Table Of ContentAzərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi
TƏLƏBƏLƏRİN ŞƏXSİYYƏT KİMİ
FORMALAŞMASINA DAİR
Zülfiyyə Şiriyeva
Xalq Təhsili Muzeyinin direktor müavini
Açar sözlər:ali təhsil, tərbiyə sistemi, şəxsiyyətin formalaşması, gənclər, milli-mənəvi
dəyərlər.
Ключевые слова: высшее образование, система воспитания, формирование
личности, молодежь, национально - моральные ценности.
Key words: higher education, education system, formulating of personality, the youth,
national-moral values.
Müasir mərhələdə bütün sahələrdə hə - nəzəriyyə ilə prak tikanın vəhdəti mühüm
yata keçirilən iqtisadi, sosial, mədəni isla - amildir.
hatların nəticəsi olaraq ölkəmiz dinamik in - Hər bir dövlətin və millətin tərəqqi-
kişaf yolu ilə inamla irəliləyir, onun bey - sində onun təhsili müstəsna əhəmiyyət kəsb
nəlxalq aləmdə nüfuzu güclənir. Res pub li - edir. Təhsil cəmiyyətin tərkib hissəsi oldu-
ka mızda hər bir sahədə müşahidə olunan fa - ğundan orada baş verən bütün prosesləri
siləsiz inkişaf tendensiyası özünü təhsil sek - özün də əks etdirir. Cəmiyyəti, tarixi-mədəni
torunda da göstərir. Bu inkişafın əsasında təcrübəni, insanların həyat tərzini, dəyərlə-
ulu öndər Heydər Əliyevin ideyaları və rini formalaşdırma və inkişafetdirmə vasitəsi
həmin ideyaların işığında həyata keçirilən olan təhsil mahiyyət və məzmununa görə
aydın və ardıcıl strateji kurs dayanır. Möh- dün yanın hər yerində cəmiyyətin mühüm in-
tərəm Prezidentimiz İlham Əliyevin rəh bər - kişaf parametri kimi qiymətləndirilir. Ölkə-
liyi ilə müəyyənləşdirilən və icra edilən mizdə dünyanın davamlı inkişaf prinsiplə-
dövlət proqramları təhsil sistemində keyfiy - rinə söykənən inteqrativ xarakterli təhsil sis-
yətcə yeni inkişafa, yüksək nəticələrin əldə te minin təşkili prosesi həyata keçirilir. Müa-
edilməsinə geniş imkan və şərait yaradır. sir təhsilin üzərinə ailənin, cəmiyyətin və
Ölkəmizdə aparılan islahatlar təhsil siya - döv lətin maraqlarına uyğun zəruri biliklərə,
səti nin səmərəliliyini artıran nəticələrə gəti - hə yati bacarıqlara, İKT-dən səmərəli isti fadə
rib çıxarmışdır. İslahatın qarşıya qoy duğu vərdişlərinə yiyələnən, əxlaqi-mənəvi dəyər-
və zi fə lərin uğurla həyata keçirilməsi isə lər zəminində tərbiyə olunan vətəndaş yetiş-
müəl limin pedaqoji – psixoloji hazırlı ğı dirmək vəzifəsi düşür.
onun işə yaradıcı münasibəti və pe daqoji Şəxsiyyətin hərtərəfli və harmonik
us ta lığı ilə çox bağlıdır. Yalnız yüksək inkişafı bu gün başlıca məqsəddir. İnsanın
savada və intellektual potensiala ma lik olan, inkişaf perspektivi onun aldığı təhsilin key-
tədris etdiyi fənnin metodikasını, müasir fiyyətindən və tərbiyəsindən asılıdır. Yüksək
təlim metod la rını mükəmməl bilən, yeni təhsilli, rəqabətədavamlı insan dövlət və
tex no logiya lar dan yaradıcılıqla istifadə mil lətin sərvətidir. İstedadlı, bacarıqlı, yük-
etməyi ba ca ran müəl lim bu işlərin öhdə sin - sək təhsilə və tərbiyəyə malik insanlar xal-
dən mə ha rətlə gə lə bilər. Tədris prosesində qın intellektual və mədəni varlığını təmin və
100
“Azərbaycan məktəbi” 2013/3
təcəssüm edir. Ziyalı insanlar öz yaradıcılığı rəftarında etik normalar və əxlaqi prinsiplər
və fəaliyyəti ilə cəmiyyətin mədəni səviy- çərçivəsində hərəkət etməlidir. İnsanın da-
yəsini yüksəldir. Cəmiyyətin elitar təbəqə- xili, ruhi aləmi ilə bağlı olan mənəvi key fiy-
sinin formalaşmasında, maddi sərvətlərin yətlər - şərəf, ləyaqət, düzlük, təvazökarlıq,
