De onbeholpen Samenleving: Burgerschap aan het begin van de 21e Eeuw

209 Pages·2011·2.79 MB·German

by  M. Hurenkamp

H
Waarom is er zo veel humeurigheid, gemopper, u
r
woede en onvrede? Waarom is er geen geloof
e
n
meer in vooruitgang? Hoe komt het dat angst
k
a
en wantrouwen heersen? We zijn tevreden
m
met ons eigen leven, maar ontevreden over p

|
de samenleving, zo blijkt keer op keer uit T
o
onderzoek. Waarom? Moeten we dit fenomeen n
k
verklaren uit individualisering, die ons asocialer e
n
zou maken en niet meer in staat om zinvolle
s

verbanden aan te gaan? Ligt het aan de D
e
globalisering, die vertrouwde en begrensde o
n
werelden poreus maakt en vreemden schept?
b
e
Of ligt het aan falende democratisering, die ons
H
o
zou opzadelen met zakkenvullende bestuurders
l
en politiek reduceert tot slecht theater? p
e
n
Over die vragen gaat dit boek. Aan de hand van

s
een grote hoeveelheid kwantitatief en kwalitatief a
m
onderzoek laat De onbeholpen samenleving:
e
n
burgerschap aan het begin van de 21e eeuw zien
l
e
dat Nederland vol goede bedoelingen zit, maar v
i
dat het burgers lang niet altijd makkelijk valt n
g
daaraan vorm te geven. Menno Hurenkamp
Evelien Tonkens
Menno Hurenkamp is als onderzoeker verbonden aan
de Amsterdam School for Social Science Research De onbeholpen samenleving
(ASSR). Evelien Tonkens is bijzonder hoogleraar
Burgerschap aan de Universiteit van Amsterdam.
ISBN 978 90 8964 150 2
Burgerschap aan het begin van de 21e eeuw
AMSTERDAM UNIVERSITY PRESS
www.aup.nl
9 789089 641502
.
De onbeholpen samenleving

