ÇTAS 2002 Bildirileri

369 Pages·2006·5.14 MB·Turkish

2 İçindekiler
Çağdaş
Türklük
Araştırmaları
S 2002
empozyumu

Bildiriler
8-10 Mayıs 2002
Ankara Üniversitesi
Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi
Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları Bölümü

Yayına Hazırlayanlar:
F. Sema Barutcu Özönder
Melek Erdem
Gülsüm Killi
G. Selcan Sağlık

Ankara . 2004
Telif Hakkı © Ankara Üniversitesi
Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi 2004

Birinci baskı 2004

Ankara Üniversitesi
Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi
Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları Bölümü
06100 Sıhhiye Ankara
Tel: [phone] Faks: [phone]
http://www.humanity.ankara.edu.tr//turklehceleri/index.htm

Bütün hakları saklıdır. Tanıtma, tenkit ve görüş maksatlı kısa
alıntılamalar dışında, bu yayının hiç bir kısmı elektronik, mekanik,
fotokopi, kayıt v.b. yolla hiç bir şekilde yayıncıların izni olmaksızın
bastırılamaz, çoğaltılamaz.

Çağdaş Türklük Araştırmaları Sempozyumu 2002, Bildiriler Dil
ve Tarih Coğrafya Fakültesi, Çağdaş Türk Lehçeleri ve
Edebiyatları Bölümü, Ankara, 8-10 Mayıs 2002 /
Hazırlayanlar: F. Sema Barutcu Özönder, Melek Erdem,
Gülsüm Killi, G.Selcan Sağlık. ― Ankara : Ankara
Üniversitesi, Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi, 2004.
VI+363s. ; 24 sm. ― (Ankara Üniversitesi. Dil ve Tarih
Coğrafya Fakültesi Yayınları: 395, ISBN: 975-482-633-1
1. Çağdaş Türklük Araştırmaları ― Sempozyum― Bildiriler. 2. Türk
dili ― Türk edebiyatı ― Türk tarihi ― Türk sanatı― Türk dış ilişkileri.
3. Türk Dünyası. I. Hazırlayanlar. II. Başlık. III. Ankara Üniversitesi. Dil
ve Tarih Coğrafya Fakültesi Yayınları (Ankara, Türkiye)

ISBN: 975-482-633-1

Baskı: Ankara Üniversitesi Basımevi . Beşevler -Ankara
Çağdaş Türklük Araştırmaları Sempozyumu 2002
Ankara, 8-10 Mayıs 2002

İçindekiler
Açılış Konuşması
Prof.Dr. Necdet ADABAĞ, Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dekanı 1
Açılış bildirisi
F. Sema Barutcu ÖZÖNDER 3
Türkiye’de ve dünyada çağdaş Türklük bilgisi araştırmalarının kurumlaşması
Mehman MUSAOĞLU 12
Ortak ata sözlerimizin söz dizimsel-metin bilimsel özellikleri
Berdi SARIYEV 20
Türkçe ve satranç: Ortak kurallar üzerine
Aynur ÖZ 49
Özbek Türkçesi edebî dilinde fiillerde olumsuzluk kategorisi
Seyitnazar ERNAZAROV 56
Türkmen ve Türkiye Türkçesinde bazı ortak adların anlam farklılıkları üzerine
Melek ERDEM 63
Türkmen Türkçesinde alt-anlamlılık
Gülzura CUMAKUNOVA 74
Kırgız Türkçesinin tarihsel aşamaları üzerine düşünceler
Naciye GÜNGÖRMÜŞ 94
Tarihsel ve çağdaş Fin-Ugor - Türk dil alanları
Uuganbayar MYAGMARSÜREN 113
Güneydoğu Sibirya Türk lehçelerinde Moğolca unsurlar
Saadettin GÖMEÇ 119
Tarihsel ve modern Türklük alanlarında ‘keşik’
Fatih KİRİŞÇİOĞLU 124
Saha – Türk destanı Olongxo
Erkin ARIZ 133
Sarı Uygur Türklerinde Gesar destanı üzerine
Ufuk TAVKUL 141
Kafkas Nart destanları üzerine bir motif incelemesi: Nart Örüzmek’in doğuşu
İçindekiler iv

