wyobrażonej czy rzeczywistej ne przez kościół w kategoriach czarów i satanizmu, rzeczywiście
miało miejsce, a nie było tylko wymysłem teologów i udręczonej wy
obyczajowości czarowskiej (np. sabaty). Będę również sięga! do pew
obraźni prześladowanych.9
nych ustaleń z dziedziny antropologii kulturowej, choć generalnie nie
Poglądy pierwszej z wymienionych autorów pozostawały przez
przeceniam ich znaczenia dla naszych rozważań. Praca ta bowiem me
długi czas wpływowe w nauce. Dają się sprowadzić do następujących
ma ambicji teoretycznych w zakresie socjologiczno-antropolo-
kluczowych konstatacji: średniowieczne i wczesnonowożytne procesy
gicznym, ani też nie ma być traktatem teologicznym. Jest próbą anali-
o czary nie były aberracją intelektualną, lecz przejawem konfliktu
zy historycznej pogłębionej o elementy psycho- i socjohistorii, mają
chrześcijaństwa z antyreligią, pogańskim kultem płodności; kult ten
cej ukazać funkcjonowanie określonych idei w umysłowości i życiu
aż do XVII wieku zachował swoją hierarchię, organizację, święte
codziennym. Ich osadzenie w mentalności chrześcijańskiej i kulturo
miejsca i obrzędy.10 Twierdzenia Murray przy zastrzeżeniach natury
wych uwarunkowaniach cywilizacji zachodniej jest tak silne, że
metodologicznej, nie znalazły dostatecznego potwierdzenia w mate
nadmierne poszerzanie płaszczyzny znaczeniowej pewnych pojęć
riale historycznym i etnograficznym, ale nie pozostały bez śladu,
mogłoby tylko zaciemnić obraz całościowy. Z drugiej wszakże strony,
nikt dziś chyba nie kwestionuje oceny, że podjęty tu przedmiot zainte wskazując na obecność pogańskich wierzeń i praktyk w środowisku
resowania może być zrozumiany w sposób satysfakcjonujący tylko chrześcijańskim na długie wieki po jego ostatecznym triumfie. Jest to
przy uwzględnieniu dorobku innych dyscyplin naukowych, takich jak jednak obecność idei, a nie postaci konkretnego boga (Cernunosa,
etnologia, socjologia, psychologia, folklorystyka czy historia porów Pana czy Dionizosa).11
nawcza religii.8 W Czarownicy, dziele najbardziej reprezentatywnym dla przeko
Pokusa odwołania się do określonej, całościowej, teoretycznej nań Julesa Micheleta (będącym według opinii Leszka Kołakowskiego
koncepcji czarów jest duża. Pamiętamy, że istnieją takie propozycje, bardziej esejem literackim niż pracą historyczną), znajdujemy pogląd
powstałe w ciągu minionych dziesięcioleci, w mniejszym lub więk tłumaczący czaiy reakcją mas uciśnionych na beznadziejność swojej
szym stopniu poddane krytyce środowisk badawczych. Można tu
wymienić prace Margaret Murray, Julesa Micheleta czy Julio Caro
Baron Należą one do nurtu określanego mianem romantycznego 9 Por.: Kephart M.J.. Rationalists vs. Romantics among Scholars of Wi
(w przeciwieństwie do racjonalistów) w badaniach nad tym^robfe- tchcraft, w: Witchcraft and Sorcery. Selected Readings, Max Marwick ed.,
London 1982.
i sprowadzają się do przekonania o pochodzeniu praktyki cza-
10 Murray M., The Witch-Cult in Western Europę. London 1921, s. 343-
g 345; oraz Tejże, The Godof the Witches, London 1933.