De onbeholpen samenleving
Burgerschap aan het begin van de 21e eeuw
Menno Hurenkamp
Evelien Tonkens
Amsterdam University Press
Omslagafbeelding:© BertVerhoeff/Hollandse Hoogte
Ontwerp omslag: Maedium, Utrecht
Layout binnenwerk: The DocWorkers,Almere
ISBN 978 90 8964 150 2
e-ISBN 978 90 4851 0870
NUR 758
© Menno Hurenkamp en Evelien Tonkens / Amsterdam University
Press, Amsterdam 2011
Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveel-
voudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of open-
baar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, me-
chanisch, door fotokopiee¨n, opnamen of enige andere manier, zonder
voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.
Voor zover het maken van kopiee¨n uit deze uitgave is toegestaan op
grond van artikel 16B Auteurswet 1912 jº het Besluit van 20 juni 1974,
Stb. 351, zoals gewijzigd bij het Besluit van 23 augustus 1985, Stb. 471
en artikel 17 Auteurswet 1912, dient men de daarvoor wettelijk ver-
schuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Post-
bus 3051, 2130 KB Hoofddorp). Voor hetovernemen van gedeelte(n)uit
deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken
(artikel 16 Auteurswet 1912) dient men zich tot de uitgever tewenden.
Inhoud
1 Inleiding 7
2 Wat bindt 19
2.1 Bindingmet vreemden 20
2.2 Bindingmet elkaar 25
2.3 Bindingvia representatie 27
2.4 Me´e´r burgerschap 31
3 Methode 37
3.1 De geschreven media 39
3.2 Burgerinitiatieven 42
3.3 Focusgroepen 44
3.4 Thuisin Den Haag 48
4 Burgerschap voor burgers verklaard 51
4.1 Methode 54
4.2 De stijging 59
4.3 De stijging verklaard 67
5 Delegitimering en popularisering 71
5.1 Mondigeburgers naar de mondpraten 74
5.2 Een indelingin driegroepen 77
5.3 Het spraakzameframe:neorepublikanisme 78
5.4 Het zorgzame frame: emancipatiecommunitaristen 84
5.5 Het afstandelijke frame: lijdelijk liberalen 86
5.6 Vergaderen over hangjongens? 90
5.7 Conclusies 93
6 Individualisering en responsabilisering 97
6.1 Viersoorten individualisering 100
6.2 Individualisering in burgerschapspraktijken 108
6.3 Onvermogen 123
6.4 Conclusie 130
6 DEONBEHOLPENSAMENLEVING
7 Globaliseringen culturalisering 133
7.1 Multiculturalisme ofverdraagzaam monoculturalisme? 134
7.2 Viervormen van culturalisering 137
7.3 Casussen 142
7.4 Alcohol:marginaliserenof privatiseren 143
7.5 Feestdagen: ‘Ze’moetenervanafblijven 151
7.6 Loyaliteit 157
7.7 Thuisin Den Haag 172
7.8 Conclusie 177
8 Conclusie 181
Dankwoord 191
Literatuurlijst 193
1 Inleiding
"Waarom is er zoveel humeurigheid, gemopper, woede en onvrede?
Waarom is er geen geloof meer in vooruitgang? Hoe komt het dat
angst en wantrouwen heersen? We zijn tevreden met ons eigen leven,
maar ontevreden over de samenleving, zo blijkt keer op keer uit onder-
zoek. Waarom? Is dit het gevolg van de toegenomen individualisering,
die ons asocialer zou maken en niet meer in staat stelt om zinvolle ver-
banden aan te gaan? Ligt het aan de globalisering, die vertrouwde en
begrensde werelden poreus maakt en vreemden schept? Of ligt het aan
falende democratie, die ons zou opzadelen met zakkenvullende be-
stuurders en diede politiekreduceerttotslecht theater?
Over die vragen gaat dit boek. Vertrekpunt is dat onze maatschappij
ondergrotedrukstaat–doorglobalisering,individualiseringendelegiti-
mering. Globalisering cree¨ert culturele spanningen, in buurten en in
hetpolitiekedebat.Ineenoudestadswijkkanhetdaardoortussenbewo-
nersmetverschillendecultureleachtergrondenuitdehandlopen.Indi-
vidualisering van sociale verbanden doet een aanslag op de solidariteit
van de verzorgingsstaat en het traditionele verenigingsleven. Op een
strandfeest gaan feestgangers die zich slechts verbonden weten door
hun gemeenschappelijk alcoholgebruik met elkaar op de vuist. En het
afnemendgezag vanpolitiekenbestuurgenereertonvredeenwoedein
de richting van volksvertegenwoordigers en bestuurders. Globalisering,
individualisering en delegitimering lijken de maatschappij uiteen te
trekken.Mensendieooitmetelkaarverbondenwaren,ontwikkelenzich
toteenindividueelopererendeenelkaarvrezendemassa.
Deze middelpuntvliedende krachten wekken onder politici en be-
leidsmakers de behoefte op om de sociale cohesie te verstevigen, om
de banden tussen mensen aan te halen. Om, zoals het inmiddels in
een platgetreden frase heet, ‘de boel bij elkaar te houden’ – een zins-
wending die ooit het geestelijk bezit was van de uitgesproken politicus
Joop den Uyl, maar die nu door politici van uiteenlopende snit gebe-
zigd wordt, van Job Cohen tot Gerd Leers. Op het eerste gezicht is het
een ambitie waar niemand tegen kan zijn. Wie wil niet dat de boel een
beetje bijeengehouden wordt? Aardig voor elkaar zijn, omgangsvormen
in acht nemen, je plichten als burger serieus nemen, vind maar eens
iemanddiehiertegenzou zijn wanneer dit gee¨ist wordt.
8 DEONBEHOLPENSAMENLEVING
Maar hoe doe je dat? Moet je als loketbeambte aardig zijn wanneer
je clie¨nt onbeschoft is? Is het je plicht om het vuil van je buren op te
ruimen? Moet je allemaal dezelfde taal spreken om bij de boel gehou-
den teworden?‘Deboel’(verkort uit boedel)bijelkaar houden is de ‘al-
gemene aanduiding van zaken die men reeds vroeger genoemd heeft
of als bekend veronderstelt’, aldus de Van Dale. Zo vaag wordt het al
