CONTRIBUCIÓN AO DICIONARIO GALEGO

756 Pages·2013·6.7 MB·Portuguese

CONTRIBUCIÓN AO DICIONARIO
GALEGO:
O LÉXICO DO GALEGO DE
ASTURIAS (LeGA)

Tese de doutoramento presentada por
D. Carlos Xesús Varela Aenlle
dirixida por
D. Xosé-Henrique Costas González
Contribución ao Dicionario Galego: O Léxico do Galego de Asturias

AGRADECEMENTOS

A todos os meus informantes, moitos deles anónimos, e tamén ás persoas que
me brindaron a súa axuda, apoio e achegas como Xoán Babarro González (A Coruña),
Eneko Barrutia Etxebarria (Bilbo), José Luis Carnota Fernández (Grandas de
Salime/Uviéu), Xosé Henrique Costas González (Vigo), Xesús Fernández Acevedo
(Ribadeo), Anxo Fernández Ocampo (Vilaeimil, A Pontenova), Francisco Xavier Frías
Conde (Madrid, con familia orixinaria de Allande), Francisco Fernández Rei
(Compostela), Antonio Molexón Domínguez (A Coruña) e Ramón Pais Pazos (Brión).

E entre as institucións quixera agradecer o importante apoio da Real Academia
Galega, na persoa do seu ex-presidente D. Xosé Ramón Barreiro Fernández, e da
Real Academia Española, na persoa de D. Guillermo Rojo Sánchez.

2
Contribución ao Dicionario Galego: O Léxico do Galego de Asturias
ÍNDICE

INTRODUCIÓN ..................................................................................................... 5

1. Marco xeográfico ...................................................................................... 8

2. Historia ......................................................................................................... 13

3. Lexislación.................................................................................................. 19

3.1.- Lexislación europea: Carta Europea das Linguas Rexionais
e Minoritarias ................................................................................................. 19
3.2.- Lexislación española: Constitución de 1978 .......................... 21
3.3.- Lexislación asturiana: Estatuto de Autonomía, Lei de Uso
e Promoción do Bable/Asturiano, Plan de Normalización Social
do Asturiano, Estatutos da Academia da Lingua Asturiana
(ALLA) ............................................................................................................... 21
3.4.- Lexislación galega: Estatuto de Autonomía, Lei de
Normalización Lingüística, Plan Xeral de Normalización,
Estatutos da Real Academia Galega (RAG) ....................................... 23

4. Metodoloxía ............................................................................................... 25

4.1. Fontes orais .......................................................................................... 25
4.2. Fontes escritas ..................................................................................... 26

5. Estrutura ..................................................................................................... 30

5.1. Entrada ................................................................................................... 30
5.2. Categoría gramatical ......................................................................... 31
5.3. Indicacións fonéticas ......................................................................... 32
5.4. Definición ............................................................................................... 33

Abreviaturas ................................................................................................... 39

6. Léxico ............................................................................................................ 40

A ................................................................................................................................. 40
B ............................................................................................................................... 113
C ............................................................................................................................... 147
D ............................................................................................................................... 259
E ............................................................................................................................... 284
F ................................................................................................................................ 342
G ............................................................................................................................... 373
H ............................................................................................................................... 397
I ................................................................................................................................ 401

3
Contribución ao Dicionario Galego: O Léxico do Galego de Asturias
J ................................................................................................................................ 407
K ............................................................................................................................... 407
L ................................................................................................................................ 407
M .............................................................................................................................. 433
N ............................................................................................................................... 482
Ñ ............................................................................................................................... 492
O ............................................................................................................................... 492
P ............................................................................................................................... 501
Q ............................................................................................................................... 570
R ............................................................................................................................... 574
S ............................................................................................................................... 618
T ............................................................................................................................... 647
U ............................................................................................................................... 684
V ............................................................................................................................... 687
X ............................................................................................................................... 704
Z ............................................................................................................................... 718

7. Epílogo ........................................................................................................ 725

8.-Apéndice gramatical ......................................................................... 729

9.-Bibliografía ............................................................................................. 752

4
Contribución ao Dicionario Galego: O Léxico do Galego de Asturias

INTRODUCIÓN

Este traballo xorde da necesidade urxente da realización dun glosario do léxico
da lingua galega da comarca occidental asturiana do Eo-Navia, un labor vital para
podermos recoller un bo número de termos referidos á nosa lingua que non estaban
incorporados a glosario ningún ou que figuraban esparexidos por glosarios parciais e
de difícil acceso para un público non especializado; moitos destes vocábulos recollidos
neste traballo están aínda hoxe vixentes, pero outros xa están practicamente
desaparecidos e/ou esquecidos.

