CUMHURİYET ÖNCESİ TÜRK EDEBİYATINDA KADIN OLUŞUM ROMANI Yüksek Lisans Tezi ...

163 Pages·2016·1.47 MB·Turkish

by  Nihan Soyöz

CUMHURİYET ÖNCESİ TÜRK EDEBİYATINDA
KADIN OLUŞUM ROMANI

Yüksek Lisans Tezi

NİHAN SİMGE SOYÖZ

TÜRK EDEBİYATI BÖLÜMÜ
İhsan Doğramacı Bilkent Üniversitesi, Ankara
Haziran 2016

CUMHURİYET ÖNCESİ TÜRK EDEBİYATINDA
KADIN OLUŞUM ROMANI

İhsan Doğramacı Bilkent Üniversitesi
Ekonomi ve Sosyal Bilimler Enstitüsü

NİHAN SİMGE SOYÖZ

Türk Edebiyatı Disiplininde Yüksek Lisans Derecesi
Kazanma Yükümlülüklerin Bir Parçasıdır

TÜRK EDEBİYATI BÖLÜMÜ
İHSAN DOĞRAMACI BİLKENT ÜNİVERSİTESİ, ANKARA
Haziran 2016

Bütün hakları saklıdır.
Kaynak göstermek koşuluyla alıntı ve gönderme yapılabilir.
© Nihan Simge Soyöz, 2016
ÖZET

CUMHURİYET ÖNCESİ TÜRK EDEBİYATINDA
KADIN OLUŞUM ROMANI
Soyöz, Nihan Simge
Yüksek Lisans, Türk Edebiyatı Bölümü
Tez Yöneticisi: Yrd. Doç. Dr. Zeynep Seviner

Haziran 2016

Bu tezde 1896-1922 yılları arasında yazılmış beş roman (Fatma Aliye’den
Refet ve Udi, Halit Ziya’dan Aşk-ı Memnu, Halide Edib’den Handan ve Reşat Nuri
Güntekin’in Çalıkuşu) kadın oluşum romanı olarak incelenmektedir. Oluşum romanı
veya Bildungsroman genç bir bireyin ait olduğu toplum içinde kendi özgün kimliğini
oluşturma çabasını ele alır. Bu türün Aydınlanmanın eğitim ve birey anlayışlarıyla
doğrudan ilişkisi olduğu kabul edilir. İçsellikle dış dünya, bireysellikle
toplumsallaşma, özel alanla kamusal alan arasındaki gerilimler oluşum romanının
temel izleklerindendir. 20. yüzyılın sonlarında “kadın oluşum romanı” kavramı
ortaya atılmıştır. Bu tür genelde doğası gereği erkeğinki gibi düz bir çizgi hâlinde
ilerlemeyen ve çelişkili izlekler içeren bir tür olarak ele alınmıştır. Ancak son
dönemde kadın ve erkek oluşum romanı arasındaki ayrım yumuşamıştır.
Osmanlıda modernleşme hareketleriyle birlikte gençliğin durumu sorunsal
hâline gelmiş ve kadınların eğitimi modernleşmenin önkoşullarından biri olarak
önem kazanmıştır. İncelenen romanların kahramanları eğitimleri sayesinde hayatta
belli seçimler yapma ve belli bir dereceye kadar özel alanın dışına çıkma
özgürlükleri olan genç kadınlardır. Ancak eğitimlerinin nihai amacının iyi anne ve
eşler olmak olması beklenmektedir. Bu romanlarda kadınlar arası ilişkiler büyük bir
önem kazanır ve bu ilişkiler metne genelde annelerle kızları arasındaki ilişkiler
olarak yansır. Aynı zamanda eğitim, normalde bir geçiş süreci olarak düşünülen
gençliğin uzamasına ve kendi başına bir kimliğe dönüşmesine neden olur. Kadın
kahramanlar “kız” kimliklerini benimseyerek geleneksel anlamda kadın olmaya
direnirler. Her iki durum da annelik ilişkilerinde kopmaya sebep olur. Bu hem
toplumsal cinsiyet rollerinden bir kaçış olması sebebiyle bir çeşit direniş hem de
kadınlar arası ilişkilerin ve özellikle de kadın kuşakları arasındaki bağın kopuşu
olması nedeniyle bir çeşit yenilgidir. Burada oluşum romanı türünün özündeki çelişki
ve ikilikler açıkça ortaya çıkar.

