Dekada przełomu. Polska lewica opozycyjna 1968-1980. Od demokracji robotniczej do narodowego paternalizmu

362 Pages·2016·2.577 MB·polish

by  Michal Sierminski

Dekada przełomu
bibliotekaLe Monde diplomatique
www.monde ‑diplomatique.pl
Michał Siermiński
Dekada przełomu
Polska lewica opozycyjna 1968–1980
Od demokracji robotniczej
do narodowego paternalizmu
Posłowie
Zbigniew Marcin Kowalewski
Instytut Wydawniczy Książka i Prasa
Warszawa 2016

Książkę dedykuję moim Rodzicom,
Elżbiecie i Markowi Siermińskim
Redaktor serii:
Przemysław Wielgosz
Redakcja:
Zbigniew Marcin Kowalewski
Recenzenci:
dr hab. prof. UW Tadeusz Klementewicz
dr hab. Michał Kozłowski
Korekta:
Wojciech Górnaś / redaktornia.com
Projekt i skład:
Krzysztof Ignasiak / bekarty.pl
Projekt okładki inspirowany motywem grafiki
Czesława Bieleckiego pt. „Kardiogram” z 1980 r.
Publikacja dofinansowana przez Instytut Filozofii Wydziału
Filozofii i Socjologii Uniwersytetu Warszawskiego
© Michał Siermiński & Instytut Wydawniczy Książka i Prasa 2016
ISBN 978‑83‑65304‑17‑9