Coa nosa contribución pretendemos que moitos destes termos e expresións se
incorporen ao Thesaurus da lingua galega e mesmo se recollan en dicionarios xerais,
escolares e especializados da lingua galega, dicionarios bilingües do galego con
outras linguas etc.

Deste xeito, con este traballo tentamos paliar por unha banda a influencia negativa da
única lingua oficial en Asturias, o español, presente nesta terra desde hai séculos e ata
hai escasos anos única lingua da igrexa, da administración, do ensino, dos medios de
comunicación, do eido sanitario-asistencial e laboral etc., pois debido á imposición
secular do español, moitas das nosas palabras autóctonas foron deformadas ou
subsituídas por outros termos alleos á nosa realidade; e pola outra banda, gustaríanos
contrapesar a continua inxerencia dalgúns lingüístas asturianos que, con intencións
extralingüísticas e escaso coñecemento do terreo, cos seus traballos tratan de
converter de facto a lingua galega falada en Asturias nunha mera variante subordinada
da lingua asturiana, abeirándoa pola forza ao asturiano cun criterio acientífico,
movidos por uns apriorismos ideolóxicos contrarios ás nocións máis básicas da
romanística internacional e aos máis elementais coñecementos da historia lingüística
galego-portuguesa.

Para a confección deste glosario, que chamaremos Léxico do Galego de Asturias
(LeGA), varias e diversas foron as fontes de información fundamentais ás que
recorremos en busca de vocabulario:

a) Información proporcionada por un bo feixe de informantes, falantes naturais
das variedades eonaviegas, materia básica coa que traballamos, pois eles
son os verdadeiros depositarios e transmisores do idioma.

5
Contribución ao Dicionario Galego: O Léxico do Galego de Asturias
b) Información léxica tirada das obras escritas na lingua galega do Eo-Navia,
fundamentalmente obras literarias pero tamén revistas especializadas,
folletos, ensaios, libros científicos etc.
c) A fonte sobranceira dos vocabularios existentes da comarca, aínda que
moitos deles carezan dun carácter axeitado á lexicografía actual e coas
descricións normalmente en español, o que en certa maneira desfigura a
súa presentación.

A maiores destas tres fontes básicas, tivemos moi en conta a consulta recorrente a
outro tipo de obras na axuda do clarexamento de determinadas dúbidas que nos foron
aparecendo:

a) Consulta de dicionarios xerais galegos: ademais do Dicionario da Real
Academia Galega (edicións 1997 e 2012), consultamos o Gran Dicionario
Xerais da Lingua (2009) e mais o Dicionario de Dicionarios (2001-2011).
b) Consulta do Diccionario General de la Lengua Asturiana (DGLA) dirixido por
Xosé Lluis García Arias (2002-2004) e de vocabularios de áreas próximas
consideradas como asturiano occidental ou galego de transición (Babarro,
2003) como o pertencente a Tox (Navia) de Josefina Pérez Fernández (1988-
1990), o de Santa María e Vigu (Navia) de Trinidad Larré Méndez del Río
(2007) ou o da Estierna (Ibias) de Joseph A. Fernández (1960).
c) Consulta das dúas teses de doutoramento que trataron o galego eonaviego: O
galego exterior ás fronteiras administrativas (1999) de Xavier Frías Conde e
Galego de Asturias (2003) de Xoán Babarro González.
d) Vocabularios sobre as falas eonaviegas en xeral, como o de Bernardo Acevedo
e Huelves e Marcelino Fernández e Fernández (1932); ou sobre algunhas falas
en particular, como o de Boal por Ofelia Santamarina Fernández (1973); de El
Valledor por Celso Muñiz Gómez (1978); de Castropol por Antón Meilán García
(1980); de El Franco por José García García (1983); de Eilao por Xosé Carlos
Álvarez Blanco (1983); da Roda (Tapia de Casarego) por Jacinto Díaz López e
Manuel García Sánchez (1996); de Mántaras (Tapia de Casarego) por Xosé
Miguel Suárez Fernández (1996); da Veiga por José Antonio Fernández Vior
(1997); de Boal por María Teresa López García (2001); de Boal de Adelina
Fernández López e Susina Pérez Sánchez (2001); de Abres por Cándido
Sanjurjo Fernández (2004); xunto coas contribucións ao léxico eonaviego
contidas en obras de Dámaso Alonso (1941-59), José Luis Pérez de Castro
(1955, 1968, 1987-88), María do Carme Ríos Panisse (1977, 1983), Emilio