Erkin EMET 152
Uygur Türklerinde bilmece
Naciye YILDIZ 160
Türk destanlarında birinci ağızdan sözler
Gülsüm KİLLİ 166
Hakas Türklerinde kod kaydırımı
Maria STAMOVA 182
Çok dillilik açısından Gagauz Türkleri
A. Melek ÖZYETGİN 192
Wu-t’i-ch’ing-wên: Cing sülâlesi dönemine ait bir sözlük
Varis ABDURAHMAN 202
Türk yer adları üzerine (Çin kaynaklarına göre)
Yonca ANZERLİOĞLU 220
Karamanlılar, Urumlar ve Gagauzlar arasında tarihsel ve sosyo-kültürel
bağlar var mıdır?
Mustafa YILMAZ 240
Türkiye’nin Türk dünyasına yönelik faaliyetleri ile ilgili bir değerlendirme
Cemalettin TAŞKIRAN 262
Karabağ problemi ve Türkiye
Nuraniye EKREM 273
Çin ve Türkiye ilişkilerinde Doğu Türkistan
Dursun YILDIRIM 294
Türk medeniyeti ve Türk medeniyet düzenleri
Leyla TAGIZADE 322
20. yüzyıl Rusyasında etnogenez teorileri ve bu temelde «Türk etnogenezi»
Erdal AKSOY 333
«Günümüzdeki Tataristan’ın sosyo-kültürel yapısı
2001 alan araştırması» sonuçları
Turgay YAZAR 348
Türk sanatında ‘kozmik eksen’
Sempozyum Programı 359
Sempozyum Katılımcıları 362

