Table Of ContentDe wellustige tandarts & andere componisten
Elmer Schönberger
bron
ElmerSchönberger,Dewellustigetandarts&anderecomponisten.DeBezigeBij,Amsterdam
1985
Zievoorverantwoording:https://www.dbnl.org/tekst/scho141well01_01/colofon.php
Letop:boekenentijdschriftjaargangendiekorterdan140jaargeledenverschenenzijn,kunnen
auteursrechtelijkbeschermdzijn.Welkevormenvangebruikzijntoegestaanvoorditwerkofdelen
ervan,leesjeindegebruiksvoorwaarden.
7
Hoe het is
‘Hetwordtsteedsmoeilijkeromtecomponeren.Erisgeensprakevandatwenog
metzo'ngemakmuziekkunnenschrijvenalsMozartbijvoorbeeld.’DitzeiRudolf
Escherinhetinterviewdatikin1976,vierjaarvoorzijndood,methemhadvoor
VrijNederland.Erisgeennaoorlogsecomponistvanbetekeniswiensmuziekniet
klinktalseenondubbelzinnigebevestigingvandezeuitspraak.Nuishetwaardat
hetcitaatookafkomstighadkunnenzijnuiteenvanBeethovensKonversationshefte;
wantdatMozarteenenveertigsymfonieëncomponeerdetegenBeethovennegen,
wasniethetsimpelegevolgvaneenverschilinvlijtengenie.TochisEschers
uitspraakmeerdanalleenmaareenverzuchtingvanalletijden.
Inveleopzichtenisdesituatiewaarindegecomponeerdekunstmuziekzichop
ruimdriekwartvandetwintigsteeeuwbevindtonvergelijkbaarmetdieinenige
andereperiodeindegeschiedenisvandewestersemuziek.Datdezesituatiein
kwantitatiefopzichtwordtgekenmerktdooreenenormoverwichtvandeeenvormige
produktenvandemassacultuur,doetaanhaarkwalitatievegeschakeerdheidnietaf.
Hetaantalmuzieksoorten,genres,stijlenenidiomendatbinnenééncultuurgebied
naastenminofmeeronafhankelijkvanelkaarbestaat,isgroterdanooittevoren.De
eigentijdsecomponisthoeftzijnhuisnietuitomzich,desgewenstbinnenéén
compositie,telatenbeïnvloedendoorPatagonischevolksmuziek,het
veertiende-eeuwseisoritmischemotetendestochastischeklankwolkenvanXenakis.
Elkemuziekheefthaareigenpubliek(hoekleinook),haareigenuitvoeringspraktijk
ensomszelfshaareigenzalen,enelkecomponistheeftzijneigenaanhangers
ElmerSchönberger,Dewellustigetandarts&anderecomponisten
8
enzijneigenapologeten.Somszijndatzelfweercomponistenofanderszins
professioneelbetrokkenen.
Deinhetnegentiende-eeuwseindividualismegeworteldeeisdatdeluisteraarzich
vanlouterLiebhabertotKennermoetontwikkelen,isindetwintigsteeeuwopde
spitsgedreven.Inhetbijzonderdenaoorlogsemuziekpraktijkheeftzichmoeten
verzoenenmetdeonstuitbareopkomstendedefinitieveinstalleringvandecomposer's
composerendeietsminderverhevenmusician'scomposer,diedewereldder
muziekgevoeligenrigoureusverdeleninspecialistenenniet-specialisten.Onderde
composer'scomposerverstaikdetoonadministratordiezichachtereeuwigdurende
‘recherches’verschuilt,dekunsttoteenzuiverformeleaangelegenheidheeft
gereduceerdenaldusofweldemodernetegenhangervandeouderwetseacademische
componistis,ofweldeeigentijdseromantischeeenlinginzelfverkozenballingschap,
conservatorvanscheepjesinflessenwaarvanhijzoweldeontwerper,dekapitein
alsdeenigeopvarendeis,datwilzeggen,bijnadeenigeopvarende,wanteris
natuurlijkookeenclubvanscheepjes-in-flessen-bouwersendeledendaarvankomen
eenenkelekeerweleensbijelkaaraanboord.Decomposer'scomposerdoetgeen
pogingenomzijnpotentiëleluisteraarzijnmuziekbinnentelokken,waarnahijhem,
alshijdatzouwillen,nogaltijddeorenzoukunnenwassen.Inplaatsdaarvan
confronteerthijzijngehoormeteenhermetischeklankwereld,dieindewaarneming
vandeniet-geïnitieerdeamateurmoetlijkenophetritueelvaneengeheim
genootschap,eenVereinfürmusikalischePrivataufführungen.Wiezichtoegangtot
hetgenootschapwilverschaffenmoetgoedzijnbestdoen.Armeluisteraardievan
meerdaneengenootschaptegelijklidwilworden.Steedszeldzamerwordendan