insan kapitalına çevrilməsində, insanın daha nəzakətlilik, təmkinlilik, cəsarətlilik, insan-
sivil və kamil səviyyəyə yüksəlməsində ali pər vərlik, mərdlik, sadəlik, dostluq, ədalət-
təh silin başlıca rolu vardır. lilik, əməksevərlik, xeyirxahlıq, sədaqətlilik,
Hər bir cəmiyyətdə tərbiyə onun baş- vətənpərvərlik və s. onun mənəviyyatının və
lıca vəzifəsi hesab edilir. İnsan amilinin əsas yüksək əxlaqının təzahürüdür. Alman filo-
yer tutduğu hazırki dövrdə gənc nəslin dün- sofu İmmanuil Kantın fikrincə, mənəviyyat
yagörüşünə, yüksək əxlaqi keyfiyyətlərə bizə xoşbəxt olmağı deyil, xoşbəxtliyə necə
malik olan, ahəngdar inkişaf etmiş, ictimai nail olmağı öyrədir (6, s.148). Fransız filo-
cəhətdən fəal olan, mənəvi zənginliyi, əxlaqi sofu və mütəfəkkiri Jan Jak Russo isə belə
saflığı və fiziki kamilliyi özündə birləşdirən hesab edirdi ki, insanın bütün mənəviyyatı
şəxsiyyət kimi tərbiyə olunması bir vəzifə onun niyyət və əməllərindən irəli gəlir və
kimi qarşıda durur. Bu mühüm vəzifənin hə- onlarla ölçülür (6, s.150).
yata keçirilməsində müəllimlər, təhsil müəs- Ailədən başlayaraq müxtəlif növ təhsil
sisələri, o cümlədən ali məktəblər həlledici müəssisələrində davam edən tərbiyə prosesi
mövqe tutur. şəxsiyyətin formalaşmasında əhəmiyyətli
Ali məktəblərdə təhsilalanlar daha olan mənəvi münasibətlər zəminində quru-
mükəmməl biliklərə yiyənlənmək istəyən lur. Bu münasibətlər insanın həyat və
gənclərdir. Onların şəxsiyyət kimi inkişafı fəaliyyətinin müxtəlif sahələrinə nüfuz edir,
fəaliyyətlərindən asılı olub özünütəkmilləş- onun şəxsi simasına, insanlarla əlaqəsinə,
dirmə meyilləri ilə bağlıdır. Tərbiyə burada özünü qiymətləndirməsinə təsir göstərir.
əsas faktor kimi çıxış edir. İstedadlıların, iti Yüksək əxlaqi prinsiplər ilə yaşamağa və
zəkaya malik insanların tərbiyəyə daha çox fəaliyyət göstərməyə, birgəyaşayış qaydala-
ehtiyacı var, çünki fəal ağıl faydalı işlərlə rına əməl etməyə daxili tələbat oyadır.
məşğul olmazsa, faydasız, boş və zərərli iş- Y.A.Komenski təliminin istinad etdiyi fikir
lər lə məşğul olar. Qanunun qadağan etmə- və ideyalara görə, biz insanın tərbiyəsi ilə
diyi bəzi şeyləri etik normalar da qadağan məşğul oluruqsa, bu sahədə uğur qazanmaq
edir. istəyiriksə, insanın mahiyyətini düzgün
Pedaqogikanın başlıca kateqoriyala- öyrənməliyik. İnsanlar biri-birindən öz qa-
rın dan biri olan tərbiyə - milli və bəşəri də- biliyyətlərinə görə nə qədər fərqlənsələr də,
yərlərlə əlaqədar davranış və mənəvi key- onlara eyni üzvlərə malik bəşəri-təbiət xas-
fiy yətlərin məqsədyönlü, planlı və mütəşək - dır (4, s.91).
kil şəkildə aşılanması prosesidir (3, s.16). Hər bir tarixi dövr özünün sosial-
Konkret olaraq tərbiyə məfhumu - təh - iqtisadi şəraitinə, tərbiyə sisteminə müvafiq
sil verməklə, hər hansı bir adət, ədəb və dav- ictimai-sosial varlıq olan şəxsiyyətlər yetiş-
ranış qaydalarını aşılamaqla yetişdirib bö - dirir. Fransız filosofu Klod Adrian Helvet si-
yüt mə; insanın ümumi inkişaf, sistematik tə - nin fikrincə, biz hamımız aldığımız tərbiyə-
sir və təlim nəticəsində biliyə, mədəni vər- nin övladlarıyıq (6, s.448).
dişlərə və s. yiyələnməsi, gözəl əxlaq de - Lakin bəşəriyyətin yüz illər boyu əldə
məkdir. etdiyi, zənginləşdirdiyi və gələcək nəsillərə
İnsan yaşadığı cəmiyyətin üzvləri ilə ötürdüyü mənəvi sərvətlər və dəyərlər şəx-
101
Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi
siyyətin formalaşmasında mühüm amil kimi biyəlilik dərəcəsinə uyğun gəlməlidir.