Açılış Konuşması
Prof. Dr. Necdet Adabağ
Sayın Öğretim Üyeleri, Değerli Konuklar ve Sevgili Öğrenciler,
Güne çok güzel başladık. Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesinin çatısı altında
böylesine güzel bir etkinlikle bir güne başlamak Dekan olarak bana büyük bir
kıvanç veriyor. Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesinin sık sık böylesi etkinliklere
sahne olması gerektiğini de düşünüyorum. Bu nedenle yönetime geldiğimiz
günden beri sosyal olsun, kültürel olsun etkinliklere önem vermeye ve
Fakültemizi öne çıkarmaya; böylesine bir çalışmanın içine girmeye çalıştık.
Biliyorsunuz, Türkçe Anadolu’da Arapçanın ve Farsçanın etkisinde kalmıştır.
15. yy.’a kadar büyük bir etkinlikle işlevini sürdürürken, 15. ve 16. yy.dan sonra
büyük boyutlarda Arapçanın ve Farsçanın etkisinde kalmıştır. Aslında, örneğin
ben bir İtalyancacı olarak söylüyorum, İtalyancaya göre ters bir süreç yaşamıştır,
Türkçe. Dante’yi bilirsiniz, sevgili gençler. 1300’lerde yaşamış bir İtalyan şairi,
yazarıdır. 1300’lü yazılarına baktığınız zaman saf, temiz, arı bir İtalyanca
yakalarsınız. Yani 1300’lerde, İtalyanca Latinceden artık kopmuş ve kendine özgü,
özgür bir dil olmaya başlamıştı. Geçenlerde bir Almancacı arkadaşımla
konuşurken, bana daha 1600’lerde arı bir Almanca yoktu dediğinde çok şaşırdım.
Dolayısıyla Türkçenin başta çok daha arı Türkçe olması 15. – 16. yy.larda çok daha
etkin bir biçimde Arapçanın ve Farsçanın etkisine girmesi açısından bakıldığında,
İtalyanca ile ters bir süreç yaşadığı ortaya çıkar.
Türk lehçelerinin de başına gelen galiba biraz bir kadersizlik mi diyelim. Yani
Sovyetler Birliği döneminde Rusçanın etkin bir şekilde lehçeler üzerinde varlığını
sürdürmüş olması bu lehçelerin birbirlerinden kopuk olarak gelişmesine neden
olmuştur. Kiril alfabesinin her lehçe için ayrı biçimde kullanılması, Rusçanın
resmî olsun olmasın bütün kurumlarda kullanılması, 20. yy.da Türk lehçeleri
arasındaki anlaşılabilirlik oranının düşmesi benim dikkatimi çekmişti. Bir Özbekle
bir Azerbaycanlı kendi aralarında Rusçayla anlaşabiliyorlardı. Kısacası Rusçanın
bir üst dil olması bütün bu topluluklarda sosyal olsun, toplumsal olsun, kültürel
olsun hemen bütün alanlarda etkisini yoğun bir biçimde hissettirmiştir. Sonuçta,
Türk lehçeleri arasındaki anlaşılabilirlik oranı da azalma tehlikesiyle karşı karşıya
kalmıştır. Buna karşın, günümüzde Türk Cumhuriyetleri arasındaki ilişkiler
2 Çağdaş Türklük Araştırmaları Sempozyumu 2002
gelişme yolundadır. Fakültemiz Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları
Bölümünün düzenlediği bu çalıştay gibi bilimsel toplantılar bu ilişkilerin
pekişmesine katkı sağlayabileceği gibi Türkoloji dünyasına yeni, özgün bilimsel
bilgiler de sunacaktır.
Bu vesile ile sempozyumun başarılı geçmesini diliyor, sevgi ve saygılarımı
sunuyorum.
Türkiye’de ve Dünyada Çağdaş Türklük
Araştırmalarının Kurumlaşması
F. Sema Barutcu Özönder
Çağdaş Türklük araştırmalarının bağımsız bir araştırma alanı olarak belirip
gelişerek yaygınlaşmasının hem Türkiye’de hem de dünyada oldukça kısa bir
geçmişi vardır. Aslında, Türklük biliminin (:Türkoloji) tamamlayıcı bir parçası
olarak, çağdaş Türklük araştırmalarının 20. yüzyılda, açık dünyada bu kadar
ihmal edilişinin sebepleri birkaç noktada toplanabilir:
Soğuk Savaş döneminde, çağdaş Türklük araştırmaları, dünya üzerinde Türk
soylu nüfusun büyük bir kısmını barındıran Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler
Birliği’nin çökertilmesine yönelik olarak Batı dünyasında bağımsız bir disiplin
hâlinde akademik ve entellektüel çevrelerin çalışmalarıyla geliştirilen ‘Sovyetoloji’
araştırmalarından bağımsız muamele görememiştir. Batıda ve Türkiye’de Türkiye
dışı modern Türklük alanları, ancak sosyal ve politik bağlamda araştırma konusu
olabilmiştir.
Bilimsel araştırmaların bu sınırlı çerçevede kalmasının bir diğer önemli sebebi,
elbette, kapalı rejimlerle yönetilen bu ülkelerdeki Türklük alanlarının Türkiye’nin
de dâhil olduğu Batılı bilim adamlarına kapalı kalmış olmasıdır.
Öyle ki, Batı’da 20. yüzyıl ortalarında çıkan modern Türklük araştırmaları,
birkaç istisnayı saymazsak, masabaşı araştırmalardır. Alman âlim Annemarie von
