Table Of ContentPrzełożyła
Eligia Bgkowska
Tytuł oryginału
LA CIVILISATION DE L'ANTIQUITE ET LE CHRISTIANISME
Editions Arthaud, Grenoble
© B. Arthaud. Pans 1972
Redaktor naukowy
BARBARA FILARSKA
Konsultacja patrologiczna
WINCENTY MYSZOR
Redaktor PIW
KRYSTYNA KONOPNICKA
Indeksy opracowali
KRYSTYNA KONOPNICKA
,!AN STANISŁAW PARTYKA
Dobór ilustracji
BARBARA FIl.ARSKA
Okładkę;, obwoluty i strony tytułowe prujektował
RYSZARD ŚWIĘTOCHOWSKI
Mapy wykonał
RYSZARD ŚWIĘTOCHOWSKI
Fotografie wykonali
barwne: WALDEMAR JERKE
ZBIGNIEW KAMYKOWSKI
TOMASZ ŁĄCZYŃSKI
i-/arnn-hinł<-: WALDEMAR JERKE
DANUTA MISZC/.AK
HENRYK ROMANOWSKI
Reprodukcje wykonały
barwne: IRENA RADZIKOWSKA
czarno-białc: HANNA BALCEUZAK
© Copyright for the Polish edition
by Państwowy Instytut Wydawniczy
Warszawa 1979
PRINTED IN POLAND
Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1981 r.
Wydanie drugie.
Nakład 20 000+320 egz. Ark. wyd. 51,7. Ark. druk. 33,25.
Podpisano do druku w lutym 1981 r.
Druk ukończono w grudniu 1981 r.
Druk z diapozytywów i oprawę wykonała
Drukarnia Wydawnicza w Krakowie.
Cena zł 180,— Zam. 2609/81.
ISBN 83-06-00598-8
SPIS RZECZY
Spis ilustracji na wkładkach . 8
Spis ilustracji w tekście . 16
Przedmowa do wydania polskiego . 17
Wstęp do wydania francuskiego . 20
Z przedmowy Autora . 24
CZĘŚĆ PIERWSZA
GENEZA I POPRZEDNICY CHRZEŚCIJAŃSTWA
Rozdział pierwszy - Początki chrystianizmu i rozwój Kościoła 29
Życie i posłannictwo Jezusa (29). - Gmina jerozolimska (.'W). - Święty Paweł (34).
- Ro/.woj chrześcijaństwa (38). - Organizacja Kościoła (43).
Rozdział drugi Praeparatioevangelica: judaizm 46
Sytuacja polityczna Palestyny (46). - Partykularyzm i uniwersalizm (49). - Pa-
lestyńskie sekty (54). - Hellenistyczna diaspora (56). - Synagoga (61). - Prozelityzm
żydowski (64).
Rozdział trzeci - Praeparatio evangelica: środowisko pogańskie 69
Podbój rzymski i zjednoczenie kulturowe (69). - Synkretyzm religijny (74). - Szkoły
filozoficzne (78). - Kulty misteryjne (85). - Kult cesarzy (90)'.
.C 7. K Ś Ć I) R U G A
KONTAKTY I KONFLIKTY
Rozdział czwarty - Pierwotny chrystianizm i religijność pogańska 95
Żydowski czy grecki? Szkoła komparatystyczna (95). - Paweł i misteria pogańskie
(100). - Chrześcijańskie sakramenty i ich odpowiedniki (103). - Paweł i judaizm
hellenistyczny (107). - Czwarta Ewangelia. Hellenizm i essenizm (110).
Rozdział piąty - Konflikt ideologiczny. Ataki pogan 115
Chrześcijaństwo wobec cesarstwa i opinii publicznej (115). -Powszechnie wysuwane
zarzuty (119). - Ofensywa intelektualistów (123). - Charakter i argumenty polemiki
antychrześcijańskiej (125). - Sprzeczności i pokrewieństwa (131).
Rozdział szósty - Obrona chrześcijańska 139
Apokaliptyka (139). - Apologetyka (141). - Justyn i tendencja harmonizująca (143).
- Tertulian i radykalizm antyfilozoficzny (148). - Krytyka pogaństwa (151). - Kry-
tyka społeczeństwa pogańskiego (155). - Chrześcijanie, genus tertium (159).