snel zodra zorgen over sociale cohesie de kop op steken.
Vaak wordt daarbij het begrip burgerschap of actief burgerschap naar
voren geschoven, als meer concreet en neutraal antwoord op proble-
men van binding. Burgerschap lijkt dezer dagen de spreekwoordelijke
mooie hamer; wanneer die eenmaal in de hand ligt, lijken veel maat-
schappelijke problemen op een naar een klap verlangende spijker. We
zullen hier betogen dat dit te veel eer is. Burgerschap is de status ver-
bonden aan het lidmaatschap van de gemeenschap. Burgerschap gaat
om de rechten en plichten die komen kijken bij het deel uitmaken van
de maatschappij. Men hoopt dat via burgerschap de samenhang tussen
mensen verbetert. Dat ze zich meer bewust worden van de plichten die
bij hun rechten horen. Dat ze zich meer inzetten voor het welzijn van
hun buurt. Of dat ze zich verdraagzamer opstellen ten opzichte van
mensen met wie ze van mening verschillen. Hoe en met welk effect
burgers een draai geven aan die politieke opdracht, daarover gaat dit
boek. Het laat zien hoe burgers het burgerschap in de praktijk doen en
denken,hoe burgerschapkan binden.
Dit boek laat ook zien hoe burgerschap mensen juist uiteen kan drij-
ven. Nu er zo graag en veel over binding wordt gepraat, wordt vaak ver-
geten dat burgerschap ook een splijtzwam kan zijn. Het effect en de
reikwijdte van burgerschap worden snel overschat. De angst dat de sa-
menleving uiteenvalt doordat mensen niet genoeg om elkaar geven of
niet genoeg voor elkaar doen, is de afgelopen tweehonderd jaar al vaak
geuit, zonder dat het werkelijk gebeurde. Mensen blijken nauwelijks
bereid om de samenleving uiteen te laten vallen. Burgers, politici en
beleidsmakers zitten vol meningen over hoe de maatschappij eruit
moet zien. Ze hebbenplannente overom hun ideee¨n vormte geven.
Burgers tonen desgevraagd veel plichtsgevoel jegens elkaar en de sa-
menleving. Goed voor elkaar zorgen staat daarbij bovenaan, en, naar
nagenoeg alle standaarden gemeten lukt het redelijk om dat ook te
doen. Maar tegelijkertijd schieten de goede bedoelingen regelmatig
hun doel voorbij, of wordt iets heel anders bereikt dan men in eerste
instantie voor ogen had. En dan laait de boosheid, de humeurigheid
op. Vreedzaam naastelkaar leven zal weinig weerstand oproepen, maar
over hoe je dat doet vlamt de discussie al snel op. Moet je elkaar vooral
laten uitpraten over elk onderwerp? Moet je elkaar vriendelijk negeren?
Of moet je aanbellen bij de buurman op leeftijd wanneer je hem we-
ken niet gezien hebt? Of gaat er niets boven elkaar met rust laten? En
INLEIDING 9
als we discussie¨ren nodig vinden, is vervolgens de vraag of we het wel
echt willen en kunnen.
Het probleem zit eerder in de expressie en vormgeving van de plan-
nen en opvattingen. Ze worden soms onhandig of ronduit lomp geuit.
Vaak komen initiatieven van burgers alleen van de grond met een flin-
ke duw in de rug: spontaan gebeurt er weinig wanneer men het sa-
menleven aan burgers overlaat. En als er gaandeweg meningsverschil-
len ontstaan, weet men daarmee maar zelden raad, en ontaarden die
snel in conflicten, scheldpartijen of vermijding. Plots kan het korte lon-
tjeopspelen enscheldtmenopdebuschauffeurofmaaktmenanderen
af op internet. Niet het wegvallen van de banden tussen mensen, maar
de moeizame omgang met de druk van de moderniteit is allesbepalend
voor sociale cohesie. We zijn niet kwaadwillend of lui, maar onhandig
ten aanzien van de vele eisen die aan ons gesteld worden, en onwetend
overdemanierenomconflicteningoedebanenteleiden.Wezijnvoor-
al onbeholpen.Vandaardat dit boekDe onbeholpensamenleving heet.
Die onbeholpenheid zit niet alleen bij burgers maar ook bij overheid
en politiek. Er zijn niet alleen veel en veelal springlevende grote en
kleine gemeenschappen in de maatschappij aan te wijzen, maar ook
veel potjes en regelingen voor tijdelijke en duurzame initiatieven die
iets aan de kwaliteit van de samenleving zouden moeten toevoegen.
Het heeft iets onbeholpens, wanneer met een buurtbarbecue hemels-
brede taal- en cultuurverschillen moeten worden opgelost. Of wanneer
viaeennormen-enwaardenoffensieffatsoenlijkeburgers inhetharnas
gehesen worden om ten strijde te trekken tegen iedereen die ze niet
fatsoenlijk vinden. Of wanneer van vreemdelingen gee¨ist wordt dat ze
zich aanpassen aan een cultuur waarvan niemand weet wat deze pre-
cies inhoudt. Het is allemaal zelden bedoeld om een concrete tegen-
stander een hak te zetten, evenmin is het zo dat men zich niet w´ıl in-
zetten voor de maatschappij. Soms lijkt het alsof het ruime aanbod aan
methoden, budgetten, opvattingen en pogingen om nu eens echt naar
de burgers te luisteren, vooral onzekerheid en onhandigheid cree¨ren.
Maar het leren leven met, het uithouden van verschillen blijkt een stuk
moeilijker en daarover bestaan ook veel minder ideee¨n. We staan al
snel op elkaars tenen in onze pogingen om de maatschappelijke een-
heid te bewaren. Doordat woorden verkeerd gekozen blijken, doordat
de timing net niet handig was. Doordat blijkt dat de ontvanger van de
goede bedoelingen met heel andere verwachtingen rondloopt. Doordat
we diep vanbinnen helemaal geen zin hebben in meningsverschillen.
Het doelis duidelijker danhetmiddel, in de onbeholpen samenleving.