11 Por.: Russell J.B., Witchcraft in the Middle Ages. Ithaca 1972; Eliade
M., op. cit.\ a przede wszystkim: Rosę E., A Razorfor a Goat: A Discussion
of Certain Problems in the Histoty of Witchcraft and Diabolism, Toronto
1962. Ta ostatnia praca stanowi gruntowną rozprawę z tezami Murray.
14 DEMONIZM I CZARY WŻYCIU SPOŁECZNYM ... Zagadnienia wprowadzające 15
sytuacji Czarownica istnieje [...] «od czasów rozpaczy,,. jest wytwo-
nmslraszliwego ucisku społecznego, krzywdy i bezbronność, wobec miennych cech interpretacyjnych, ale z dającymi się zauważyć śla
dami rodowodowymi. Niekiedy podobne koncepcje bywają określane
krzywdy. rezultatem beznadziejnych sytuacji zniewolonego ludu. Sko
wspólnym mianem „dyfuzjonizmu kultowego” [cult diffusion the-
ro Bóg tylekroć pokazał, że stoi po stronie panów - gdz.ez szukać ories],15 ale my wolimy mówić o przeżytkach, bowiem, jak się zdaje,
pomocy, jeśli nie u tego, który jest głównym wrogiem Boga - tela-
nie mamy tu do czynienia z dyfuzją w czystej postaci, lecz z przeni
cjonuje poglądy Micheleta Kołakowski.'- Lud zatem, miałby w re
kaniem bodźcowym, następującym, gdy zapożyczeniu ulega pewna
akcji na opresję władzy i kościoła znaleźć azyl w dawnych praktykach
idea, dalej rozwijająca się samodzielnie.16 W swojej całościowej po
magicznych, przejmując przy tym ich chrześcijańską interpretację
staci koncepcje te nie stanowią dziś płodnego narzędzia analiz, jednak
w kategoriach satanistycznych.
ich określone elementy zachowują wartość poznawczą. W naszym
Trzeci z wymienionych autorów, Julio Caro Baroja, połączył
przypadku, jeśli wracam do pewnych tez, to dlatego, że obecności
w swojej teorii pewne elementy koncepcji Murray i Micheleta. Na
elementów magiczno-mitycznych w życiu purytanów poświęcę dalej
podstawie analizy literatury świata klasycznego dopatrzył się w tych
więcej uwagi i mam ją za znaczącą dla zrozumienia całości życia
kulturach niezbitych świadectw obecności przez wieki przedchrześci
duchowego tej grupy.
jańskich elementów magicznych zbieżnych ze średniowiecznymi wy
Tak zwani „racjonaliści” w swoich badaniach kładą akcent na
obrażeniami czarów i czarownic. „W klasycznej grece i łacinie istnie
zjawisko „polowań”, skupiając uwagę na psychologicznych i społecz
je cały szereg rzeczowników związanych z działaniami, operacjami
nych uwarunkowaniach i ich związkach z szerszym kontekstem dzie
i surowcami wykorzystywanymi przez czarownice. Stanowią one jądro
jowym i kulturowym. W tej perspektywie traci na znaczeniu zagad
zarówno historii czarów, jak i historii kultury ludzkiej”" To, co jest
nienie istnienia lub nieistnienia praktyk satanistycznych, o które
tak bardzo charakterystyczne dla omawianego zjawiska w końcu śre
dniowiecza i początkach czasów' nowożytnych, pochodzić miało oskarżano (inna sprawa z magią), wybija się natomiast na plan pierw
szy aktywność strony oskarżającej, motywacje, mechanizmy, prze
zmatriarchalnych kultów przedchrześcijańskich (Diany, Hekale i in.),
które najpierw straciły swe pierwotne znaczenie na rzecz męskiego bieg i konsekwencje jej działań. Do tej grupy zaliczyć można tak
panteonu, a potem zostały zdegradowane przez kościół do pozycji znamienitych badaczy, jak H.C. Lea, A.D. White, J. Hansen, C. Dol-
demonow. 1 J J linger, G.L. Burr czy R. H. Robbins, którego Encyklopedię czarów
Jak zatem widać, wspólną cechą zasygnalizowanych wyżej teorii
jest akcent na przenikanie elementów kulturowych i ich obecność pod
15 Por. erudycyjną pracę Daniela Lawrenca O’Keefe, Stolen Lightning:
postacią przeżytków, nabierających w nowych okolicznościach od-
The Social Theory of Magie, [New York 1983, s. 423], której wiele zawdzię
czam.
przek M^lKdJn wtPHedm°Wa ^b^* C“'^ 16 Por.: Honigmann J.J., The World of Mam New York 1959. Kołakow
ski napisał: „Skromny na pozór podrzutek innej kultury stal się rychło figurą
“ łbŻ^ W°r,d°f‘he Wi,ches’ Ch-ago 1964. pierwszorzędną naszego świata, jego uznaną i respektowaną częścią; zasymi
lował się bez reszty, a ślady obcej krwi poszły dawno w zapomnienie”.
[Op. cit., s. 5.].