ookdeorendieSchönbergmetBoulezkunnenrijmen,BoulezmetCageenCage
metCarter;CartermetSteveReich,Steve
ElmerSchönberger,Dewellustigetandarts&anderecomponisten
9
ReichmetJanVriendenJanVriendmetGuusJanssen;GuusJanssenmet
Stockhausen,StockhausenmetBreukerenBreukermetSchönberg.Enniette
vergeten:Schönbergmetgaragerock.Deberoepsluisteraardiehetalseendeugd
beschouwteengrootoortehebben,staatregelmatigvoordekeuze,ofwelzichdoor
eenartistiekeidentiteitscrisisheenteslaan,ofwelzichteschikkeninderolvan
belangeloosintermediairdiealscriticusvolstaatmethetgevenvan‘informatie’en
hetbijhoudenvandeboekhoudingvanhetmuziekleven.Heteersteverdientoverigens
devoorkeur.Hetiseenmisverstandtemenendatinformatievanhettypedatantwoord
geeftopdevraagwathetverschilistusseneenreekseneentoonladder,eenbindende
voorwaardevoormuzikaalbegripis.Hetismethetkunstwerkalsmetdefiets:kennis
vanhetmechaniekvandefietskanweleenbijdrageaanderijvaardigheidleveren
maarernooitdevoorwaardevoorzijn.
Detoenemendeexclusiviteitvandecompositietechnischeenesthetischestellingen
dievanafhetbeginvandejarenvijftigdoordecomponistenvanhetserialisme
betrokkenwerden,heeftindejarenzestigeenkrachtigereactieveroorzaaktdiede
vormaannamvaneenverlangennaarwatmeninclusiviteitzoukunnennoemen.Het
wasdetijdwaarindemuzikalevoorhoede,enigszinslichtinhethoofdgeworden
vandeijleluchtopdehoogvlaktevanWebern,zichweereensonderdemensenin
hetdalbegaf.Daarbleekdetijdniettehebbenstilgestaan.Enzokwamhetdatna
eenperiodevanextreempurisme,waarinbevrijdingenboetedoeningwasgezocht
indeconstructievaneenvolkomenautonoom,naarnietsdannaarzichzelfverwijzend
muzikaaluniversum,demuziekplotselinghaargeheugenterugvond.Heteindeaan
dietoestandvanmuzikaleamnesiewasevenzeerhetresultaatvanimmanentmuzikale
als
ElmerSchönberger,Dewellustigetandarts&anderecomponisten
10
vanmaatschappelijkekrachten.Dedemocratiseringsbewegingenhetstrevennaar
onthiërarchiseringkregenmuzikaalhunbeslagineenprogrammadatalsuitgangspunt
denietigverklaringvan‘scheidslijnen’had,-de‘scheidslijnen’tussen‘hoge’en
‘lage’muziek,tussengecomponeerdeengeïmproviseerdemuziek,tussenleringen
vermaak,enzelfstussenamateursenprofessionals.Typischeproduktenvandietijd
warendeInklusieveConcerteninhetbeginvandejarenzeventig,hetorkestDe
Volharding,deStamp-concerten,nieuwevormenvanmuziek-theater(toneelgroep
Baal,Breuker),eneencompositorischpluralismedatvrolijkenprovocerend(maar
ookweloppervlakkigenmodieus)werdbeledenincompositiesmettitelsals
AnachronieenCollage.Jarenlanghadopelkegrotedrieklank,ja,opelkoctaaf
verbanninguitdeavantgardistischegelederengestaan,maarnuhernamhetverdrongen
muzikaleverledenzijnrechtenineeneindelozestoetvanstijlcitaten,variërendvan
pseudo-SweelinckinPeterSchatsAnathematotletterlijkeSatieinHymnsandchorals
vanReinbertdeLeeuw.Hetginghieroverigensomeeninternationale
inhaalmanoeuvre,dievooreensenvooraltijdzijnrechtvaardigingheeftgevonden
inhetderdedeelvanBerio'sSinfonia,waarindeluisteraarwordtmeegesleurdop
eenriviervanMahlerenonderwegophetwrakhoutvanBeethoven,Wagner,Debussy,
Stravinskystuit.EnnatuurlijkopdatvanIves,onderwiensauspiciënzichditalles
afspeelde.Ives'muziek,dieopgrootschaligewijzewerd(her)ontdekt,gafvoorbeeldig
uitdrukkingaanhetideaalvaneenon-enantihiërarchischmuziekdenkenen
weerspiegeldedeongerijmdeverscheidenheidvanhetlevenzelf.Datzijminofmeer
achteloos,onopzettelijk,tientotvijftigjaarvooruitliepopformelemuzikale
vernieuwingen,was,zowerdgezegd,misschienwelminderbelangrijkdande
mentaliteitdieditmogelijkhadgemaakt.Maarwiespeelterin1985nogIves?
