De Ligue Belge des Droits de l' Homme

125 Pages·2014·5.57 MB·Dutch

De Ligue Belge des Droits de l’ Homme

1901 – 1939

Identiteit en activisme

Joost Depotter

Promotor: prof. dr. Christophe Verbruggen
Co-promotor: prof. dr. Gita Deneckere
Commissaris: prof. dr. Karel Velle

Masterproef voorgelegd aan de Faculteit Letteren en Wijsbegeerte
voor het behalen van de graad van Master in de Geschiedenis

Academiejaar 2013 - 2014

De Ligue Belge des Droits de l’ Homme

1901 – 1939

Identiteit en activisme

Joost Depotter

Promotor: prof. dr. Christophe Verbruggen
Co-promotor: prof. dr. Gita Deneckere
Commissaris: prof. dr. Karel Velle

Masterproef voorgelegd aan de Faculteit Letteren en Wijsbegeerte
voor het behalen van de graad van Master in de Geschiedenis

Academiejaar 2013 - 2014
De auteur en de promotoren geven de toelating deze studie als geheel voor consultatie
beschikbaar te stellen voor persoonlijk gebruik. Elk ander gebruik valt onder de
beperkingen van het auteursrecht, in het bijzonder met betrekking tot de verplichting de
bron uitdrukkelijk te vermelden bij het aanhalen van gegevens uit deze studie.

Het auteursrecht betreffende de gegevens vermeld in deze studie berust bij de
promotoren. Het auteursrecht beperkt zich tot de wijze waarop de auteur de problematiek
van het onderwerp heeft benaderd en neergeschreven. De auteur respecteert daarbij het
oorspronkelijke auteursrecht van de individueel geciteerde studies en eventueel
bijbehorende documentatie, zoals tabellen en figuren. De auteur en de promotoren zijn
niet verantwoordelijk voor de behandelingen en eventuele doseringen die in deze studie
geciteerd en beschreven zijn.
DANKWOORD

Het was een fantastisch genoegen om naar aanleiding van deze masterproef te mogen graven in het
verhaal van een hele resem opmerkelijke en eigenzinnige Belgische activisten. Bovendien ervaar ik
het als een eer dit te kunnen doen over een organisatie wiens erfgenaam, de Liga voor Mensenrechten,
vandaag nog steeds bijzonder relevant is in het maatschappelijke debat.
Ik wil dan ook allereerst mijn promotoren prof. Christophe Verbruggen en prof. Gita Deneckere
danken voor deze kans, hun inspirerende seminarie, hun geduld, hun vertrouwen en vooral ook hun
goede raad. Ook zou ik graag prof. Daniel Laqua danken. Zijn monografie over het Belgische
Internationalisme was zonder enige twijfel de grootste inspiratiebron voor het schrijven van deze
scriptie. Bovendien was ook zijn advies op een aantal punten doorslaggevend voor de richting die deze
studie heeft genomen.
Mijn zus, Griet, wil ik zeker ook bedanken. Zij nam het in de laatste lijn op zich om alles nog eens na
te lezen op slordigheden en wist daarbij wonderwel haar geduld te bewaren. Tot slot wil ik graag mijn
vriendin Marie, mijn ouders en vrienden (in het bijzonder de Schamperredactie) bedanken voor de
steun, het plezier en de kans om nog twee jaar lang een geschiedenisdiploma na te jagen.