6
Contribución ao Dicionario Galego: O Léxico do Galego de Asturias
Barriuso Fernández (2002), María Concepción Álvarez Lebredo (2003) e
Ramiro Xavier Barcia López (2007).
e) Vocabularios sobre falas galegas veciñas. Para resolver algunhas dúbidas
foron indispensables outros vocabularios das comarcas galegas próximas
como os de Aníbal Otero Álvarez sobre San Xurxo de Piquín (A Ribeira de
Piquín) do ano 1977 e o de Gloria Baamonde Traveso sobre Arante e
Cedofeita (Trabada) tamén de 1977.
f) Léxico do Atlas Lingüístico Galego (1990, 1995, 2003, 2005) e do Atlas
Lingüístico do Bierzo (1996, 2002).

Coas achegas proporcionadas polo baleirado das fontes xa nomeadas, as múltiples
conversas con informantes de toda a comarca, a consulta e análise das centos de
fichas pertencentes ao fondo Dámaso Alonso depositado na RAE en Madrid, a
solución de moitas dúbidas tras examinar e comparar vocabularios etc., elaborouse
esta contribución ao léxico galego, ao léxico galego-portugués e ao léxico románico en
xeral.

7
Contribución ao Dicionario Galego: O Léxico do Galego de Asturias
1. Marco xeográfico

A comarca do Eo-Navia, denominación alcumada polo galeguismo, fai
referencia a dezaoito concellos do extremo occidental de Asturias, caracterizados por
teren como denominador común unha variante lingüística do galego caracterizada por
Fernández Rei (1990) como “área asturiana do bloque oriental”.
Son os concellos de Allande, Boal, Castropol, Coaña, Eilao, El Franco, Grandas de
Salime, Ibias, Navia, Pezós, San Martín de Ozcos, Santalla de Ozcos, Santiso de
Abres, Tapia de Casarego, Taramundi, A Veiga, Vilanova de Ozcos e Villaión, ao que
habería que amecer, por posuír características lingüísticas e culturais semellantes, o
concello galego de Negueira de Muñiz.
Tamén temos que advertir que algúns concellos presentan áreas que podemos
considerar de asturiano occidental ou mesmo por outros autores (Babarro, 2003) de
galego de transición, como acontece en zonas orientais dos concellos de Navia,
Villaión, Allande e Ibias.
Non se pode afirmar taxativamente a existencia dunha idea de conciencia de comarca
por parte dos seus habitantes, pero si é certo que moitos dos escritores e xornais
antigos da zona xa falan ou nomean o termo “comarca”, “terra” ou “terría”. De igual
xeito podemos constatar como no resto de Asturias se alcuma aos seus habitantes
como “galegos”, a maioría das veces dun xeito certamente despectivo. O innegable é
que é unha área, especialmente no lingüístico, cultural e etnográfico, que difire
considerablemente con respecto doutras áreas de Asturias e que as semellanzas con
Galicia son múltiples e variadas, e así o sentes os seus habitantes.
Nos últimos anos mesmo o Goberno do Principado de Asturias chegou a falar dun
status comarcal das características do Bierzo ou do Val de Arán, e algúns dos
sectores de servizos administrativos inclúen a denominación “Eo-Navia” como propias:
Facenda, Desemprego, Sanidade etc., aínda que ás veces se inclúa nesta
denominación o concello lindeiro de Valdés, onde se fala asturiano occidental, e se
deixen fóra algúns concellos galegofalantes do suroccidente como Ibias e Allande, que
se adscriben á “comarca” do Narcea.