çıxış edir. Eyni zamanda insanın sosial-mə- Tərbiyə şəxsiyyətin formalaşmasına
nəvi mühitdə mövqeyi, elmi münasibəti, in- yönəldilmiş xüsusi fəaliyyət sahəsidir. Tər-
tellektual səviyyəsi, daxili aləmi, həyat tərzi, biyə şəxsiyyətin daxili və xarici amillərin tə-
mentaliteti onun şəxsiyyət kimi formalaş ma- siri altında baş verən inkişafının idarə
sını təmin edir. oluma sı dır. Bu prosesdə şəxsiyyətin forma-
Sürətlə inkişaf etməkdə olan elmi-tex- laş ma sının cəhətlərinin nəzərə alınması
niki tərəqqinin hərəkətverici, idarəedici qüv- zəruridir.
vəsi olan, ölkənin istər siyasi, istərsə də mə- Bu gün tədris müəssisələrində tərbi-
dəni həyatında fəallıq göstərə biləcək gənc- yəvi işlərin təş kili formalarının təkmilləşdi-
liyin təhsili ilə yanaşı, tərbiyəsi məsələləri ril məsi, gənclər arasında maarifləndirmə və
də ali məktəb pedaqoqlarının üzərinə düşür. təbliğat işlərinin gücləndirilməsi, sosial
Tərbiyənin mərkəzində şəxsiyyətin mühitin və kütləvi kommunikasiya vasitələ-
mənəvi özəyini formalaşdıran əxlaq tərbi- rinin mənfi təsirinin korrektə edilməsi zəru-
yəsi dayanır. Tələbələrin mütəxəssis kimi rətini yaradır. Gənc nəslin fiziki və mənəvi
hazırlanması onların əxlaqi tərbiyəsi ilə sağlamlığı daim döv lət və cəmiyyətin diqqət
paralel həyata keçirilməlidir. Tərbiyəvi işlə- mərkəzində duran məsələlərdəndir.
rin köməyi və təsiri ilə fərdin mənəvi alə- Tərbiyə işi tərbiyə prosesinin əsas
minə nüfuz edərək, tələbənin ahəngdar in- komponenti, tərkib hissəsidir. Tərbiyə işində
kişafını təmin etmək olar. əsas yer nəzərdə tutulan məqsəddir. Tər biyə-
Müasir gənclərin böyük bir ordusunun nin məqsədi həqiqi insan yetişdirməkdir. Pe-
toplaşdığı ali məktəblərdə tərbiyə işinin daqoji proses qarşısında qoyulan hərtərəfli
təşkili lazımi səviyyədə həyata keçirilərsə, inkişaf etmiş şəxsiyyət tələbi Azərbaycan
arzuedilən nəticəyə nail olmaq olar. Res publikasının Təhsil Qanunun 4-cü mad-
Tələbə-müəllim, tərbiyə olunanla tər- dəsinin 1-ci və 2-ci bəndlərində də öz əksini
bi yə çilər arasında münasibətlərinin yeni tapmışdır:
prizmadan tənzimlənməsi, tərbiyə işində - Azərbaycan dövləti qarşısında öz
məqsədin məzmununun müasir tələblər ba- məsuliyyətini dərk edən, xalqının milli ənə-
xımından təkmilləşməsi artıq günün tələbinə nələrinə və demokratiya prinsiplərinə, insan
çevrilmişdir. Tərbiyə prosesinin mahiyyəti- hüquqları və azadlıqlarına hörmət edən, və-
nin aydın və dəqiq ifadəsi onun qanunauy - tən pər vərlik və azərbaycançılıq ideyalarına
ğunluqlarına müvafiqdir: Müəllimin tələb- sadiq olan, müstəqil və yaradıcı düşünən
kar lığı ilə hörməti vəhdət halında olarsa, tər- vətəndaş və şəxsiyyət yetişdirmək;
biyəvi tədbirlərin məzmunu real həyati fakt- - Milli-mədəni və ümumbəşəri dəyər-
lara istinad edilərsə tələbələrin tərbiyəsinə ləri qoruyan və inkişaf etdirən, geniş dün-
müsbət təsir göstərər. Tərbiyə işinin məqsədi yagörüşünə malik olan, təşəbbüsləri və yeni-
düzgün müəyyənləşdirilib həyata keçirilər - likləri qiymətləndirməyi bacaran, nəzəri və
sə, tərbiyə olunanın fərdi xüsusiyyətləri nə - praktiki biliklərə yiyələnən, müasir təfək-
zə rə alınarsa, onlar tərbiyə işinin təkcə din - kürlü və rəqabət qabiliyyətli mütəxəssis-
ləyicilərinə deyil, fəal iştirakçılarına çevri - kadrlar hazırlamaq (1, s.15).