1
INHOUDSOPGAVE

Dankwoord ............................................................................................................................................................................ 1
Inhoudsopgave.................................................................................................................................................................... 2
1. Inleiding ....................................................................................................................................................................... 5
1.1. Een dwingend geloof in sociale vooruitgang ...................................................................................... 5
1.2. Methode .............................................................................................................................................................. 6
2. De Ligue Belge des Droits de l’Homme: internationale droom, Belgisch keurslijf ........................ 9
2.1. Proloog: Dreyfus-affaire in België............................................................................................................ 9
2.2. Oprichting, doel en werkwijze ............................................................................................................... 11
2.2.1. Doel .......................................................................................................................................................... 12
2.2.2. Werkwijze ............................................................................................................................................. 15
2.3. De wortels van de Liga .............................................................................................................................. 18
2.3.1. Belgisch Internationalisme ............................................................................................................ 19
2.3.2. Vrijmetselarij en vrijzinnigheid ................................................................................................... 20
2.3.3. De (Brusselse) academische wereld .......................................................................................... 24
2.3.4. Liberalisme en socialisme .............................................................................................................. 26
2.3.5. Pacifisme en feminisme ................................................................................................................... 28
2.3.6. Conclusie ............................................................................................................................................... 29
2.4. Beredeneerd overzicht van belangrijkste causes........................................................................... 30
2.4.1. Voor de Eerste Wereldoorlog (1901-1914) ............................................................................ 30
2.4.2. Interbellum (1923-1938) ............................................................................................................... 32
2.5. Besturen van de Liga (1901-1939) ...................................................................................................... 34
3. Congo-wreedheden, De Belgische Dreyfus-affaire .................................................................................. 35
3.1. Inleiding........................................................................................................................................................... 35
3.2. Het Belgisch imperialisme, geen antiklerikale misdaad (1875 – 1905) ............................... 36
3.2.1. Een grootser België, de droom van Leopold II ....................................................................... 38
3.2.2. Les Congolâtres, kiem van het Belgisch imperialisme........................................................ 39
3.2.3. Les Congophobes: “avant de traiter les nègres comme des blancs, …” ....................... 43
3.2.4. De slachtoffers krijgen een stem (1900–1905) ..................................................................... 46
3.2.5. Het zwijgen van de Belgische Liga .............................................................................................. 50
3.3. Een strijd voor Congolese basisrechten (1905-1908) ................................................................. 53
3.3.1. De eerste bijeenkomst: “les abus de la colonisation congolaise” ................................... 53
3.3.2. Les Droits des Nègres (1906 – augustus 1908) .................................................................... 60
3.4. Eindbalans en conclusie ............................................................................................................................ 65

2
4. De Ruhrbezetting .................................................................................................................................................. 69
4.1. Inleiding........................................................................................................................................................... 69
4.2. Drie liga’s, drie oorlogen? (1914-1918) ............................................................................................. 70
4.2.1. Franse Liga ........................................................................................................................................... 70
4.2.2. Belgische Liga ...................................................................................................................................... 73
4.2.3. Duitse Liga ............................................................................................................................................ 79
4.3. Baschophiles! Caillautistes! Socialistes! (1923-1926) ................................................................. 80
4.3.1. Fédération Internationale des Ligues des Droits de l’Homme ........................................ 80
4.3.2. “La Querelle des Deux Ligues” ...................................................................................................... 85
4.3.3. De desillusie overstijgen, de oorlog te boven komen ......................................................... 92
4.4. Conclusie ......................................................................................................................................................... 96
5. Besluit ........................................................................................................................................................................ 97
6. Bijlagen ...................................................................................................................................................................... 99
6.1. Besturen van de Liga .................................................................................................................................. 99
6.2. Omzendbrief 15.01.1901 ........................................................................................................................102
6.3. Exposé du Projet ........................................................................................................................................104
6.4. Projet de Statuts .........................................................................................................................................108
6.5. Premiers Adhérents..................................................................................................................................110
6.6. Omzendbrief achtbare meesters .........................................................................................................112
7. Bibliografie.............................................................................................................................................................115

3
4
1. INLEIDING
1.1. EEN DWINGEND GELOOF IN SOCIALE VOORUITGANG
“Les représentants du Peuple Français, constitués en Assemblée nationale, considérant que
l’ignorance, l’oubli et le mépris des Droits de l’Homme sont les seules causes des malheurs
publics et de la corruption des gouvernements, …”
In tegenstelling tot waar de Franse revolutionaire assemblee haar Universele Verklaring voor de
Rechten van de Mens en de Burger in 1789 mee aanving waren (en zijn) mensenrechten in geen geval
vanzelfsprekend1. Ze werden ons niet geopenbaard en vormen, gelet op de constante staat van oorlog
waar de wereld ook vandaag nog in verwikkeld is, zeker geen natuurtoestand. Mensenrechten zijn het
product van een groots Utopia: een wereld waarin mensen vrij en gelijk geboren worden en gedurende
hun leven gelijke kansen krijgen om die vrijheid ook te handhaven. De mensenrechten en haar
verdedigers getuigen van een ongebreideld vooruitgangsoptimisme. And as optimism is a moral duty,
is het van essentieel belang dat van de mensenrechten aanvaard wordt dat ze absoluut en
vanzelfsprekend zijn.
In 1901 werd in Brussel, drie jaar na haar Franse voorbeeld, de Ligue Belge des Droits de l’Homme
opgericht. Binnen haar rangen bulkte het van Belgische activisten die zich inzetten voor het pacifisme,
de vrijdenkerij, de wetenschap, het progressieve liberalisme, socialisme, feminisme, … en deze inzet
bovendien ook consequent naar een internationaal niveau tilden. Wat hen verbond was hun bijna
dwingende geloof in sociale vooruitgang2.
De Franse Liga voor Mensenrechten heeft met dank aan het vlammende “J’Accuse” van Emile Zola
mythische proporties aangenomen. Tijdgenoten markeerden de Dreyfus-affaire als de geboorte van
een geëmancipeerde intellectuele klasse. Bovendien zou de Franse Liga zich na de Eerste
Wereldoorlog ontwikkelen tot de grootste mensenrechtenorganisatie wereldwijd. De Belgische Liga
heeft geen plaats in het publieke geheugen. Aan haar vroege geschiedenis werd ook door historici zo
goed als geen aandacht besteed, aangezien uit de periode voor de Tweede Wereldoorlog nauwelijks