8
Contribución ao Dicionario Galego: O Léxico do Galego de Asturias
A comarca cultural, lingüística, histórica e antropolóxica eonaviega abranguería desde
a raia administrativa con Galicia, non sempre coincidente co curso do río Eo, até máis
alá do río Navia, concretamente no río Frexulfe. Ao sur deste límite achamos unha
área lingüística complexa en Villaión pois neste concello mestúranse zonas de
asturiano occidental, de galego e do que podemos chamar un galego de transición
(Babarro, 2003). En Allande o lindeiro está máis claro e vén delimitado polos cumes
das serras del Palo, dos Lagos e del Valledor, existindo só un núcleo de asturiano
occidental ao oeste desta fronteira natural: El Rebollu. En Ibias, só a área tixileira ou
cunqueira, de extensión moi reducida, pertencería ao asturiano occidental, aínda que
con algúns trazos do galego (Babarro, 2003).
A comarca limita polo norte co Mar Cantábrico, ao sur cos Ancares e O Bierzo, ao
leste coa comarca do Narcea e ao oeste coas comarcas orientais do territorio lugués
da Mariña Oriental, A Fonsagrada e Os Ancares. A súa superficie é de 1.860,65 km2 e
a súa poboación no ano 2010 constaba de 40.227 habitantes, o que supoñía unha
densidade de 21,62 hab/km2.
Dentro desta comarca non existe unha capital definida, aínda que por número de
habitantes e actividade económica podemos considerar que a vila de Navia funciona
como núcleo máis importante, ao que se xuntan, segundo as áreas, certos centros
subcomarcais como Santo Antolín de Ibias, Verducedo, Grandas de Salime, Boal, A
Veiga ou Tapia de Casarego. Outras localidades galegas tamén actúan como potentes
centros comarcais sobre o Eo-Navia (comerciais e mediáticos), como acontece coas
vilas de Ribadeo e A Fonsagrada.
O relevo está constituído por dúas áreas ben definidas: unha costeira practicamente
de carácter chairo e unha interior sucada por montes e vales sucesivos, onde dous
cursos fluviais dominan a comarca eonaviega, no oeste o río Eo e no leste o río Navia,
acompañados doutros cursos máis curtos como os do Porcía e o Baraio. No interior
destacan varias serras cunha orientación sur-norte, como a serra da Bovia e a de San
Isidro (estas dúas máis ao oeste) e as de Carondio, Murellos, El Palo, Os Lagos, El
Valledor e Rañadoiro, estas últimas verdadeiras fronteiras físicas coa comarca
inmediata do Narcea e situadas ao leste.

A área costeira é un sector chan, onde existen poucas alturas que superen os
cincocentos metros de altitude, formada por pequenas chairas sucadas por ríos curtos
que se dirixen ao mar Cantábrico, e que viría delimitada desde a ría de Ribadeo onde

9
Contribución ao Dicionario Galego: O Léxico do Galego de Asturias
desemboca o río Eo, e comprendería os cursos fluviais do río de Tol; o Anguileiro, que
desemboca en Tapia de Casarego; o Porcía, que fai de lindeiro entre os concellos de
Tapia de Casarego e El Franco; o Miúdes; o Navia, que forma ría de seu cos seus
afluentes o Meiro e o Anlleo; o Villouril e o Frexulfe, até o río Baraio que constitúe o
límite co concello de Valdés.

A zona montañosa comeza aos catro quilómetros da costa, ascendendo en altitude até
acadar desde os douscentos metros a máis de mil na Serra da Bovia. Os concellos
interiores de Taramundi e Santiso de Abres presentan altitudes moito máis suaves,
mesmo o segundo concello é o de menor altitude de toda a comarca, aínda que o
primeiro acada máximas de máis de mil metros na Serra de Ouroso. Os Ozcos posúen
un relevo abrupto que continúa en varias serras de mediano tamaño nos concellos
lindeiros, sendo as áreas máis baixas as sucadas polos ríos Navia, Barcia, Vilanova,
Augüeira, o río da Bovia, San Martín, O Hío, Ferreira e Soutelo.

O concello de Ibias presenta un relevo con dúas áreas topograficamente diferentes,
aínda que con trazos semellantes. Ao sur localízanse as alturas e pendentes máis
abruptas (A Torrenteira con 1.961 m que é a cota máxima do concello), e o resto con
formas máis suaves. En Allande aparece un territorio moi montañoso e accidentado,
especialmente na serra de Carondio, serra de Murellos, serra del Palo, na serra dos
Lagos e na serra del Valledor, con cursos fluviais moi encaixados.

O resto de concellos soe presentar un relevo moi abrupto: Pezós, Eilao, Boal e
Villaión. Tan só Navia presenta tres unidades: unha chaira costeira, vales e veigas
medios e as terras máis pendentes no interior coas maiores altitudes nos lindeiros co
concello de Villaión.

A vexetación e a fauna son as típicas do Noroeste peninsular, aínda que existen
especies singulares na comarca como a faia (El Valledor), a sobreira (El Valledor,
Eilao, Ibias, Os Ozcos etc.), o teixo, o freixo de folla estreita; o oso de xeito moi
esporádico, a pita do monte, a lontra, o lobo, o salmón, a víbora de Seoane, algún tipo
de tartaruga, garzas etc.

Nas primeiras décadas do século XX os concellos da comarca do Eo-Navia
presentaban unhas taxas de crecemento vexetativo moi altas, que serviron para
contrarrestar os efectos negativos dos movementos emigratorios a América e a outros
países de Europa. Outros aspectos que cómpre salientar foron o andazo de gripe en

10