lərsə onun səmərəsi bir o qədər artar. Eyni Böyüyən nəsillərin tərbiyəsi və bu
zamanda hər hansı mənəvi keyfiyyəti for - prosesdə milli - mənəvi dəyərlərdən istifadə
malaşdırmaq üçün müəllimin seçdiyi üsul me todikası indiki şəraitdə xüsusilə aktual-
tər biyə olunanın həmin keyfiyyət üzrə tər- laş mışdır. Adət-ənənələr əsasında dayanan
102
“Azərbaycan məktəbi” 2013/3
milli-mənəvi dəyərlər xalqın ülvi hislərinin 3. Kazımov N. Ali məktəb pedaqo-
parlaq ifadəsidir. Ali məktəblərdə gənclərin gikası. Bakı: Nicat, 1999.
milli-mənəvi və ümumbəşəri dəyərlər əsa- 4. Komenski Y. Böyük didaktika.
sın da tərbiyə olunması işində müasir tərbiyə Bakı: Elm və təhsil, 2012.
sistemi ilə bağlı yeniliklərə istinad olunma- 5. Баранов Х. Арабско-русский сло-
lıdır. варь. М.: Валерий Костин, 2005.
Milli-mənəvi tərbiyənin imkanları 6.Cəfərov M., Ramizoğlu S. Ağıla və
dedikdə, buraya şəxsiyyətin formalaşmasına qəlbə işıq saçan sözlər. Bakı: Nurlan, 2009.
təsir göstərən dəyərlər şamil edilir. Milli-
mə nəvi tərbiyə pedaqoji prosesdə həyata З.Шириева
keçirilən müxtəlifnövlü fəaliyyətin stimul-
laşdırılması və təşkilini nəzərdə tutur. O, Некоторые проблемы о формировании
şəx siyyətdə praktik bacarıqlar, sosial və студентов как личность
mənəvi münasibətlər formalaşdırır (2, s.69).
Ali məktəblərdə tərbiyə işinin səmə- Резюме
rəli təşkili vətəni sevən, onun iqtisadi, siya-
si, mədəni cəhətdən çiçəklənməsinə xidmət Настоящая статья представляет
edən, azadlığı və ərazi bütövlüyü uğrunda обзор о роли воспитания в формировании
canından belə keçməyə hazır olan, dövlət- молодежи как личность. Также раскрыва-
çilik və azərbaycançılıq ideyalarını yaşadan ется значение рациональной организа-
vətəndaş yetişdirməyə kömək edər. Azər- ции воспитательной работы в вузах во
bay can gəncliyinin daha savadlı, zəkalı, ye- всестороннем развитии человека, повы-
ni likçi, müstəqil düşüncəli, əzmkar, öyrən- шении цивилизованного уровня, воспита-
mək həvəsinin tükənməz olması üçün cə- нии молодежи как гражданина соединяв-
miy yət bu işə fəal qoşulmalıdır. Fasiləsiz, шего в себе моральные ценности, нрав-
intens iv və məqsədyönlü tərbiyə prosesi ol- ственную чистоту и физическую зре-
ma dan nə cəmiyyət mövcud ola bilər, nə də лость.
ayrıca insan şəxsiyyət kimi formalaşa bilər. Z.Shiriyeva
Ölkənin gələcək taleyi onun gənclərin-
dən asılı olduğu üçün təhsildə aparılan isla- Problems of formulating persona-
hatlar milli ənənələrə və dəyərlərə söykə nə- lity of university students
rək şəxsiyyətin formalaşmasına xidmət edir.
Rəyçi: əməkdar müəllim A. Muradov Summary
İstifadə edilmiş ədəbiyyat The article is dedicated to the formula-
ting of the youth personality. It is noted that
1. “Təhsil haqqında” Azərbaycan Res - making a good citizen is the main goal of
publikasının Qanunu. Bakı: Qanun, 2009. education and it is closely connected with
2. Əliyev P., Əhmədov H. Gənc lərin the development of physical and mental abi-
milli-mənəvi dəyərlər əsasında tərbi yəsi. lity of students and developing national
Bakı: Təhsil, 2006. moral values.
103