1 L. Hunt Inventing Human Rights, New York, Norton & Company, 2007, p. 19.
2 C. Verbruggen en J. Carlier. “Transnational laboratories of social thought. The advocacy network(s) of the
Institut international pour la Diffusion des Expériences Sociales and Les documents du Progrès (1907-1916)”, in:
W.B. Rayward, Information beyond border: international cultural and intellectual exchange in the Belle
Époque, 2014, Farnham, Ashgate UK, p. 123.

5
archivalische bronnen bekend zijn3.Het eerste hoofdstuk tracht om die reden een soort biografie van de
Ligue Belge te schetsen. Vanaf haar oprichting in 1901 tot het einde van het interbellum 1938. Hierin
wordt vooral nadruk gelegd op de wortels van de Liga. Wie waren de Belgische Ligueurs, wat waren
de belangrijkste netwerken waarbinnen zij zich bewogen en op welke manier vertaalden hun andere
engagementen zich naar de Belgische Liga?
Heel wat Ligaleden speelden een sleutelrol binnen wat Topalov de Europese Nébuleuse Réformatrice4
heeft genoemd. Maar wat gebeurde wanneer hun dwingende vooruitgangsoptimisme aan het wankelen
werd gebracht?
In een zoektocht naar wat de impact van de Ligue Belge des Droits de l’Homme is geweest tijdens
respectievelijk de Belgische belle époque en het interbellum, heb ik haar handelingen bestudeerd naar
aanleiding van de Belgische annexatie van Congo en de Frans-Belgische Ruhrbezetting. Twee
brandpunten uit de nationale geschiedenis waarin de Belgische samenleving met een diepe
identiteitscrisis worstelde. De eerste keer, omdat ze zich moest verzoenen met de wreedheden die haar
koning (en met hem heel wat landgenoten) hadden aangericht. Een tweede keer, omdat de Belgische
samenleving zich moest verzoenen met de gruwel waaraan zij zelf werd blootgesteld tijdens de Eerste
Wereldoorlog. Slaagde de Belgische Liga, met de mensenrechten als moreel kompas, erin om haar
stempel te drukken op deze crisissen of lukte het haar niet om echt boven de maatschappelijke
verdeeldheid uit te stijgen? De initiële aanwijzingen waren dubbel: enerzijds is van Georges Lorand
(1860-1918) bekend dat hij één van de vurigste tegenstanders van Leopold II’s rubberpolitiek was,
maar anderzijds leidden interne verdeeldheden binnen de Liga tot een splitsing bij de heropstart in
1923.
1.2. METHODE
In het kader van deze scriptie heb ik getracht de Geschiedenis van de Belgische Liga voor de
Mensenrechten transnationaal te benaderen. Niet alleen waren er duidelijke contacten tussen de leiders
van de Belgische en de Franse Liga’s, heel wat Belgische protagonisten onderhielden eveneens een
ruim internationaal netwerk vanuit hun engagement binnen bijvoorbeeld het socialisme, de

3Ontstaan van Liga en haar linken binnen de artistieke wereld: G.Thirion, La fondation de la Ligue Belge des
Droits de l’Homme. Consécration d’idées humanistes. Etude axée sur les relations qu’entretenaient ses
différents membres avec le monde culturel artistique, Brussel (onuitgegeven licentiaatsverhandeling ULB),
2001, 2 dln., 112 p. + 21 p. (promotor: M. Draguet).
Affaires Ferrer en Joris (1905-1910): C. Verbruggen, Schrijverschap in de Belgische belle époque,
Gent/Nijmegen, Academia Press/ Vantilt Ginkgo, 2009, pp. 158-161. W. Resseler en B. Suyckerbuyk, Dynamiet
voor de Sultan, Carolus Edward Joris in Konstantinopel, Antwerpen, b+b, 1997, 194 p.
Vermelding in kader van Congoannexatie: A. Stenmans, La Reprise du Congo par la Belgique, Brussel, Editions
Techniques et Scientifiques, 1949, 492 p.
4 C. Topalov, (ed)., Laboratoires du nouveau siècle: la nébuleuse réformatrice et ses réseaux en France, 1880-
1914, Parijs, E.H.E.S.S., 1999, 574 p.

6