Rozdział siódmy- Pokusa synkretyzmu 163
Pochodzenie gnostycyzmu (163). - Podstawowe cechy gnozy (164). - Gnostycyzm
i marcjonizm (167). - Gnostycy i społeczeństwo pogańskie (170). - Reakcja orto-
doksyjna (172).
Rozdział ósmy - Chrystianizm i filozofia 176
Wiara intelektualistów (176). - Klemens Aleksandryjski (180). - Orygenes (186).
Rozdział dziewiąty-Prześladowania 192
Pierwsze alarmy (192). - Trajan i chrześcijanie (195). - Polityka religijna Antoninów
(198). - Sewerowie i anarchia wojskowa (201). - Decjusz i Walerian (205). - Dio-
klecjan (208). - Koniec prześladowań (213).
CZĘŚĆ TRZECIA
OKRES POKOJU W KOŚCIELE
Rozdział dziesiąty - Nazajutrz po zwycięstwie 221
Nawrócenie Konstantyna (221). - Polityka religijna Konstantyna (224). - Spuścizna
po Konstantynie (228).
Rozdział jedenasty - Opór pogaństwa 233
Julian Apostata (233) -Kościółpogański(236).-Intelektualiści(241).- Arystokracja
rzymska (244). - Opozycja literacka przeciw chrześcijaństwu (248). - Ugodowcy
(251).
Rozdział dwunasty-Ostatnie walki . 256
Sprawa ołtarza bogini Zwycięstwa (256). - Symmach i Ambroży (258). - Ambroży
i Teodozjusz (263). - Koniec pogaństwa (265). - Przyczyny zwycięstwa chrześci-
jaństwa (269). - Pozostałości pogańskie (272).
CZĘŚĆ CZWARTA .
PODSTAWY CYWILIZACJI CHRZEŚCIJAŃSKIEJ
Rozdział trzynasty-Doktryna 281
Ortodoksja i herezja. Początki teologii chrześcijańskiej (281). - Zagadnienia chrysto-
logiczne (285). - Narodziny teologii łacińskiej (287). - Spór z arianami (289).
Rozdział czternasty - Kult i życie religijne 293
Liturgia eucharystyczna (293). - Cykl liturgiczny (297). - Kult męczenników (301).
- Pielgrzymki (305). - Instytucje dobroczynne (308).
Rozdział piętnasty- Literatura chrześcijańska 310
Kościół a wykształcenie w zakresie literatury klasycznej (310). - Pisarze chrześci-
jańscy. Pokolenie Konstantyna (314). - Święty Ambroży i święty Hieronim (317).
- Jan Chryzostom i Kapadocyjczycy (319). - Święty Augustyn (323). - Oryginalność
literatury chrześcijańskiej (326).
Rozdział szesnasty - Sztuka chrześcijańska 328
Ikonoklazm początków chrześcijaństwa (328). - Sztuka chrześcijańska i sztuka
żydowska (331). - Malarstwo w katakumbach (333). -Rzeźba przed Konstantynem
(338). - Sztuka w IV wieku (343). - Architektura. Bazyliki i martyria (350).
Rozdział siedemnasty-Protest 357
Opozycja narodowa i lokalna. Donatyzm (357). - Początki monastycyzmu (360).
- Pustelnicy i cenobki (362). - Mnisi w społeczeństwie i w Kościele (365).
ZAKOŃCZENIE
Chrześcijaństwo i koniec starożytnego świata 371
Kościół i klęski dziejowe. Oskarżenia wysuwane przez pogan (371). - Odpowiedź
chrześcijaństwa (373). - Punkt widzenia historyków nowożytnych (374). - Kryzys
cesarstwa (376). - Kościół a zawód żołnierza (378). - Internacjonalizm chrześcijański
a patriotyzm rzymski (380). - Kościół i państwo. Zachód i Wschód (382).
ANEKSY
Słownik osób, nazw, terminów i pojęć . 387
Tablice chronologiczne . 469
Przypisy . 480
Wskazówki bibliograficzne do wydania polskiego. Opracował Wincenty Myszor . 487
Indeks osób . 501
Indeks rzeczowy 511
SPIS ILUSTRACJI NA WKŁADKACH
ILUSTRACJE BARWNE
JUDAIZM
1. Mapa'Jerozolimy na mozaice podłogowej w bazylice w Madaba, Jordania; VI w.
ŚWIĘTY PAWEŁ
2. Wnętrze domu Ananiasza (obecnie kaplica), w którym przebywał święty Paweł, Damaszek.
ŻYCIE CHRYSTUSA
3. Popiersie Chrystusa między Alfą i Omegą. Malowidło z katakumb Komodylli w Rzymie; druga
poł. IV w.