16 DEMONIZM I CZARY W ŻYCIU SPOŁECZNYM ...
Zagadnienia wprowadzające 17
i demonologii uważa się niekiedy za zwieńczenie dorobku tego nur-
niem porządku świata (nagość w miejsce wstydu, łamanie tabu
seksualnych, modlitwy wspak itp.).19
Powstaje pytanie, czy zatem abstrahując od statusu ontycznego
Obiecujące wydaje się jednak uzupełnienie pytania, skąd się
ziawiska da się wskazać określone elementy „mitu czarów , wspólne
wzięły czary i jakie posiadają cechy, o refleksję nad rolą spełnianą
wyobrażeniom o nim w różnych kulturach i okresach dziejowych.
przezeń w gromadzie, zwrócenie uwagi na podejście funkcjonalne.
Przy pozytywnej odpowiedzi moglibyśmy się oprzeć na takiej płasz
Klasyczny zestaw zagadnień może być jako punkt wyjścia z powo
czyźnie jako teoretycznej podstawie naszych analiz. Wydaje się, że
dzeniem zapożyczony od Kluckhohna,20 bo choć opracowany na ma
możemy w tych poszukiwaniach odwołać się do ustaleń Philipa May
era,18 wskazując na następujące, powtarzające się składniki: teriale etnologicznym odnoszącym się do problematyki magii i cza
rów Indian Nawaho, ma walor uniwersalny i sprowadza się do nastę
- wyobrażenie pewnej kategorii ludzi, określanych mianem cza
pujących tez, czary:
ro wników/czarownic, możliwych do zidentyfikowania na podsta
- służą objaśnieniu świata w kategoriach moralnych (teodycea);
wie znaków zewnętrznych [witch mark] lub wewnętrznych, z ich
- uwydatniają wartości społeczne poprzez ukazanie ich przeci
względnie stałymi cechami osobowymi (zwykle: kobiety, z podej
rzanych rodzin, dorosłe, kłótliwe itp.); wieństw, antywartości;
- zespół dolegliwości i nieszczęść przypisywanych powyższej grupie - pomagają w utrzymaniu posłuszeństwa, dewianci wiedzą, że nie
(śmierć, choroby, susze, plagi i in.); mogą posunąć się za daleko, bo zostaną uznani za czarowników;
M
- przekonanie, że czarownicy zwracają się przeciw swoim sąsiadom - są sposobem wyrażania i rozładowywania napięć społecznych;
lub powinowatym, nie interesując się obcymi i dalekimi; - dają upust agresji i frustracji poprzez wskazanie kozła ofiarnego
- działają z czystej zawiści i złośliwości, nie dla zysku, bywa, że bez (czarownicy);
żadnego motywu, zazwyczaj sekretnie, w nocy; - służą znalezieniu przez ludzi z marginesu swojego znaczenia
- ponadludzkie zdolności (czarownica jest istotą ludzką, ale z ponad- i ekspresji nie akceptowanych społecznie impulsów;
ludzkimi możliwościami), moc zadawania ciosów bez użycia na- - są rodzajem rozrywki dla mas;
rzędz,, na odległość, „telepatycznie", natychmiast itp. Może to po- - dają wiarę w skuteczność środków zaradczych;
towaXsi"tf '•i-1'’0’7 P°Siadl ’ UjaWnia Się P°d P°staci^ - werbalizują i pomniejszają lęk.
„towarzysza (famihar - węża, ptaka i in )• W podejściu tym uwzględnione zostały obie strony dynamicznej
relacji: ludzie oddający się magii i czarom - reszta społeczności, jed
są one zaprzeczeniem nak bez próby wskazania wagi poszczególnych funkcji i z założę-
17 Robbins R.H., The Encyclopedia ofWitchcraft and Demonology, New
19 Ibidem, s. 56-57. Ten ostatni aspekt mitu czarów - świat „do góry no
York 1960. Por.: Kephart M.J., op. cii., s. 326-327.
18 Mayer P., Witches. Inaugurai Lecture, Rhodes University, Graham- gami” rozwija w sposób interesujący Stuart Clark w artykule: lnversion,
Misrule and the Meaning ofWitchcraft, „Past and Present”, 1980, nr 87.
stown, South Africa, 1954, w: Witchcraft and Sorcety. wyd. cyt., s. 54-70.
20 Kluckhohn C., Navaho Witchcraft. „Papers of the Peabody Museum of
American Archaeology and Ethnology”, vol.22 [1944], nr 2.
I