Instytut Wydawniczy Książka i Prasa
ul. Twarda 60, 00 ‑818 Warszawa
tel. 22 ‑624 ‑17 ‑27
[email protected]
www.monde ‑diplomatique.pl
Spis treści/
Wstęp / 9
Marcowy „szok” / 13
Zmierzch rewizjonizmu / 19
Długa genealogia / 32
Nowy etos / 46
„Totalitaryzm” z twarzą Gierka / 59
„Rodowody niepokornych” / 63
Jeden tylko, jeden cud? / 77
Rozdział 1/
Leszek Kołakowski – mędrzec na emigracji / 81
Cztery kroki / 86
„Marksistowskie korzenie stalinizmu” / 91
Histeryczna ślepota na rzeczywistość / 105
Martwy system wyjaśnień / 118
Konserwatywno‑liberalny socjalista / 124
Podsumowanie / 134
Rozdział 2/
Jacek Kuroń – zawodowy opozycjonista / 139
„Myśli o programie działania” / 143
Przyjaciele ludu / 152
Ludzie marginesu / 162
Wszystko, tylko nie rewolucja / 173
W stronę demokracji parlamentarnej / 185
Podsumowanie / 196
Dygresja/
Karol Modzelewski – historyk na uboczu / 211
Rozdział 3/
Adam Michnik – wychowawca narodu / 219
Cień Piłsudskiego / 224
Ku niepodległości, przeciw nacjonalizmowi / 235
Prawda was wyzwoli / 246
Ideowa jedność / 253
Rachunek sumienia / 261
Rozkład sił / 272
Podsumowanie / 279
Zakończenie / 285
Podziękowania / 297
Posłowie/
Polska między rewolucjami a czystkami etnicznymi /
Zbigniew Marcin Kowalewski / 303
U zarania walki o demokrację robotniczą w Polsce / 307
Kontrowersja wokół natury reżimu biurokratycznego / 322
Droga do Marca ’68: Państwo na fundamencie
czystki etnicznej / 334
Bibliografia / 353
Wstęp/
Środowisko skupione w latach sześćdziesiątych wokół Jac‑
ka Kuronia i Karola Modzelewskiego – tworzone przez
kilkudziesięciu młodych ludzi, przede wszystkim studen‑
tów Uniwersytetu Warszawskiego, od pewnego momentu
określanych jako „komandosi” – to w historii peerelow‑
skiej inteligencji ostatnia znacząca formacja lewicowo‑
‑radykalna1. Najważniejszym i najobszerniejszym mani‑
festem politycznym powstałym w tym kręgu był słynny
List otwarty do partii, napisany w połowie lat sześćdzie‑
siątych przez ideowych liderów buntującej się młodzieży,
Kuronia i Modzelewskiego. Wkrótce po napisaniu Listu
i próbie jego kolportażu obydwaj autorzy zostali areszto‑
wani. Wbrew intencjom władzy nie doprowadziło to jed‑
nak do dezintegracji skupionego wokół nich środowiska;
wręcz przeciwnie – represje karne jeszcze bardziej skon‑
solidowały i zradykalizowały grupę: teraz solidaryzowała
się ona z zatrzymanymi, organizowała zbiórki pieniędzy
dla ich rodzin i przy różnych okazjach demonstrowała
1 Na temat „komandosów” zob.: A. Friszke, Anatomia buntu. Kuroń, Mo-
dzelewski i komandosi, Znak, Kraków 2010, s. 355–467; J. Eisler, Pol-
ski rok 1968, Instytut Pamięci Narodowej, Warszawa 2006, s. 56–87;
D. Gawin, Wielki Zwrot. Ewolucja lewicy i odrodzenie idei społeczeń-
stwa obywatelskiego 1956–1976, Znak, Kraków 2013, s. 142–175; P. Osę‑
ka, My, ludzie z Marca. Autoportret pokolenia ’68, Czarne, Wołowiec
2015, s. 140–201; M. Shore, In search of meaning after Marxism: The
Komandosi, March 1968, and the Ideas that Followed, w: G. Dynner,
F. Guesnet (red.), Warsaw. The Jewish Metropolis. Essays in Honor of
the 75th Birthday of Professor Antony Polonsky, Brill, Leiden, Boston
2015, s. 590–595.
9
w ich obronie, na przykład śpiewając Międzynarodówkę
przed salą rozpraw, w której zapadał wyrok skazujący Ku‑
ronia i Modzelewskiego na kilka lat pozbawienia wolno‑
ści. W późniejszym okresie, gdy autorzy Listu przebywali
już w więzieniach, na nieformalnego lidera „komandosów”
coraz wyraźniej wyrastał Adam Michnik – już wcześniej
bardzo zaangażowany politycznie student historii, daw‑
niej aktywny członek prowadzonego przez Kuronia „czer‑
wonego” Hufca Walterowskiego, a na początku lat sześć‑
dziesiątych, jako licealista, jeden z głównych inicjatorów
klubu „raczkujących rewizjonistów”2.
Wbrew pozorom, dokładne określenie tożsamości ide‑
owej, która nadawała grupie „komandosów” specyficzną
spójność, nie jest łatwym zadaniem. Nie dokonując nad‑
miernych uproszczeń, nie można bowiem powiedzieć, że
owa tożsamość była ufundowana na rewolucyjnym i na‑
pisanym marksistowskim językiem manifeście Kuronia
i Modzelewskiego. List bez wątpienia był jednym z naj‑
ważniejszych punktów odniesienia przy ideowych deba‑
tach radykalnych studentów, jego autorów zaś wydawała
się otaczać szczególna aura, charakterystyczna dla wszyst‑
kich żywych legend – „komandosi” podziwiali Kuronia
i Modzelewskiego za odwagę, niezłomność oraz śmia‑
łość, które pozwoliły im przedstawić radykalną krytykę
sprzeczności systemu Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej
w postaci zwartej analizy, a tym samym przenieść krytycz‑
ną dyskusję lewicy na znacznie wyższy, nieznany dotąd
poziom3. Z drugiej strony, grupa na pewno nie składała się
z bezkrytycznych wyznawców Listu, mało kto akceptował
2 Zob.: A. Paczkowski, Adam Michnik, czyli cudowne dziecko Kuronia
i Kołakowskiego. Szkic do portretu z czasów komunizmu, „Zeszyty Lite‑
rackie” 2006, nr 155, s. 110–122.
3 Zob.: A. Friszke, Anatomia…, s. 461.
10