ElmerSchönberger,Dewellustigetandarts&anderecomponisten
11
Hetciterenislangzaammaarzekeruitdemodegeraakt.Citerenwerdimiteren,
parodiëren,becommentariëren,herinterpreteren,integreren-evenzovelepogingen
omhetverledentebezweren,zoalsdatookrond1930algebeurdwasindemuziek
vanStravinsky,Schönberg,BartókenHindemith.ReinbertdeLeeuwcomponeerde
hetorkestwerkAbschied(1973)ennamhetsamenmetJanvanVlijmenindeopera
Axel(1977)tegenWagnerop.OokinWahnfried(1979)vandeveeljongereWim
LamanwaarthetspookvanBayreuthrond.PeterSchatherontdektehet
ConcertgebouworkestenBeethoven,enhetgevolgwaseenEerste(1978)eneen
Tweedesymfonie(1983).InhetgevalvanSchatheefthetzinvanneoromantiekte
spreken,gezienengehoorddiensverregaandeidentificatiemetzijncompositorische
modellen.IndeSerenadevoorstrijkorkest(1984)tiktdeToonklokalseen
vooroorlogsependule.Onvervalsteneoromantiekblijftverderuitzonderlijk.Watin
depolemischesfeeralgauwneoromantischheet,heeftinwerkelijkheidmeestalhet
karaktervaneenconfrontatiedieuiteindelijkdegenezingvanhetlaat-romantische
ofexpressionistischecomplextengoedezalkomen.
Maargelukkigisheteigentijdsecomponerennietvolledigeenzaakvancreatieve
muziektherapiegeworden.Iveswordtweliswaarnauwelijksnoggespeeld,maarde
muzikaleideologiediehijvertegenwoordigde(endiegeïnterpreteerdwerdalseen
anti-ideologie)heefthetonomkeerbareeffectgehaddatvanhetenedecenniumop
hetanderedemuzikalewereldoneindigveelgroterisgeworden.Ookletterlijk.Waar
opdelandkaarteentijdlangslechtsWenenhadgestaan,tekendenzichlangzamerhand
nietalleendecontourenvanWest-Europaaf,maarverschenenookandere
werelddelen.Demuzikalesituatieindejarenzeventigvertoondedaardoorbehalve
parallellenmetdejarentwintigendertigookovereenkomstenmethetbegin
ElmerSchönberger,Dewellustigetandarts&anderecomponisten
12
vandeeeuw,toenStravinskydooreennieuweenradicalebenaderingvande
Russischevolksmuziekdefundamentenvandewestersekunstmuziektotindediepste
diepteaantastte.Ookindejarenzeventigzijndebelangrijkstevernieuwendeimpulsen
nietuithetdomeinvandewestersekunstmuziekafkomstigmaarvandaarbuiten.Dit
geldtvoordeAmerikaanseminimalmusic(repetitievemuziek,procesmuziek)die
vooreenbelangrijkdeelteruggaatopAfrikaanseenIndonesischemuziek,endie
haarhistorischewortelsheeftindevanvoordeTweedeWereldoorlogdaterende
AmerikaanseWestkust-cultuurenhettoendoorHenryCowellalgeformuleerde
conceptvaneenzogenaamde‘worldmusic’.Enhetgeldtvoordegeïmproviseerde
muziek.