STAKY TESTAMENT
4. Abraham składający na ofiarę Izaaka. Malowidło z katakumb przy via Latina w Rzymie; ok.
350 r.
5. Abraham przyjmujący aniołów pod dębem w Mambre. Mozaika z nawy głównej
bazyliki Świętej Marii Większej w Rzymie; pocz. V w.
SYNKRETYZM
6. Chrystus jako Helios. Mozaika zdobiąca sklepienie mauzoleum Juliuszów na nekropoli pod
bazyliką Św. Piotra na Watykanie; II w.
7. Tzw. Lekcja anatomii lub Filozof-nauczyciel wśród uczniów. Malowidło z katakumb przy
via Latina w Rzymie; ok. 350 r.
8. Amorek z tarczą. Fragment mozaiki z pałacu gubernatora rzymskiego w Nea Pafos na Cyprze;
IV w.
BAZYLIKI IBAPTYSTERIA
9. Rekonstrukcja wnętrza baptysterium w domu chrześcijańskim w Dura Europos, Syria; poł. III
w.
10. Basen chrzcielny ze schodkami od wschodu i zachodu, ozdobiony mozaiką o motywach
roślinnych; zachowane ślady osadzenia kolumienek daszku (ciborium) oraz inskrypcja z imie-
niem Witalisa, Sbeitla, Tunezja; V w.
SZTUKA GROBOWA
11. Święty Marcellin i święty Tyburcjusz. Fragment malowidła z katakumb Piotra i Marcellina
w Rzymie; koniec IV w. (por. fot. 67).
12. Scena chrztu. Malowidło z katakumb Piotra i Marcellina w Rzymie; pocz. IV w.
MALARSTWO I MOZAIKI
13. Portret z Fajum. Malowidło na drewnie, Egipt; II w. - Muzeum Narodowe w Warszawie.
14. Plafon krypty Lucyny w katakumbach Kaliksta w Rzymie; ok. 220 r.
15. Plafon kubikulum Dobrego Pasterza w katakumbach Cmentarza Większego w Rzymie;
koniec III w.
16. Mozaika ze sceną łowienia ryb z domu Triumfu Dionizosa w Hadrumetum (dziś. Sousse)-; III
w. - Muzeum Bardo w Tunisie.
17. Mozaikowa płyta grobowa z symbolami chrześcijańskimi: krzyżem, Alfą i Omegą, Tunezja. -
Muzeum Bardo w Tunisie.
18. Mozaika z bocznej niszy w mauzoleum Konstancji w Rzymie: Mojżesz otrzymuje Prawo;
druga poł. IV w. lub V w.
19. Przedstawienie Niebiańskiej Jerozolimy na łuku tryumfalnym bazyliki Świętej Marii Wię-
kszej w Rzymie; ok. 430 r.
SZTUKA ZDOBNICZA
20. Talerz koptyjski z motywem ryby, Egipt; VI w. - Muzeum Narodowe w Warszawie.
MONETY I MEDALE
21. Złoty medalion z przedstawieniem Ręki Bożej (Manus Dei) nakładającej wieniec Konstanty-
nowi Wielkiemu; obok synowie; ok. 350 r. - Muzeum Sztuki w Wiedniu.
ILUSTRACJE CZARNO-B1AŁE
JUDAIZM
1. Grobowiec Absaloma w dolinie Cedronu w Jerozolimie; I. w. n.e., stan dzisiejszy.
2. Pustynia Judejska.
3. Wejście do groty w Qumran, w której znaleziono manuskrypty sekty esseńczyków, stan
dzisiejszy.
4. Dolina Jordanu.
5. Jezioro Tyberiadzkie; widok od strony Kafarnaum.
6. Dziedziniec świątyni Heroda Wielkiego w Jerozolimie; I w. p.n.e., stan dzisiejszy.
7. Ściana Płaczu w Jerozolimie; strona zachodnia świątyni Heroda Wielkiego; I w. p.n.e., stan
dzisiejszy.