Gabain’in Özbekçe Grameri (1945), Fin âlim Aulis Joki’nin Kızıl, Sagay ve Şorlara ait
çalışmaları II. Dünya Savaşı tutsaklarından derlenen malzemelere dayanır. Alman
Altayist, Türkolog Gerhard Doerfer ve öğrencilerinin Halaçlar, Horasan Türkleri
üzerine alan çalışmaları ise, İran’da Şah dönemine rastlar. 19. yüzyılda temelleri
atılan ve 20. yüzyılın ilk 15 yılını kapsayan alan araştırması geleneğini gerçek
anlamda sürdürüp uluslar arası yayınlarla sürdürebilen tek ülke Macaristan
olmuştur diyebiliriz. Meselâ, Zsuzsa Kakuk Balkan araştırmaları dışında, Salarlar
ve Uygurlarla ilgili değerli çalışmalarını 1960 yılında, Çin’de yaptığı araştırma
gezisine borçludur. Istvan Mándoky Kongur, Bulgaristan ve Romanya’da, Tatar
Türkleri arasında başlayan alan çalışmalarını Demir Perde ülkesi vatandaşı
olmanın avantajını çok yönlü kullanarak Kazakistan, Kırgızistan, Başkurdistan,
Tataristan, Moğolistan, Çin’de sürdürmüştür. Öyle ki Kongur, hayatını Sovyet-
Sonrası dönemde Dağıstan’a yaptığı bir alan araştırması sırasında yitirmiştir.
20. yüzyılda, Türkiye’deki Türklük biliminin kuruluşu ve gelişmesi ise, esas
ÇTAS 2002
4 Çağdaş Türklük Araştırmaları Sempozyumu 2002
itibariyle çeşitli yollardan Türkiye’ye gelmiş İdil-Urallı, Türkistanlı, Azerbaycanlı
aktivist entellektüel özelliklere de sahip bilginler sayesinde olmuştur. Abdulkadir
İnan, Zeki Velidi Togan, Yusuf Akçura, Reşit Rahmeti Arat, Ahmet Temir, Saadet
Çağatay, Sadri Maksudi Arsal, Ahmet Caferoğlu dünya ölçeğinde âlimlerimizdir.
20. yüzyıl Türkiye Türkolojisi, Türkiye dışı Türklük alanlarına bilimsel ilgisini,
ancak bu âlimler yoluyla sağlayabilmiştir. Türkiye Cumhuriyeti devletinin
kurucusu Mustafa Kemal Atatürk’ün modern Türklük alanlarına özel ilgisi
dolayısıyla, Türk Dil Kurumu’nun modern Türklük alanları ile ilgili bilimsel
faaliyeti onun sağlığı dönemi ile sınırlanmış, bu Kurum 1990’lara varıncaya kadar,
Türkiye dışı modern Türklük araştırmalarında derin bir sessizliğe gömülmüştür.
Açık dünyanın üyesi Türkiye, modern Türklük alanlarını Soğuk Savaş
döneminde, NATO üyesi Avrupalı ve Amerikalı müttefikleri kadar bile
izleyememiş, Sovyetoloji çalışmalarında yerini alamamıştır. Modern Türklük
alanlarının araştırılıp incelenmesi için devlet himayesinde kurulmuş enstitülerin
alana ilgisi, ferdî gayretlerin varlığına bağlı olarak başlayıp bitmiştir. Meselâ, Türk
Dil Kurumu dışında, bir dernek statüsüne sahip Türk Kültürünü Araştırma
Enstitüsü bu maksatla 1962 yılında kurulmuş araştırma merkezlerimizden biridir.
Enstitü, çağdaş Türklük araştırmaları alanında en verimli dönemini 1962-1975
yılları arasında Prof.Dr. Ahmet Temir’in başkanlığı döneminde yaşamış, Türkiye
kamu oyu Türkiye dışındaki Türkler hakkında bilimsel bilgiye Türkiye sathına
dağıtımı düzenli olarak yapılan Enstitü’nün aylık yayın organı Türk Kültürü ile
erişebilmiştir. Meşhur Türk Kültürü El-Kitabı A. Temir döneminin ürünüdür ve
eser gerçekten bilim çevreleri kadar entellektüellerin de uzun süre el kitabı olma
görevini yerine getirmiştir. 1969 yılında T.C. Dışişleri Bakanlığı AZEM (:
Azınlıklar ve Emlâk) Dairesi tarafından hazırlanıp basılmış, Dış Türkler – Belgeler –
(Ankara) adlı eser, kapsamı ve sunduğu belgelerin içeriği ile bugün Türk dış
politikası araştırmacıları kadar, çağdaş Türklük bilimi araştırıcıları için de
gerçekten birinci dereceden kaynak değerindedir ve Türk dışişlerinin kademeli
olarak alana vukufunun ve nüfuzunun derecesini ve seviyesini gözler önüne
serer. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğünün Dış Türkler
Bibliyografyasının basımı ise 1990’da başlar.1
Çağdaş araştırmalar temelini ve gücünü ‘alan araştırmaları’ndan alır.
Bu açıdan bakıldığında 19. yüzyıl, çağdaş Türklükle ilgili alan araştırmalarının en

1 Basında Dış Türkler-bibliyografya-(makale, yorum ve haberler): 1 Ocak-31 Aralık 1990.-
Ankara 1991.-XVIII, 222 s., Basında Dış Türkler-bibliyografya-II (makale, yorum ve haberler): 1
Ocak-31 Aralık 1991.-Ankara 1992.-XVIII, 229 s., Türkiye Dışındaki Türkler Bibliyografyası = A
Bibliography of Turks out of Turkey.-Ankara 1992.-2 c. (LXV, 1379 s.). c. 1: Genel / Altay-Sibirya
Türkleri / Batı Türkleri,c. 2.: Doğu Avrupa Türkleri / Türkistan Türkleri.