Minimalmusic-geenweldenkendmensluistertnognaareenuurlangtiedeliedom
enPhilipGlassisallangeenkarikatuurvanzichzelfgeworden.Maarwatnu
beschaafdamusementis,wasooitongehoordeninzijnsoortevenextreemalshet
serialismewaarheteenreactieopwas.Opdeschaalvanconstructivisme,complexiteit
entheoretischespeculatiebevondenserialismeenminimalismezichaanbeide
uitersten;opdeschaalvanhetvergeten,vanhetnalatenenhetweglatendaarentegen
verkeerdenzijopmerkelijkdichtinelkaarsnabijheid.Weinigcomponistenzijndoor
hetminimaleonberoerdgebleven.Deinvloedvarieerttussenoppervlakkigeflirtation
(zoalsinhetslotvanhetexpressionistischeQuaterni1vanJanvanVlijmen),
epigonisme(waarvaneenromantische,functioneel-tonalevariantklinktinhetin
1979voltooideCantoostinatovanSimeontenHolt),totdiepgaandestructurele
beïnvloedingwaarvanLouisAndriesseneenvoorbeeldis,eneengroepjongere
componistendiezichaanvankelijkvooralrondomdedoorhemopgerichtegroep
Hoketusmanifesteerde,zoalsCornelisdeBondt,HuibEmmeren,indeperiferie
ElmerSchönberger,Dewellustigetandarts&anderecomponisten
13
vanditgezelschap,DiderikWagenaar.DeontwikkelingvanLouisAndriessen
vertoonteeninteressanteomkering:dereactieopdereactie.Waarzijncompositie
Hoketus(1977)indeeersteplaatsreactiewasopdecomplexiteitvandeseriëleen
post-seriëlemuziek,iszijnlaatstegrotewerk,Desnelheid(1983),naDetijd,
MausoleumenDeStaatdevierdestapineenrichtingdiewegleidtvan
pseudo-primitivismeen‘nieuweeenvoud’naarwatmisschienooitwel‘nieuwe
complexiteit’zalheten.
HoewelweinigzomechanischlijktalsdeAmerikaanseminimalmusicuitde
beginjarenvanSteveReichenPhilipGlass,vertoondedeuitvoeringspraktijkvan
dezemuziekopvallendeovereenkomstenmetdievandegeïmproviseerdemuziek:
decomponistschrijftvoorzijneigenensembleenzijnpartituurbestaatsoms(zoals
inhetgevalvanTerryRiley'sInC)slechtsuitschematische,summiereaanwijzingen
dienauwelijksuitsluitselgevenoverbijuitstekafwijkendbehandeldedimensiesals
klankentijdsduur.
EénNederlandsecomponist-pianistiseringeslaagdom,althansinzijnbeste
stukken,hetimproviserentotcomponerenenhetcomponerentotimproviserente
verheffen.WieonvoorbereiddesoloplaatOntheline(1979)vanGuusJanssen
beluistert,zalwaarschijnlijknietmeteenbeseffendatzichtussenaldie
geïmproviseerdestukkenéén,totindekleinsteennauwelijksmeerspeelbaredetails
genoteerdecompositiebevindt,Brakegeheten.Inditextremegevalishetonderscheid
tussenechteimprovisatie(compositie)engesimuleerdeimprovisatie(compositie)
imaginair.HoeweldeluisteraarvanhetOctetofvanTemetergeenmomentaan
twijfeltdathijmeteentotopdelaatstenootuitgeschrevencompositietemaken
heeft,blijfthijzichbewustvanhetgeïmproviseerdegebaar,indetiming,inde
obsessioneleconcentratieopéénmuzikaalonderwerpenopdesteedsterugkerende
‘fouten’metvoorbedachten
ElmerSchönberger,Dewellustigetandarts&anderecomponisten
14
rade.HetverbaastnietdatdemuziekvanJanssendikwijlsinverbandwordtgebracht
metStravinsky,ookalomdewijzewaarophij-wathijzelfnoemt-‘volstrekt
onvoorstelbarerelatiestussenbestaandeelementen’aanbrengt.