8. Wejście do synagogi w Kafarnaum; III w.; stan dzisiejszy.
9. Tarcza Dawida; sześcioramienna gwiazda ujęta wieńcem liści akantu. Motyw dekoracyjny
synagogi w Kafarnaum; III w., stan dzisiejszy.
10. Świeczniki siedmioramienne. Malowidło arkosolium katakumb żydowskich, odkopanych
pod Villa Torlonia w Rzymie; I w. - Rzym, Villa Torlonia, in situ.
ŚWIAT POGAŃSKI
11. Zoroaster. Malowidło w mitreum w Dura Europos, Syria; II w. - Galeria Sztuki Uniwersyte-
tu w Yale.
12. Kwadryga Słońca (Soi) wynurzająca się z morza. Medalion reliefowy na łuku Konstantyna
w Rzymie. Niżej: fragment fryzu ze sceną przedstawiającą Konstantyna przemawiającego na
forum po zwycięstwie; 312/313 r.
13. Kwadryga Księżyca (Luna) zanurzająca się w falach morza. Medalion reliefowy na luku
Konstantyna w Rymie. Niżej: fragment fryzu ze sceną rozdawania darów przez Konstantyna dla
ludności z okazji zwycięstwa; 312/313 r.
14. Procesja dzieci do posągu Artemidy. Malowidło z Pompejów; 1 w. - Muzeum Narodowe
w Neapolu.
15. Cesarz Kaligula składający ofiarę przed świątynią. Relief na sestercu z lat 37-41. - Muzeum
Narodowe w Neapolu.
16. Scena ilustrująca kult Izydy: w głębi kapłan wychodzi ze świątyni trzymając urnę z wodą
poświęconą - symbolem bogini; na pierwszym planie ołtarz. Malowidło z Herkulanum; I w. -
Muzeum Narodowe w Neapolu.
17. Attys wsparty o kolumnę. Rzeźba rzymska z marmuru; I/II w\ — Muzeum Narodowe
w Warszawie.
18. Lar, bóstwo domowe, trzymający w prawej ręce ryton na ofiarę z wina, a w lewej paterę na
ofiarę z owoców. Posążek z brązu; I w. p.n.e. - Biblioteka Narodowa w Paryżu.
19. Kybele siedząca na tronie. Rzeźba rzymska z marmuru; II w. - Muzeum Narodowe w War-
szawie.
20. Ulica i fasady domów w Pompejach,'stan dzisiejszy.
21. Ulica portykowa w Palmyrze, Syria; po prawej stronie teatr, w głębi świątynia Bela; II w.,
stan dzisiejszy.
22. Plac owalny i ulica portykowa w Gerazie, Jordania; II w., stan dzisiejszy.
23. Teatr rzymski w Bosra, Syria; I—II w., stan dzisiejszy.
24. Ulica w Petra, Jordania; I—II w., stan dzisiejszy.
ŚWICTY PAWEŁ
25. Sceny z życia świętego Pawła z okresu pobytu na wyspie Malcie: Apostoł nauczają-'
cy i uzdrawiający chorych. Relief z kości słoniowej; ok. 380-400 r. - Muzeum Bargello we Flo-
rencji.
26. Święty Piotr i święty Paweł. Fragmenty dekoracji arkosolium w krypcie Diogenesa w kata-
kumbach Domitylli w Rzymie; poł. IV w.
27. Chrystus podający Piotrowi zwój z Prawem; z drugiej strony stoi Paweł. Scena centralna
dekoracji reliefowej sarkofagu w katedrze Zbawiciela w Aix-en-Provence; IV w.
ŻYCIE CHRYSTUSA
28. Pokłon Trzech Króli. Fragment reliefu zdobiącego sarkofag Adelfii; ok. 340 r. - Muzeum
Narodowe w Syrakuzach.
29. Wjazd Chrystusa do Jerozolimy. Scena centralna na dolnym pasie dekoracji sarko-
fagu Juniusza Bassusa w Grotach Watykańskich (pod bazyliką Św. Piotra) w Rzymie; ok.
350 r.
30. Scena aresztowania Chrystusa i sąd Piłata. Relief na relikwiarzu z kości słoniowej; ok.
360-370 r. - Muzeum Miejskie w Brescii.
31. Ukrzyżowanie Chrystusa. Relief na drewnianych drzwiach bazyliki Św. Sabiny w Rzymie;
ok. 430 r.