Anahtar sözcükler: Bildungsroman, Cumhuriyet Öncesi Türk Romanı, Kadın
Edebiyatı, Oluşum Romanı

ii i
ABSTRACT

FEMALE BILDUNGSROMAN IN THE PRE-REPUBLICAN TURKISH
LITERATURE
Soyöz, Nihan Simge
MA, Department of Turkish Literature
Supervisor: Asst. Prof. Zeynep Seviner
June 2016
This thesis examines five novels written between 1896-1922 (Fatma Aliye’s
Refet and Udi, Halit Ziya’s Aşk-ı Memnu, Halide Edib’s Handan and Reşat Nuri
Güntekin’s Çalıkuşu) as female Bildungsromane. The Bildungsroman is a genre that
is considered to have a direct relationship to Enlightenment ideals about education
and the individual. The conflict between the inner world and the outer reality,
between individuality and socialization, and between the private and public spheres
constitute some of the essential themes of this genre. Towards the end of the last
century scholars started using the term “female Bildungsroman”. The female
Bildungsroman has generally been considered a genre that relies on conflict and
contradiction to a far greater extent than the supposedly linear classical
Bildungsroman. Some scholars, however, have raised questions about this
differentiation.
With the advent of the modernization movements in the Ottoman Empire
“youth” was problematized and the education of women gained importance as a
prerequisite of modernity. The protagonists of the novels examined in this thesis are
young women who gain a certain level of independence through their education.
Ultimately, however, this education is expected to turn them into good mothers and
wives. In these novels the relationships between women gain great importance and
these relationships are generally portrayed as mother-daughter relationships. At the
same time, education helps “youth” to stretch and turn into an identity in its own
right, instead of solely a period of transition. By adopting “girlhood” as an identity
these characters resist gender roles. This results in a fracture in mother-daughter
relationships. This is both a form of resistance and a defeat, in that it signifies the
break and the lack of communication between generations of women. Here the
conflicted nature of the Bildungsroman again becomes apparent.

Key Words: Female Bildungsroman, Novel of Formation, Pre-Republican Turkish
Novel, Women’s Literature

iv
TEŞEKKÜR

Öncelikle tez danışmanım Dr. Zeynep Seviner’e, bu tezin yazım sürecinde
verdiği değerli fikirler ve gösterdiği sabır ve yüreklendirme nedeniyle sonsuz
teşekkür borçluyum. Tez jürime katılan Doç. Dr. Mehmet Kalpaklı ve Dr. Fatih
Altuğ’a, tezimi okumaya zaman ayırdıkları, soruları ve fikirleriyle yol gösterdikleri
ve diğer bütün destekleri için minnettarım. Prof. Dr. Semih Tezcan, Doç. Dr. Nuran
Tezcan ve Dr. Murat Cankara’ya, görgümün ve bilgimin artmasına yaptıkları katkılar
dolayısıyla ve güçlükler karşısında yardımıma koştukları için minnet borçluyum.
TÜBİTAK Bilim İnsanı Yetiştirme Dairesi Başkanlığına bu yüksek lisans
programına devam edebilmem için gerekli olan maddi desteği sağladıkları için
teşekkür ederim. Tezin biçimlendirilmesi sırasında Hızır gibi imdadıma yetişen
Ercan Akyol’a minnettarım. Son olarak başta Barış Ekiz, Meriç Kurtuluş ve Reyyan
Okutan olmak üzere, bu süreç boyunca sızlanmalarımı sabırla dinleyen ve gerek
moral gerekse lojistik desteklerini asla esirgemeyen bütün dost ve yakınlarıma
binlerce teşekkür…