GuusJansseniseenvandeweinigecomponistendiepostmoderngenoemdmag
wordenindebetekenisdieUmbertoEcoaanhetwoordheeftgegevenendie(alswe
eenromandooreencompositievervangen)vantoepassingisopeenmuziek‘die
tamelijkproblematischisentochaangenaam,zonderdatzijgerekendhoeftteworden
totdeamusements(muziek)’.Maaralshetwaarisdat,zoalsEcobeweert,het
postmoderneantwoordophetmodernismebestaatuitdeerkenning‘dathetverleden
opgewaardeerdmoetworden,aangezienhetnietvernietigdkanworden’endatdit
opeenniet-onschuldigemaniermoetgebeuren,danisStravinskynatuurlijkdeeerste
postmodernecomponistgeweest.Hiermeeistevenseenaanzettotverklaringgegeven
vandeindelaatstejarensterktoegenomenbelangstellingvoorStravinsky's
zogenaamdeneoclassicisme.
Voorwieklaarheidwilbrengenindesituatievandenieuwemuziekis
postmodernismeechtereentebeperkt(zieboven)entegelijkteruim(ziede
kunstjournalistiek)begrip.Zoudenwehetbegripreserverenvoormuziekdiehoorbaar
doorhetserialismeenpostserialismeisheengegaan,danbevondenPeterSchaten
TristanKeuriszichopeensonderéénconceptueleparapluendatmogenwebeide
componistennietaandoen.Ookomtevoorkomendatdeeigentijdsecomponistniet
bijvoorbaathetgevoelheeftdathijtotnakaartengedoemdis(alzalhetgrootstedeel
vandekunstaltijdenonvermijdelijkuitnakaartenbestaan),moetmenhemnahet
postserialismenietnogeensmeteenpostmodernismeopschepen.
Geenpostmodernisme,watdanwel?Geenmeeslepende,nieuweontwikkelingen.
PeterSchat,LouisAndriessenen
ElmerSchönberger,Dewellustigetandarts&anderecomponisten
15
TristanKeurislegdeninhetbeginvandejarenzeventig,elkopzijneigen,
onverwisselbarewijze,defundamentenvoor(toenmisschiennogonvermoede)
bouwwerken,diesteedsmeercontourkregenmaardevoltooiingnognietbereikt
hebben.Vaneennieuwe,algemeenerkendeendusalgemeenomstreden,internationale
avant-gardeisgeensprake;hetrijtjeBoulez,Stockhausen,Berio,Cage,Xenakisis
(nog)nietdooreennieuwengelijkwaardigrijtjevervangen.Misschienwordtde
muziekietsmindereenkunstvanmeestersenleerlingen,vanvoorgangersen
navolgers,vanstromingenendrenkelingen,enietsmeereenkunstvanindividuele
‘oplossingen’vanindividuelemuzikale‘problemen’,eenkunstvancomponistenen
composities.
***
Inderdaad,hetissteedsmoeilijkergewordenomtecomponeren.Inditboekleveren
decomponistenBoulez,Carter,Andriessen,RaaijmakersenCagemethunanalyses
encommentarenbewijsmateriaalvoordestellingvanEscher.Hetproblematiseren
vanhetcomponeren-kenmerkvandetwintigste-eeuwsemuziek,inhetbijzonder
dievanna1950-isdeverbindendegedachtevandehoofdstukkendieonderde
noemer‘Nieuwemuziek’zijnbijeengebracht.Nieuwemuziek:datishetNederlandse
antwoordopdeAmerikaanseminimalmusic,maarookdeopperlandsemuziekvan
GiliusvanBergeijkendebinnenstebuitengekeerdeklankenvanMauricioKagel.
DathetnieuweookalbijnaeenhalveeeuwoudkanzijnblijktinhetgevalvanColin
McPhee,devolledigonbekendeSteveReichavantlalettreuitCanada.
Ikhebmethethoofdstuk‘Nieuwemuziek’allerminstdepretentieeenvolledig
beeldtegevenvanwatmijdeafgelo-
ElmerSchönberger,Dewellustigetandarts&anderecomponisten
Description:pseudo-Sweelinck in Peter Schats Anathema tot letterlijkeSatie in Hymns and chorals van Reinbert de Leeuw. Het ging hier overigens om een internationale .. Nieuwheid is hier geen maat voor kwantiteit en kwaliteit van muzikale ontdekkingen en veranderingen (Mozart wint het makkelijk van zijn.