32. Ranek zmartwychwstania i wniebowstąpienie. Część dyptychu z kości słoniowej pochodzą-
cego z Bambergi. - Bawarskie Muzeum Narodowe w Monachium.
STARY TESTAMENT
33. Adam i Ewa w raju, między nimi Chrystus; po lewej stronie stworzenie Ewy. Fragment
reliefowej dekoracji sarkofagu „teologicznego"; ok. 340 r. - Muzeum Watykańskie.
34. Mojżesz przy krzewie gorejącym. Malowidło ścienne z synagogi w Dura Europos, Syria; ok.
230 r. - Muzeum Narodowe w Damaszku.
35. Przejście Izraelitów przez Morze Czerwone. Fragment reliefowej dekoracji sarkofagu; koniec
IV w. - Muzeum Sztuki Chrześcijańskiej w Arles.
36. Sąd Salomona. Relief na srebrnym relikwiarzu z kościoła Św. Nazariusza w Mediolanie;
koniec IV w.
37. Zuzanna jako orantka, oskarżający ją starcy i Daniel. Malowidło z tzw. Capella Greca
w katakumbach Pryscylli w Rzymie; pocz. IV w.
38. Sceny z historii Jonasza. Fragmenty reliefowej dekoracji sarkofagu w kościele Santa Maria
Antiąua w Rzymie; ok. 250 r.
39. Wizja Ezechiela. Malowidło ścienne z synagogi w Dura Europos, Syria; ok. 230 r. - Muzeum
Narodowe w Damaszku.
40. Deportacja Izraelitów. Relief z pałacu Sanheriba w Niniwie; pocz. VII w. p.n.e. - Luwr.
41. Głowa proroka Ezdrasza. Fragment malowidła ściennego z synagogi w Dura Europos, Syria;
ok. 230 r. — Muzeum Narodowe w Damaszku.
SYNKRETYZM,
42. Modląca się bogini, prawdopodobnie Izyda; posążek z drewna; Egipt, okres późny. - Muzeum
Narodowe w Warszawie.
43. Procesja kobiet. Relief ze świątyni Bela w Palmyrze, Syria; I w.
44. Symboliczne przedstawienie czterech pór roku. Relief na bocznej ściance sarkofagu z kata-
kumb Pretekstata w Rzymie; poł. IV w. - Muzeum Watykańskie.
45. Scena wyścigu zaprzęgów przedstawiona na sarkofagu dziecka; sztuka rzymska; III w. -
Muzeum Narodowe w Warszawie.
46. Posążek Dobrego Pasterza przedstawiony na tle winobrania. Relief sarkofagu rzymskiego;
druga poł. IV w. - Muzeum Watykańskie.
47. Orfeusz grający na lirze w otoczeniu zwierząt. Relief z kości; IV w. - Muzeum Sztuki
Bizantyjskiej w Atenach.
48. Karty z papirusu koptyjskiego z fragmentami dzieła Menesa; IV/V w. -• Muzeum Narodowe
w Warszawie.
MĄDROŚĆ CHRZEŚCIJAŃSKA I POGAŃSKA
49. Chrystus nauczyciel. Posążek marmurowy; poł. IV w. - Muzeum Narodowe w Rzymie.
50. Filozof nauczający (Plotyn?) między uczniami. Tzw. scena filozoficzna na sarkofagu pogań-
skim; ok. 270 r. - Ze zbiorów Villa Torlonia; obecnie Muzeum Watykańskie.
51. Filozof nauczający (nauczyciel) i orantka - dusza zbawiona dzięki jego naukom. Tzw. scena
filozoficzna na sarkofagu chrześcijańskim z kościoła Santa Maria Antiąua w Rzymie; ok. 250 r.
KATAKUMBY I IGRZYSKA
52. Cyrk Wielki i amfiteatr Koloseum w Rzymie, makieta, stan z ok. 330 r.; makietę wykonał
Gismondi w końcu XIX w. - Muzeum Cywilizacji Rzymskiej w Rzymie.
53. Korytarze w katakumbach Domitylii w Rzymie; w ścianach korytarzy wykute groby (loculi).
54. Scena walk w cyrku: zwierzęta atakują ludzi. Płaskorzeźba w kamieniu, sztuka rzymska; III
w. - Muzeum Archeologiczne w Sofii.