v
İÇİNDEKİLER

ÖZET...........................................................................................................................iii
ABSTRACT................................................................................................................iv
TEŞEKKÜR..................................................................................................................v
İÇİNDEKİLER............................................................................................................vi
GİRİŞ............................................................................................................................1
BİRİNCİ BÖLÜM: MODERNLİĞİN SİMGESEL ANLATISI BILDUNGSROMAN
.................................................................................................................................................19
A. Bildungsroman ve Modernite ....................................................................19
B. Kadın Bildungsroman’ı .............................................................................30
İKİNCİ BÖLÜM: CUMHURİYET ÖNCESİ EDEBİYATTA KADIN OLUŞUM
ROMANININ YERİ................................................................................................41
A. Modernleşen Osmanlı’da Kadın Olarak Büyümek: Kadın Hakları ve
Eğitimi............................................................................................................41
B. Osmanlı Romanında Modernleşme, Eğitim ve Cinsiyetin
Yansımaları..............................................................................................................49
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM: KADIN OLUŞUM ROMANINDA MADDİ VE
MANEVİ EĞİTİM ..........................................................................................................55
A. Refet’in Örnek Gelişimi ...................................................................................56
B. Udi’de Sanatçı Kadının İffeti .........................................................................64
C. Aşk-ı Memnu’da Koşut Geliş(eme)meler ......................................................71
D. Handan’da “Erkeğin İlmi, Kadının Kalbi” ...................................................81
E. Çalıkuşu’nun Kafese Dönüşü ..........................................................................93
DÖRDÜNCÜ BÖLÜM: KADIN OLUŞUM ROMANINDA ANNELİK İDEALİ
..............................................................................................................................................108
A. Toplumsal Bir İdeal Olarak Annelik ............................................................108
B. Romanlarda Annelik İdealinin Karşılıksızlığı ............................................117
1. Refet ve Udi’de Anneler ve Kızlar ...................................................117
2. Bir “Analık” Meselesi: Aşk-ı Memnu ...............................................125
3. Handan’da ve Çalıkuşu’nda Babaya Tabi Olan Annelik..............131
SONUÇ ...............................................................................................................................144
SEÇİLMİŞ BİBLİYOGRAFYA .....................................................................................149
ÖZGEÇMİŞ........................................................................................................................154
v i
GİRİŞ

Bildungsroman, Türkçesiyle “eğitim”, “gelişim” veya “oluşum” romanı,
Bildung kavramının kendisi gibi Aydınlanma felsefesi ve moderniteyle doğrudan
ilişkili bir türdür. Aydınlanmanın getirdiği, ilerlemeye ve insan aklının evreni
kavrama yetisine olan inanç ve bunun bir sonucu olarak akılcı bir biçimde
düşünebilen bireylerin “yetiştirilmesi” (cultivation) gerekliliği, Aydınlanma ve
sonrası düşünürlerin bireyin özgür iradesiyle toplumun beklentileri arasındaki
çatışmaya çözüm bulma çabasıyla birlikte Bildungsroman1 denen türde kendini
göstermiştir. Karl Morgenstern’in terimi 1810’larda ilk kez kullanışından bugüne
edebiyat araştırmacıları BR’ın tam tanımının ne olduğu konusunda anlaşamamışlarsa
da, tarihsel açıdan türe yaklaşımların iki eksen çevresinde toplandığı söylenebilir.
Bunlardan ilki, BR’ı ilk kez Alman Aydınlanması çerçevesinde ortaya çıkmış ve
oradan Avrupa’ya yayılmış (veya yayılamamış) bir tür olarak kabul edenler, ikincisi
de bu türü 18. ve 19. yüzyıllarda Avrupa toplumlarının içinden geçtiği siyasi,
toplumsal ve ekonomik değişikliklerin doğal bir sonucu olarak ele alanlardır. Birinci
yaklaşım 19. yüzyıl sonlarında BR terimini yaygınlaştıran Wilhelm Dilthey’in
etkisiyle özellikle Alman edebiyatçılar tarafından benimsenmiş ve günümüzde bile
popüler kalmıştır. Bu yaklaşıma sahip olan araştırmacılar genelde BR’ın bağlamını
19. yüzyıl Alman edebiyatı ve bu edebiyattan doğrudan etkilendiği söylenebilecek
başka birkaç örnekle sınırlar, bir romanın BR olabilmesinin şartlarını ise kısıtlı

1 Metinde bundan sonra vurgu için gerekli yerler dışında BR olarak kısaltılacaktır.
1