55. Inskrypcja nagrobna dedykowana przez papieża Damazego papieżowi Euzebiuszowi, mę-
czennikowi z końca III w., znajdująca się w krypcie tego męczennika w katakumbach Kaliksta
w Rzymie; ok. 370 r.
BAZYLIKI I BAPTYSTERIA
56. Wnętrze bazyliki Św. Piotra na Watykanie w trakcie prac prowadzonych przez D. Bramante-
go w XVI w. (transept bazyliki Konstantyńskiej został tu odcięty).
57. Wnętrze bazyliki na La teranie przed przebudową F. Borrominiego w XVII w. Malowidło
ścienne w kościele Św. Marcina na Wzgórzu w Rzymie.
58. Wnętrze cywilnej bazyliki pałacowej w Trewirze; ok. 310 r., stan dzisiejszy.
59. Ruiny apsydy bazyliki Św. Agnieszki przy via Nomentana w Rzymie; po prawej stronie
mauzoleum Konstancji; ok. 337—349 r.
60. Ruiny foralnej bazyliki w Dżemila, Algier; IV w.
61.. Ruiny nawy głównej i apsydy bazyliki w Hipponie, Algier; IV w.
62. Arkady i okna nawy głównej bazyliki w Kharab Szems w północnej Syrii; koniec IV w.
63. Bazylika Św. Sabiny na Awentynie w Rzymie; ok. 430 r., stan dzisiejszy.
64. Arkady nawy głównej bazyliki w Tebessa, Algier; V w.
65. Fasada bazyliki w Kalat Seman w północnej Syrii; V w.
66. Basen baptysterium w Boppard, Nadrenia; pocz. V w.
POCZĄTKI KOŚCIOŁA
67. Chrystus między Piotrem i Pawłem; u dołu: baranek mistyczny w otoczeniu męczenników.
Malowidło ścienne w katakumbaeh Piotra i Marcellina w Rzymie; koniec IV w.
68. Apostołowie na tle murów i bram miasta Niebiańskiej Jerozolimy; z lewej: Abraham
składający ofiarę z Izaaka. Dekoracja reliefowa bocznej strony sarkofagu w kościele Św.
Ambrożego w Mediolanie; koniec IV w.
69. Chrystus Pantokrator. Scena centralna sarkofagu rzymskiego; ok. 370 r. - Muzeum Watyka-
ńskie.
70. Kolegium apostolskie. Dekoracja reliefowa sarkofagu rzymskiego; koniec IV w. - Muzeum
Sztuki Chrześcijańskiej w Arles.
71. Chrystus dający Prawo. Scena centralna sarkofagu rzymskiego; koniec IV w. - Muzeum
Sziuki Chrześcijańskiej w Arles.
12. Chrystus trzymający zwycięski krzyż (crux gemmata), obok Piotr i Paweł. Scena centralna
sarkofagu Probusa w Grotach Watykańskich (pod bazyliką Św. Piotra) w Rzymie; IV w.
73. Personifikacja Kościoła, Chrystus trzymający stopy na ziemskim globie (w środku) i Piotr
ze zwojem Prawa. Scena z kolumienkowego sarkofagu Egidiusza; ok. 350 r. - Muzeum w Pe-
rugii.
74. Portret papieża Kaliksta I. Dno naczynia szklanego złoconego, Rzym; pocz. IV w. - Gabinet
Medali w Bibliotece Narodowej w Paryżu.
SYMHOI.I/.M SAKRAMKNTOW
75. Basen chrzcielny z kolumienkami, które podtrzymywały daszek (ciborium) w baptyslerium
w Hipponie; koniec IV w.
76. Fragment tzw. sarkofagu cesarza Konstantyna II przedstawiający chrzest Chrys-
tusa w Jordanie; koniec IV w. — Muzeum Sztuki Chrześcijańskiej w Arles.
77. Motyw tzw Wiktorii eucharystycznej z palmą i wieńcem na mozaice podłogowej w sali
południowej kościoła w Akwilei; przypuszczalne miejsce ustawienia ołtarza; 313-320 r.
78. Chryzma - zwycięski krzyż. Scena centralna sarkofagu pasyjnego; druga poł. IV w. -Muzeum
Watykańskie.
79. Uczniowie płaczący u stóp Chrystusa. Scena centralna dekoracji reliefowej sarkofagu Jaira;
pocz. IV w. - Muzeum Sztuki Chrześcijańskiej w Arles.
